اخبار المدینه (ابن زباله)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اخبار المدینه
ابن زباله نخستین کتاب
تاریخ مدینه، نوشته
محمد بن حسن مخزومی، معروف به ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) می‌باشد.
از اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در
کتابخانه آستان قدس رضوی که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد،
همان
المناسک ابواسحاق حربی (م. ۲۸۵ق.) در راه شناسی
حج و مناطق و مکان‌های
مدینه است.
سخاوی در
سده نهم ق. اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پربرگ خوانده است.
در همان سده،
سمهودی با هدف تلخیص
آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است. اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در
مسجدالحرام، همراه کتابخانه و کتاب پربرگ خود سمهودی که
وفاء الوفای کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد.
از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده است. اما عمده اطلاعات و گزارش‌های آن با انتقال به متون و منابع مدینه شناسی محفوظ مانده است.
محمد بن حسن بن ابی الحسن قرشی مخزومی مدنی با
کنیه ابوالحسن یا ابوعبدالله و شناخته شده به ابن زباله، از تاریخ نگاران،
راویان و نسب شناسان سده دوم ق. در مدینه است. گفتنی است زباله به فتح یا ضم زاء
از نواحی کهن مدینه بوده است.
به احتمال، وی در حدود سال ۲۰۰ق. درگذشت.
بر پایه تصریح
ابن حجر، او از اصحاب
مالک بن انس به شمار می‌آید
و از محضر بسیاری از
محدثان و دانشوران سده دوم ق. بهره برده است.
مزی، فهرستی جامع از استادان، شاگردان و راویان ابن زباله ترتیب داده است.
برخی از استادان وی عبارتند از:
ابراهیم بن قدامه مدنی،
اسامة بن حفص مدنی،
عبدالله بن محمد بن ابی فروه، و
عبدالله بن وهب.
صلاح عبدالعزیز بن سلامه، محقق کتاب، با کاوش در سلسله اسناد و متون حدیثی، به شناسایی ۱۰۵ تن از مشایخ روایی ابن زباله پرداخته است. از شاگردان نام آور وی می‌توان به
عمر بن شبه نمیری،
زبیر بن بکار، و
یحیی بن حسن علوی اشاره کرد. اینان در مدینه پژوهی به روش و سبک او توجه کرده، آثاری پدید آورده‌اند که تاکنون جز کتاب ابن شبه نسخه‌ای از آن‌ها یافت نشده است.
رجال شناسان ابن زباله را به
جعل حدیث و
کذب متهم نموده و او را تضعیف کرده‌اند.
اما سمهودی معتقد است در گزارش‌ها و نقل شده‌های مشترک میان ابن زباله و
یحیی بن حسن علوی، باید به ابن زباله اعتماد کرد؛ زیرا
یحیی مورد اعتماد است.
گزارش‌های سمهودی از کتاب‌های این دو تاریخ نگار نشان می‌دهد که آن‌ها در بسیاری از اخبار اشتراک دارند.
جز اخبار المدینه، دو اثر دیگر به ابن زباله نسبت یافته است:
مثالب الانساب، و
ازواج النبی.
زبیر بن بکار که شاگرد و
راوی ابن زباله بوده، گزیده‌ای از ازواج النبی فراهم آورده است.
ابن ندیم به آثاری دیگر از وی در
شعر و
ادب اشاره کرده است.
روش ابن زباله در
تاریخ نگاری از اعتماد و توجه تاریخ نگاران برخوردار شده است. مصحح کتاب
ابن شبه، اثر ابن زباله را نخستین تاریخ مدون مدینه و پیشتاز در
مدینه شناسی شمرده و به اهمیت و تاثیر و نفوذ آن در تاریخ نگاران بعدی اشاره کرده است.
ابن زباله در شناسایی مطالب مربوط به مدینه و مکان‌ها و رویدادهای آن، از مشاهدات عینی تا فراگیری از دانشوران آن دوران فروگذار نکرده، تلفیقی از
تاریخ و
جغرافیا را در روش تاریخ نگاری خویش به کار گرفته است. گویا روش وی در مدینه شناسی، اساس کارهای
مدائنی (م. ۲۲۸ق.)، ابن شبه (م. ۲۶۲ق.) و
یحیی علوی (م. ۲۷۷ق.) بوده است. به نظر می‌رسد تقسیم مباحث به فضیلت‌ها، چاه‌ها، راه‌ها،
مساجد، ساکنان، نام‌ها، و خانه‌های مدینه و دیگر عنوان‌های موضوعی که بعدها رسم شد، از ابن زباله بر جای مانده است.
دیگر ویژگی کار او توجه به سیر تاریخی تحولات اجتماعی مدینه و توسعه شهری و ثبت خانه‌ها و ساکنان آن دوران است. وی در هر موضوع به ارائه پژوهشی جامع
و گسترده می‌پردازد و همه گزارش‌ها و اخبار را نقل می‌کند. به تعبیر صلاح عبدالعزیز بن سلامه، او به عمران شهری (ص۲۴۷) و تحولات جغرافیایی مدینه توجهی ویژه نشان می‌دهد و وضعیت محلات، قبایل، بازارها، توسعه و تعمیر خانه‌ها و مساجد، و سرنوشت ساکنان محلات را به طور دقیق مشخص می‌کند. نیز در شناسایی نام‌ها، کلمات و نکات ادبی بسیار دقت می‌ورزد. بر پایه روش عمومی
تاریخ نگاران مدنی، مسائل و نکات ادبی و شعر در گزارش‌های وی نیز بازتاب یافته است. (برای نمونه به این منبع رجوع کنید
).
از تاریخ نگاران کهن تر که از کتاب ابن زباله بهره برده‌اند، می‌توان به
زبیر بن بکار اشاره کرد که در شناسایی نام‌های مدینه و دیگر موضوعات به دیدگاه وی استناد کرده است.
در
المناسک حربی (م. ۲۸۵ق.) بازتاب اطلاعات اخبار المدینه ابن زباله را به روشنی می‌توان دید.
همچنین نویسنده
الدرة الثمینه بیشتر از طریق
زبیر بن بکار، نقل شده‌ها و منصوصات ابن زباله را گسترش داده است. در کتاب التعریف بما آنست الهجره نوشته
مطری، گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی ابن زباله در وصف جای‌ها و
مساجد و
چاه‌های مدینه بازتاب یافته است. منابع متاخر مدینه شناسی مانند
بهجة النفوس مرجانی (م. ۷۶۹ق.)،
تحقیق النصره مراغی (م. ۸۱۶ق.)،
المغانم المطابه فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.)،
التحفة اللطیفه سخاوی (م. ۹۰۲ق.) و بیش از همه وفاء الوفای سمهودی (م. ۹۱۱ق.) از گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی ابن زباله بهره گرفته‌اند.
صلاح عبدالعزیز بن سلامه از راه گزارش‌های سمهودی،
ابن نجار،
مراغی،
سخاوی،
فیروزآبادی و دیگر تاریخ نگاران مدینه، اثر گمشده ابن زباله را به منزله رساله دکترای خویش بازسازی کرده است. این اثر شامل یک مقدمه، چهار فصل و خاتمه است. در مقدمه و فصل یکم و خاتمه، از زندگی، اسلوب تاریخ نگاری و ارزش گزارش‌های ابن زباله سخن رفته است. فصول بعد به اصل نقل شده‌ها و نصوص ابن زباله که چکیده‌ای از آن در دو بخش کلی ارائه شده، اختصاص یافته است:
۱. گزارش‌های ابن زباله درباره
مسجدالنبی و دیگر مساجد مدینه و توسعه و تعمیر و کیفیت ساختمان وآگاهی‌های پیرامونی. بر پایه این گزارش‌ها، می‌توان نگرشی روشن تر به تاریخ مسجد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و نقش
صحابه در ساختن آن یافت. وی با دقت، وضع
مسجد و اندازه
و اطراف آن، خانه‌های پیرامون، و افزوده شدن هر بخش را توضیح داده است. معمولا همین توضیحات در کتب بعدی نیز آمده است.
ابن زباله به
سیره پیامبر و کارهای او در بنای مسجدالنبی و کیفیت
تغییر قبله،
منبر و
حجره شریف، و رفت و آمد به مسجد اشاره کرده است. نیز چند نقل درباره سازنده منبر پیامبر و اندازه و ابعاد آن به دست می‌دهد. هم اندازه اولی
منبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و هم وضعیت و اندازه آن در دوران خویش را بیان نموده است.
در شرح حال ساکنان مدینه، آگاهی‌های گذشته را با دیده‌های خود، بدون تفصیل و حاشیه نویسی آمیخته است.
از روایت‌های گوناگون ابن زباله، وضع حجره‌های پیرامون مسجدالنبی،
قبر پیامبر و نیز
ستون‌های مسجد مشخص می‌شود. او باب‌ها و نیز ستون‌های گوناگون را با نام‌های
مخلقه،
قرعه،
توبه،
وفود،
مقام جبرئیل و
سریر معرفی کرده است. در مجموع ۲۹۶ ستون که شش مورد آن در دیوار قبر شریف نبوی است، در سخن ابن زباله وصف شده است.
در وصف
درهای مسجد پیامبر، به سه در که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم قرار داد و نیز ۲۴ در تا دوران خود، اشاره می‌کند. محقق کتاب میان این گزارش ابن زباله و گزارش‌های تاریخ نگاران بعدی که ۲۰ در برای مسجدالنبی معرفی کرده‌اند، منافاتی ندیده؛ زیرا نحوه وصف و دسته بندی آن‌ها متفاوت است. بر پایه این گزارش، در دوم مسجد، «
باب علی» خوانده شده که پشت خانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم قرار گرفته و هنگام تعمیر دیوار، بسته شده است.
در گفتار پیرامون تعمیر و توسعه مسجد، از افزوده‌ها و تغییرهای مسجدالنبی هنگام حکمرانی
خلیفه دوم و
سوم و
ولید بن عبدالملک گزارش‌هایی کوتاه و سودمند آمده است.
به گزارش ابن زباله و
یحیی علوی، عمر بن عبدالعزیز نخستین کسی بود که برای مسجدالنبی محراب و شرفات (کنگره روی دیوار) ساخت، با این توجیه که این‌ها موجب زینت و زیبایی مسجد هستند. همچنین برای جلوگیری از کسب و کار در مسجد و نگهبانی و مراقبت از آن، کسی را به کار گماشت.
شمار قندیل‌های مسجد در دوران ابن زباله ۲۹۰ عدد بوده است. وصف ابن زباله از مناره‌ها که نوآوری عمر بن عبدالعزیز بوده و نحوه اذان گفتن، فرستادن مصاحف به مساجد،
سقایت مسجد، فرش‌های مسجد و برخی از آداب و آیین‌های همسایگی با مسجدالنبی و رفتن به آن و دیگر مساجد، از اهمیت و ارزشی ویژه برخوردار است.
در اخبار المدینه آگاهی‌ها و گزارش‌هایی پرشمار درباره مصلاها و مسجدهای مناطق گوناگون مدینه آمده که
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن‌ها نماز گزارده است؛ مانند
مسجد فضیخ،
مسجد بنی قریظه،
مسجد قبا،
مسجد قبلتین، و
مسجد ذباب. همچنین درباره مساجد مسیر
مکه و
مدینه و جای‌های دیگر که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن‌ها
نماز گزارده، گزارش‌های گوناگون آورده است.
۲. آگاهی‌هایی درباره نخستین ساکنان، تاریخ، نام‌ها، فضیلت‌ها و احکام، مقابر، چاه‌ها، وادی‌ها، بقاع، و بازارهای مدینه. ابن زباله همراه بررسی وضعیت
انصار مدینه و سرگذشت و تاریخ سیاسی آن‌ها،
پاره‌ای از
احکام فقهی و فضیلت‌های این شهر مقدس را بیان می‌کند.
در یادکرد
آرامگاه‌های مدینه، از فضیلت سرزمین
بقیع و
نیایش شبانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در آن جا خبر می‌دهد و در معرفی قبور و دفن شدگان در بقیع، از مقبره ابراهیم فرزند پیامبر و
عثمان بن مظعون، آرامگاه آل عمر بن خطاب،
قبر امام حسن علیه‌السلام، مدفن
راس الحسین علیه‌السلام، و قبرهای
فاطمه بنت اسد،
عبدالرحمن بن عوف،
صفیه بنت عبدالمطلب،
اطهار المؤمنین،
عثمان بن عفان،
مالک بن سنان خدری، و نیز
مقبره بنی سلمه یاد می‌کند.
سپس بخشی از سیره اجتماعی را گزارش می‌نماید و به معرفی چاه‌ها و وادی‌ها و
صدقات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
و گزارش درباره برخی محلات و مکان‌ها و روستاها و بازارهای مدینه می‌پردازد. در مجموع ۲۱
چاه حفر شده در مدینه به دست پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و نحوه حفر آن‌ها را معرفی می‌نماید.
عسیلان به نقل از کتاب
ذخائر التراث العربی الاسلامی از گردآوری و نشر اخبار المدینه به دست فردیناند وستنفلد (م. ۱۸۹۹م.)، خاورشناس آلمانی خبر داده که آن را از وفاء الوفای سمهودی استخراج و تنظیم کرده است.
این تصحیح در سال ۱۸۶۴م. با عنوان تاریخ المدینة لابن زباله چاپ شده است.
بدوی در معرفی آثار وستنفلد، به مشخصات کامل کتاب تاریخ المدینه به عنوان تلخیص وفاءالوفای سمهودی اشاره کرده و نامی از ابن زباله نبرده است.
در چاپی دیگر، صلاح عبدالعزیز بن سلامه به بازسازی کتاب پرداخته و آن را به دانشگاه ام القری در مکه ارائه کرده که به همت مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره در ۱۴۲۴ق. منتشر شده است.
اتحاف الزائر: ابن عساکر (م. ۶۱۸ق.)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم؛ اخبار المدینه: ابن زباله (م. ۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز، المدینه، ۱۴۲۴ق؛ الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ الاکمال فی رفع الارتیاب: علی بن هبة الله ابن ماکولا (م. ۴۷۵ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق؛ تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق؛ تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن شبه (م. ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، جده، دار الاصفهانی، ۱۴۰۲ق؛ تاریخ المسجد النبوی الشریف: محمد الیاس عبدالغنی؛ التعریف بما آنست الهجره: محمد بن احمد المطری (م. ۷۴۱ق.)، به کوشش سعید عبدالفتاح، مکه، مکتبة نزار البانی، ۱۴۱۷ق؛ تقریب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛ تهذیب الکمال: المزی (م. ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی علیه‌السّلام (شماره ۱۳): دکتر آصف فکرت، آستان قدس رضوی؛ الفهرست: ابن الندیم (م. ۳۸۰ق.)، به کوشش تجدد؛ الجرح و التعدیل: ابن ابی حاتم الرازی (م. ۳۲۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ق؛ الضعفاء الصغیر: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ لمحات عن تاریخ جزیرة العرب: حمد الجاسر، العرب؛ المدینة المنورة فی آثار المؤلفین: عبدالله بن عبدالرحیم عسیلان، المدینه، ۱۴۱۸ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر؛ معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.)، به کوشش جمال طلبه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م. ۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق؛ المنتخب من کتاب ازواج النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : محمد بن حسن بن زباله بروایة
الزبیر بن بکار، به کوشش العمری، المدینه، مطبعة الجامعة الاسلامیه، ۱۴۰۱ق؛ موسوعة المستشرقین: عبدالرحمن بدوی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۳م؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار المدینه ابن زباله»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸.
