اراده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اراده به
شوق شدید به تحقق فعل اطلاق می‌شود. خواستن و
همّت و اراده، آن قدر مهم است که گفته شده، خواستن، توانستن است، یعنی این که اگر کسی علاقمند به انجام کاری باشد در مقابل سختی‌ها و مشقت‌های آن مقاومت می‌کند، پس گویا که از همین الان به مقصد و مقصودش رسیده است. یا در اشعار می‌خوانیم:
- همّت بلند دار که مردان روزگار از همّت بلند به جائی رسیده‌اند
- همّت اگر سلسله جنبان شود مور تواند که سلیمان شود
اراده، یکی از صفات نفس است که به
ایجاد یا ترک فعلی تعلق می‌گیرد و دارای مقدماتی، از جمله مرحله تصور است؛ یعنی
انسان ابتدا چیزی را
تصور نموده و سپس بررسی می‌کند که آیا فایده و مصلحتی دارد یا نه، بعد از
تصدیق فایده آن، به آن تمایل پیدا می‌کند و به دنبال آن، هیجانی در نفس او پیدا شده و در پایان، حالت نفسانیه‌ای به نام «
اراده » برای وی پدید می‌آید که از آن به «شوق مؤکد» تعبیر نموده‌اند.
امام خمینی بر این باور است که اراده حقیقتی وجودی و از صفات کمال وجود و موجود است
و همان گونه که وجود، امری تشکیکی است، صفات وجود مانند اراده نیز امری تشکیکی است. برترین مرتبه آن اراده‌ای است که به کمال و جمال مطلق تعلق دارد و حضرت حق خود در اعلا مرتبه، مرید و مراد است.
به اعتقاد ایشان هر چه شیء رو به تکامل می‌رود، حقیقت اراده در وجود او ظهور و بروز بیشتری پیدا می‌کند. به باور امام خمینی هر موجودی، از خدا تا انسان و حیوان حتی نبات و جماد به میزان مرتبه وجودی خویش، مرید، صاحب شوق و اراده است، اگرچه اراده در
اجسام عنصری، معادن و نباتات ظهوری ندارد.
ایشان اراده را در مقام ذات و فعل ثابت می‌داند و آن را عین ذات می‌داند. درعین‌حال اراده غیر از علم و دیگر صفات است از جهت مفهوم، چنانچه دیگر صفات مانند
سمیع و
بصیر نیز ممتاز است.
وی اراده را در انسان از صفات فعاله نفس و از مبادی فعل اختیاری می‌داند به این بیان که هر فعل اختیاری که از انسان سر می‌زند، مسبوق به تصور و تصدیق به فایده است؛ به‌گونه‌ای که اگر با میل نفسانی و مشتهیات آن موافق باشد، نفس انسان به آن عمل
شوق پیدا می‌کند و آن را انجام می‌دهد.
امام خمینی درباره قیاس اراده الهی بااراده انسانی، در چگونگی صدور اغراض و دواعی کلام اشاعره را قبول نکرده و در بحث اوامر و نواهی به این بحث پرداخته است، به این بیان که آیا امر و طلب، مجرد لفظ است یا مستلزم تعلق اراده به آن نیز هست. به اعتقاد ایشان پاسخ آخوند خراسانی به اشاعره، نه‌تنها مشکل را حل نکرده بلکه مسئله را در
جبر و اختیار و اراده انسان با مشکل روبرو می‌کند. ازاین‌رو امام خمینی به‌تفصیل به تحقیق در این زمینه پرداخته است.
برخی از
اصولیون، اراده و
طلب را یکی دانسته و برخی دیگر، میان این دو، فرق گذاشته‌اند.
درباره تأثیر اراده در موضوع له
الفاظ نیز میان اصولیون اختلاف است؛ عده‌ای موضوع له الفاظ را ذات معانی می‌دانند، ولی برخی دیگر معتقدند که موضوع له الفاظ، معنای مراد است؛ یعنی اراده استعمال کننده جزء معنای موضوع له است.
هر کس به جائی رسیده (چه مقامات معنوی، چه مادی) از شاهرا همّت و اراده قوی رسیده است. دانشمندان، ره آوردهای علمی خود را نتیجه نیروی اراده می‌دانند. مرتاض‌های هندی که به قدرت‌های عجیبی دست یافته‌اند و در
مکتب یوگائیسم در ورزش، آثار چشم‌گیر داشته‌اند و صاحبان
کرامت که به مقامات والای
معنوی و انسانی رسیده‌اند همه و همه اهمیت آن را گوشزد کرده‌اند، هر چند که در مسیر حرکت و مقصد و هدف با هم تفاوت دارند.
امروزه روان شناسان برای این که بیماری روانی را از چنگ بیماری هایی مثل پریشانی
فکر ،
وسوسه ، عدم تمرکز فکر و توجه، ضعف
حافظه ، افسردگی، کینه، غم و... نجات دهند، سعی دارند نیروی اراده و همّت را در آن ها تقویت نمایند.
خودسازی و جهاد با
نفس که جهاد اکبر معرفی شده است، در پرتو نیروی اراده حاصل می‌گردد. در میدان جهاد و رزم حقیقت،
شجاعت همان اراده و همّت پولادین است. با این حال انسان
عاقل همّت خود را صرف
آخرت می‌کند تا هم در
دنیا و هم در آخرت به
لذت و کمال مطلوب و پایدار برسد.
داشتن اراده قوی در تمامی مراحل زندگی نقشی اساسی در تعیین سرنوشت، هویت یابی و
کمال و
سعادت انسان دارد، روان شناسان معتقدند که اراده مظهر شخصیت
انسان است.
اگر فردی اراده قوی داشته باشد، شخصیت او در نظر دیگران شخصیت استوار و شکست ناپذیر بوده و در تحولات و طوفان های زندگی دچار تزلزل و شکست نخواهد شد.
برای این که بتوانید اراده قوی داشته باشید و برنامه‌هائی را که مد نظر دارید به اجرا در آورید، برنامه‌ای که در ذیل معرفی می‌شود اجرا نمایید:
۱. توانایی‌های بالفعل و بالقوه خود را بشناسید؛ موقعیت خانوادگی، اجتماعی، شغلی، وضعیت
جسمانی و حالات روانی و به طور کلی شرایط زندگی و شخصیت خویش را به دقت مورد ارزیابی و مطالعه قرار دهید.
۲. هدف‌های دراز مدت خود را مشخص کنید؛ از خود بپرسید: می‌خواهم چه نوع زندگی داشته باشم؟ دوست دارید زندگی شما در ده سال آینده چگونه باشد؟ زندگی خانوادگی، اجتماعی، هدف های شغلی و علاقه مندی های خود را مورد توجه قرار دهید.
۳. هدف‌های فرعی و کوتاه مدت را نیز تعیین کنید؛ به ترتیب اولویت به آن‌ها بپردازید، پس از مدتی وقتی شاهد پیشرفت خود بودید، انگیزه در شما ایجاد می‌شود که برنامه خویش را ادامه دهید، و با این روش می‌توانید هم اراده قوی داشته باشید و هم اراده خویش را تقویت کنید. اگر اهداف جزیی را در نظر نگیرید، نمی‌دانید که کار را از کجا شروع کنید، لذا هیچ وقت نمی‌توانید تصمیم بگیرید که آن کار را شروع کنید و به مرور زمان اراده شما نسبت به آن کار از بین می‌رود.
۴. تصمیم گیری؛ در اجرای آن تصمیم و قاطعیت داشته باشید. برخی از افراد، در اتخاذ تصمیم، دچار وسواس و تردید می‌گردند، در نتیجه این گونه افراد دچار وسوسه و خیالات واهی شده از گرفتن تصمیم که یکی از مقدمات اراده است، باز می‌مانند. در برابر این عده، گروه دیگری وجود دارند که دچار شتابزدگی در تصمیم هستند، این اشخاص در اتخاذ هر نوع تصمیمی بی‌مطالعه و دقت و بدون تعیین اهداف و شناخت توانمندی‌های خود، فوراً تصمیم می‌گیرند، زود اراده کرده و زود هم پشیمان می‌شوند، عیب این عده این است که گیج و بی فکر بوده هیچ نوع تفکر و تأملی در کارشان وجود ندارد.
علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «به فکر و تأمل خو کن، زیرا تو را از گمراهی نجات داده، کردار و رفتارت را سامان می بخشد.»
در مورد دیگر می فرماید: «شتاب کننده در کارها خطا می کند، گرچه زمام آن کار به دست او باشد.»
پس یکی از گام‌های اساسی در داشتن اراده قوی و موقعیت در زندگی این است که انسان در ابتدای هر کار
تفکر و تأمل کند، اهداف خویش را معین کند، توانایی‌هایش را با دید واقع بینانه شناسایی نماید و آن گاه بدون تردید و وسواس بیش از حدّ، تصمیم‌گیری کند.
البته باید توجه داشت که: چه بسا خود فرد به تنهایی نتواند اهداف و توانایی‌های خود را بشناسد، در این صورت می‌بایست از
پدر و
مادر ، افراد با تجربه و متخصص مشورت بگیرید.
۵. استواری و پایداری در تصمیم؛ یکی از مراحل اساسی دست‌یابی به اراده قوی، استواری و پایداری در تصمیم است، سعی کنید در هر کاری که تصمیم می‌گیرید پایدار باشید؛ البته این نیاز به تمرین دارد. ابتدا از کارهای کوچک و جزیی شروع نمایید، مثلاً تصمیم بگیرید در طول یک هفته هر روز مسیری را که چندان طولانی هم نیست، پیاده بروید.
۶. تمرکز بخشیدن به کارها؛ یکی از اموری که در تقویت اراده مؤثر است؛
۷. تلقین؛ شیوه دیگری که در تقویت و استحکام اراده مؤثر است؛ تلقین به نفس است، به خود تلقین نمایید که اراده و توان این کار را دارید، در این صورت شکست مفهومی ندارد.
۸. توجه به فوائد همّت و اراده بالا (در دنیا و آخرت) و توجه به ضررهای دنیوی و اخروی
قدرت اراده.
۹. مطالعه احادیثی که همّت بالا را ستوده‌اند؛ و مطالعه زندگی افراد موفقی که با همّت بالا به مراتب والائی رسیده‌اند. و دیگر این که بدانیم که همّت بالا از هوش و
عقل قوی، کارآمدتر است. کما این که این امر در زندگی بیش تر افراد برجسته مشخص است.
۱۰. آگاهی و شناخت؛ کمتر از پدرش برای امرار معاش و... زحمت می‌کشد. پس با یادگیری و آگاهی باید انگیزه را بالا برد که موتور پیشرفت و حرکت در کارهاست.
۱۱. تمرین و پرورش
روح و روان؛ همان گونه که تمرین باعث رشد و تقویت اندام
جسمانی می‌شود. با پرورش روح و تمرین اراده می‌توانیم آن را تقویت نمائیم.
البته ناگفته نماند که پرورش
جسم و روح با هم بسیار مفید و کارآمدتر است، چرا که این دو بر هم اثر می‌گذارند.
الف. اهمیت تغذیه، حذف خوراکی‌های مسموم که باعث کار پر مشقت درونی بدن می‌شوند که مستلزم صرف نیروی عصبی زیادی است. چون اکثر شکست‌های اراده ناشی از کمی تولید نیروی عصبی است. (غذای مسموم مثل سیراب و شیردان، کله پاچه، گوشت‌های پرچرب، کنسروها، شیرینی‌های خامه دار و شکلات زیاد. مواد غذایی توصیه شده مثل: سبزی تازه، پنیر سفید، خیار، کاهو، شلغم، هویج، برنج، سیب زمینی، اسفناج، میوه های خام و پخته.)
ب. اهمیت ورزش: با ارتباطی که روح و
جسم با هم دارند و اثراتی که در هم دارند، با تقویت
جسم و ورزیدگی آن، روح و روان آدمی نیز تقویت می‌یابد. ورزش باعث پاک‌سازی خون و اکسیژن‌دهی کافی به آن است. برای تقویت اراده ورزش‌هایی که به تمرکز بیش تر نیازمندند مثل ورزش یوگا و.... سودمندترند.
ج. دوش آب نسبتاً سرد (اگر حساس هستید، این امر باید تدریجی صورت گیرد یعنی آهسته آهسته دمای آب کمتر شود) این دوش باعث تحریک محرک‌های محیطی و تنظیم کارکرد عروق می‌شود.
۱۲. تنظیم خواب: با خواب مناسب توانائی برای اندیشیدن، احساس و عمل کردن به حداکثر می‌رسد و فقدان برنامه صحیح خواب سبب فرسوده شدن انسان می‌شود. افراط و تفریط در میزان
خواب هردو مضر است.
۱۳. تغییر ارادی افکار: تمرکز روی یک شیء که کمتر به آن انس داریم، هرگاه فکر از آن شیء فرار کرد، دوباره با تمرکز به آن شیء فکر را مهار کنیم، این کار باید طوری صورت گیرد که فکر تنها به آن مشغول شود، هرگاه احساس خستگی کردید، کمی استراحت کنید، بعد دوباره شروع کنید. این تمرین بهتر است، هر روز و در ساعت مخصوص و جای کم سر و صدا صورت گیرد، و مدت آن ده دقیقه باشد بهتر است صبح و شب قبل از خواب صورت گیرد.
۱۴. تمرین تنش زدائی: تنشزدائی به معنی استراحت تنها نیست. مثلاً صبح‌ها یک ساعت زودتر از خواب برخاستن، در بوستانی نشستن یا به راهپیمایی در جاده‌ای خلوت پرداختن و به
مغز خود استراحت دادن.
۱۵. بررسی وضع خود به طور گاه به گاه: اصلاح خطاهای گذشته، توجه به عواقب ناراحت کننده اشتباهات و عواقب تکرار آن.
۱۶. پرهیز از عادات بد: چرا که کسب آن آسان است، ولی نجات از آن بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن است. پس باید از ابتدای راهی که به آن ختم می‌شود، مسیر خودمان را عوض کنیم، مواد مخدر، دوستان ناباب.
۱۷. کسب آرامش: خشم، عصبانیت، پریشانی تأثیرات زیان بخشی دارند و در واقع زالوهای حقیقی نیروی عصبی ما هستند که بستر شکست و سستی اراده می‌باشند. با آرامش می‌توانیم از این زیان‌ها مصون باشیم.
۱. تنفس عمیق: باعث تضعیف هیجان‌های نامطلوب می‌شود.
۲. تأکید مثبت: استفاده از جملات مثبت تأکیدی، مثل من آرام و آسوده‌ام، اراده من قوی است و تکرار این جملات چون مغز این جملات را می‌گیرد و در ناخودآگاه تبدیل به باور می‌کند.
۳. عادت به مقاومت؛ همیشه توجه داشته باشیم که قطرات پی در پی آب می‌تواند سنگ محکم را سوراخ کند.
۱۸. تأثیر دوستان: از افراد و دوستانی که افکار منفی القاء می‌کنند، دوری کنید و با افراد بلند همّت ارتباط نزدیک داشته باشید.
استعانت از
عبادات و
تزکیه نفس: مهم ترین راه تقویت و همّت و اراده، عبادات هستند، عباداتی که از طرف
خداوند حکیم و بی نیاز و دلسوز برای ما
واجب شده است و هدفی والاتر از تقویت همّت و اراده دارند و انسان با انجام آن به مقام قرب الهی می رسد. اگر در نماز،
روزه و... دقت کنیم لحظه لحظه آن را یک تمرین اراده و همّت می یابیم و این هوسبازها و افراد ضعیف النفس و اراده هستندکه نمی توانند مثلاً روزه بگیرند و بهانه های واهی و مختلف می گیرند. در واقع با تقوا و تزکیه نفس قدرت تسلط بر نفس و مالکیت نفس بالا می رود و این یعنی همان اراده و بر عکس گناهان مثل اسب چموش صاحب خود را به هر طرف می برد.
مهم ترین راه تقویت همّت و اراده این است که ضعف و اراده خود را ریشه یابی کنیم. گاهی مواقع این بی ارادگی نوعی بیماری است (مثل وسواس هایی که با دارو درمان می پذیرد) گاهی بی ارادگی به خاطر غرق شدن در لذت نامشروع و حتی مشروع دنیایی است، گاهی از محیط به انسان سرایت می‌کند (در محیطی زندگی می کند که افراد آن اراده و همّت پایینی دارند) و گاهی منشأ ارثی دارد؛ مثل برخی از بیماران روانی و گاهی دو یا چند عامل باعث این امر شده‌اند که مشاوره‌های اخلاقی روان شناسی و پزشکی می‌تواند راه گشا باشد.
۱۹. اعتماد به نفس داشته باشید. خود را بشناسید و به توانایی‌های خود
ایمان بیاورید.
۲۰. پرهیز از بلند پروازی: برای تمرین همّت بالا و اراده قوی حتماً از مراحل پایین شروع کنید. بلند پروازی در ابتدا می‌تواند باعث دلسردی و یأس شود.
۲۱. استفاده از قرارداد مشروط با خود: برای تقویت اراده می‌توان از قرارداد مشروط مثل
نذر ،
عهد و
پیمان ، استفاده کنید.
مثلاً با کسی که برای شما خیلی محترم است، مطرح کنید که من باید این کار را انجام دهم و شما چون میدانید که نمی‌توانید از سخن خودتان نزد او برگردید، مجبور به انجام آن کار می‌شوید یا نذر کنید که اگر من فلان کار را انجام ندادم، باید این قدر پول به فلان
فقیر یا مکان مقدس بدهم و یا مبغلی پول نزد کسی بگذارید. (پول یا چیزی که برای شما با ارزش است) بگوئید اگر این کار را نکردم این چیز برای شما.
۲۲. حتماً از کلمه بعداً، بعداً این کار را می‌کنم، پرهیز کنید. مطمئن باشید بعداً به این زودی نمی‌آید. از همین حالای حالا استفاده کنید چون بعداً واقعاً دیر است.
نکته ۱. توجه داشته باشید که امروزه بحث قدرت اراده بر خویش جزء ابتدائی‌ترین بحث‌های اراده است. از بحث‌های مهم اراده، بحث قدرت اراده فرد بر دیگری است که در این رابطه بحث‌های زیادی هم مطرح شده است (تلقین ذهنی، تله پاتی، هیپنوتیزم....) یعنی به فرد القاء می‌کنند که چنین کاری را انجام دهند مثلاً پزشک بیمار هیپنوتیزم شده خود را برای انجام عمل جراحی آرام می‌کند.
نکته ۲. گفته روان شناسان: روان شناسان جدید اعتقاد دارند که هر اندیشه گرایش دارد که به عمل تبدیل شود و ضرب المثل قدیمی‌ها می‌گوید: هر چه از راه روح وارد شود از عضله‌ها خارج می‌شود، پس راه اندیشه با افکار بلند و همّت بالا را باز بگذارید.
ایجاد انگیزه و علاقه قسمت عمده موفقیت در هر کاری است، بولوم در مثلثی بیان داشته که در هر کاری برای موفقیت نیاز به سه ضلع: «۱. شناخت، ۲. محبت وعاطفه، ۳. عمل و کار» دارد که نیمی از موفقیت در هر کاری مرهون علاقه و محبت است، محبت به خود کار، محبت به صاحب کار (شخصی، عمومی و...) محبت به همکاران و... دیگر این که باید متوجه باشیم که برای تقویت اراده، ما باید از مجموع راه کارها استفاده کنیم و کلی نگر باشیم و از سوئی باید دقت داشته باشیم که ظرفیت و استعداد و ذوق فرد در هر کاری مهم است، مثلاً همت بالا داشتن در آموزش ریاضی، برای کسی که استعداد ریاضی ندارد، نتیجه خوبی ندارد و چه بسا باعث افسردگی، یأس و.... شود. ولی ممکن است همین فرد با همّت بالا در رشته مورد علاقه خود به درجه بالائی از آن رشته نائل آید. امّا چیزی که همه ظرفیت آن را دارند و از همه ما خواسته شده دوری از
گناه و تزکیه و انجام واجبات الهی است.
(۱) محمّد آل اسحاق خوئینی، اسلام و روان شناسی، چ صدر، ۱۳۶۹.
(۲) مجید رشید پور، چگونه باید بود، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ دوم، ۱۳۶۹.
(۳) در آمدی بر غرر الحکم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۳.
(۴) در آمدی بر غرر الحکم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۳.
(۵) پل زاکو، غلبه بر کم رویی، ترجمه: حسین بنی احمد، ققنوس، چاپ سوم، ۱۳۸۰، فصل پنجم (اراده استوار).
(۶) محمد رضا شرفی، دنیای نوجوان، انتشارات تربیت، چاپ چهارم، ۱۳۷۶.
(۷) شهید مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدر.
(۸) جمعی ازنویسندگان، روانشانسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ مهر.
(۹) جمعی ازنویسندگان، روانشانسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ مهر.
(۱۰) اسلام و روان شناسی.
(۱۱) مقدمه ای بر نظریه های یادگیری، ترجمه دکتر علی اکبر سیف، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹، (اقتباس).
(۱۲) مقدمه ای بر نظریه های یادگیری، ترجمه دکتر علی اکبر سیف، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹، اقتباس
•
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۴۰، برگرفته از مقاله «اراده». •
سایت اندیشه قم. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
