• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احمد بن اخی ناطور افلاکی عارفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَفْلاکی، ‌شمس ‌الدین ‌احمد عارفی (۷۶۱ق ‌/۱۳۶۰م ‌)، از شاگردان ‌و مریدان ‌شیخ ‌جلال ‌الدین ‌ عارف ‌نواده‌ جلال ‌الدین ‌محمد مولوی‌ ‌و مؤلف ‌ کتاب ‌مناقب ‌العارفین‌ می باشد.



این ‌کتاب ‌با اینکه ‌از جهت ‌اشتمال ‌بر احوالمشایخ ‌سلسله‌ مولویه ‌و خاندان ‌جلال ‌الدین ‌مولوی‌ ‌دارای‌ ‌اهمیت ‌و فواید بسیار است، ‌اما از زندگانی ‌مؤلف ‌اطلاعات ‌چندانی ‌به ‌ دست ‌نمی ‌دهد.


اینکه ‌ثاقب ‌دده ‌
[۱] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
نامپدر او را اخی ‌ناطور نوشته ‌است، ‌ درست ‌نمی ‌نماید، زیرا اخی ‌ناطوری‌ ‌که ‌افلاکی ‌در مناقب ‌العارفین ‌
[۲] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۵، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
از او یاد کرده، ‌و ظاهراً مستند ثاقب ‌دده ‌بوده، ‌نمی ‌تواند پدر او باشد، زیرا که ‌وی‌ ‌در زمانحیات ‌جلال ‌الدین ‌مولوی‌ ‌بیش ‌از ۱۰۰ سال ‌داشته ‌است ‌.
[۳] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۵، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴] گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۱، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
[۵] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹ -۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.



افلاکی ‌به ‌سبب ‌دلبستگی ‌بسیار به ‌ شیخ ‌خود، عارف ‌چلبی، ‌به ‌عارفی ‌معروف ‌شد.
[۶] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۷] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۸۸، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۸] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
[۹] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۷، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.



پدر او به ‌دربار ازبک ‌خان ‌ فرمانروای ‌ ‌آلتین ‌اردو (۷۱۲-۷۴۱ق ‌/۱۳۱۲-۱۳۴۰م) وابسته ‌بود و در شهر «سرای‌» درگذشت.
[۱۰] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۳۱-۹۳۲، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۱۱] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹ -۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.



به ‌گفته‌ ثاقب ‌دده ‌
[۱۲] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
افلاکی ‌در قونیه ‌به ‌ دنیا آمده، ‌و چون ‌ وفات ‌او در ۷۶۱ق ‌بوده ‌است، ‌و استادان ‌و پیرانش ‌به ‌اوایل ‌ سده ‌ ۸ق ‌تعلق ‌داشته ‌اند، می ‌توان ‌گفت ‌که ‌ ولادت ‌او در اواخر سده‌ ۷ و در حدود ۶۹۰ق ‌روی‌ ‌داده ‌است.
[۱۳] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹، آنکارا، ۱۹۶۷م.



وی‌ ‌از بدرالدین ‌ تبریزی ‌، ‌معمار آرامگاه ‌مولانا که ‌در نجوم ، ‌رقوم، ‌هندسه، ‌ کیمیا و نیز سحر دست ‌داشت، ‌کسب ‌ دانش ‌کرد و به ‌مجالس ‌سلطان ‌ولد، فرزند مولانا، نیز راه ‌یافت ‌
[۱۴] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۱۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۱۵] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۷، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
[۱۶] سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۳۹، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.

و در صرف ‌و نحو و عرفان ‌و حکمت ‌به ‌مقام ‌استادی‌ ‌رسید. او خود می ‌گوید که ‌نزد سراج ‌الدین ‌مثنوی‌ ‌خوان، ‌عبدالمؤمن ‌توقاتی ‌و نظام ‌الدین ‌ارزنجانی ‌نیز به ‌فراگیری‌ ‌علوم ‌پرداخته ‌است.
[۱۷] سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۲۷۲، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
[۱۸] سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۵۵۹، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
[۱۹] سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۲، ص۸۹۸، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.



ظاهراً چون ‌وی‌ ‌در جزئیات ‌علم ‌هیأت ‌و فلکیات ‌تبحر یافته ‌بود، به ‌«افلاکی» معروف ‌شد.
[۲۰] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
گفته ‌اند که ‌در تپه‌ علاءالدین ‌در قونیه ‌ رصدخانه ‌ای ‌ بوده ‌که ‌وی‌ ‌ ریاست ‌آن ‌را برعهده ‌داشته ‌است.
[۲۱] گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۱، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.



ثاقب ‌دده ‌
[۲۲] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵ -۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
نقل ‌کرده ‌است ‌که ‌او و استادانش، ‌همچون ‌بدرالدین ‌تبریزی‌ ‌و حمدالدین ‌جندی‌، ‌استیلای‌ ‌کیغاتوخان ‌نوه‌ چنگیز خان ‌ برقونیه ‌و قتل ‌عام ‌ مردم ‌را از طریق ‌علم ‌نجوم ‌پیش ‌بینی ‌کرده ‌بودند که ‌البته ‌چنین ‌نشد و به ‌گفته‌ همو این ‌ بلا به ‌ دعای ‌ ‌بهاءالدین ‌ولد بر طرف ‌گردید. گرچه ‌این ‌روایت ‌از لحاظ زمانی ‌و تاریخی ‌درست ‌نمی ‌نماید،
[۲۳] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۲۴] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۶۱۱ -۶۱۳، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
لیکن ‌اشتغال ‌افلاکی ‌را به ‌نجوم ‌و علت ‌ اشتهار او را به ‌افلاکی ‌تأیید می ‌کند.


افلاکی ‌مورد توجه ‌خاص ‌ عارف ‌چلبی ‌بود، چندانکه ‌به ‌گفته‌ خود در سفرهای‌ ‌وی‌ ‌به ‌شهرهای‌ ‌آناتولی، ‌سلطانیه ‌و تبریز (۷۱۶ق ‌) او را همراهی ‌می ‌کرد.
[۲۵] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۸۵۸، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۲۶] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۹۳۱ -۹۳۲، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۲۷] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱، آنکارا، ۱۹۶۷م.
اما چون ‌عارف ‌چلبی ‌به ‌سببی ‌از او رنجید، وی‌ ‌دچار بیماری ‌ ‌سختی ‌شد، تا اینکه ‌سرانجام ‌چلبی ‌در شهر کوتاهیه ‌از او دلجویی ‌کرد و وی‌ ‌ سلامت ‌خود را باز یافت.
[۲۸] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۹۵۳ -۹۵۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۲۹] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.


۹.۱ - رسیدن عارفی به مقام مرشدی

وی‌ ‌در خدمت ‌عارف ‌چلبی ‌به ‌درجات ‌عالی ‌نائل ‌شد و اهل ‌طریقت ‌او را سزاوار مقام ‌مرشدی‌ ‌دانستند، ولی ‌وی‌ ‌با عذرخواهی ‌از پذیرفتن ‌این ‌مقام ‌گوشه ‌نشینی ‌اختیار کرد و چندی‌ ‌بعد به ‌سبب ‌اصرار و ازدحام ‌دوستاران ‌و بالا گرفتن ‌شهرتش ‌ناچار به ‌جانب ‌« حرمین ‌محترمین» رهسپار شد و مدت ‌درازی‌ ‌در جوار مرقد مطهر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)
[۳۰] ‌گنجینه‌ سخن، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش.
عزلت ‌گزید.
[۳۱] ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۸، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.


۹.۲ - عارفی نگهبان تربت مولانا

افلاکی ‌بعد از مرگ ‌عارف ‌چلبی ‌ (۷۱۹ق ‌/۱۳۱۹م) بر طبق ‌ وصیت ‌او به ‌نگهبانی ‌ تربت ‌مولانا پرداخت ‌و یکی ‌از «مثنوی‌ ‌خوانان» آنجا شد.
[۳۲] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۵۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۳۳] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۳۴] گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۳، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.



پس ‌از مرگ ‌عارف ‌چلبی ‌وی‌ ‌در زمره‌ مریدان ‌فرزندش ‌ عابد چلبی ‌درآمد
[۳۵] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱، آنکارا، ۱۹۶۷م.
و هنگامی ‌که ‌عابد از جانب ‌تمورتاش ‌به ‌ ولایت ‌اوج ‌فرستاده ‌شد تا امرای‌ ‌آن ‌ناحیه ‌را به ‌ اطاعت ‌و انقیاد ترغیب ‌کند، افلاکی ‌نیز با او همراه ‌بود.
[۳۶] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۸- ۹۷۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.



پس ‌از آن ‌ظاهراً تا آخر عمر ، دیگر قونیه ‌را ترک ‌نکرد و در همانجا وفات ‌یافت ‌و نزدیک ‌تربت ‌مولانا به ‌ خاک ‌سپرده ‌شد. محل ‌دفن ‌او امروزه ‌به ‌درستی ‌معلوم ‌نیست، ‌ولی ‌در ۱۹۲۹م ‌ سنگ ‌مزارش ‌در نزدیکی ‌آرامگاه ‌مولانا پیدا شد و اکنون ‌در موزه‌ مولانا نگهداری‌ ‌می ‌شود.
[۳۷] گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۳، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.



افلاکی ‌شهرت ‌خود را مدیون ‌تألیف ‌بسیار مهم ‌خود مناقب ‌العارفین ‌است‌. وی‌ ‌خود درباره‌ سبب ‌تألیف ‌این ‌ کتاب ‌می ‌گوید: روزی‌ ‌در حضور عارف ‌چلبی ‌و گروهی ‌از بزرگان ‌درباره‌ تذکره‌ الاولیاء عطار سخن ‌به ‌میان ‌آمد و حاضران ‌تألیف ‌چنان ‌کتابی ‌را در شرح ‌احوال ‌حضرت ‌مولانا و خاندان ‌و اصحاب ‌او بسیار مناسب ‌دانستند. از این ‌رو عارف ‌چلبی، ‌مرا به ‌تألیف ‌چنین ‌کتابی ‌مأمور کرد.
[۳۸] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۳۹] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۷- ۱۸، آنکارا، ۱۹۶۷م.

افلاکی ‌ اثر خود را در ۷۱۸ق ‌/۱۳۱۸م ‌شروع ‌کرد و در ۷۵۴ق ‌/ ۱۳۵۳م ‌به ‌ پایان ‌رساند.
[۴۰] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴۱] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴۲] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱-۱۲، آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴۳] یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.


۱۲.۱ - منابع ماخوذه در این اثر

یکی ‌از مآخذ عمده‌ مناقب ‌العارفین، ‌رساله‌ فریدون ‌بن ‌احمد سپهسالار بوده، ‌و افلاکی ‌نزدیک ‌به ‌سه ‌چهارم ‌مطالب ‌آن ‌را با تغییری‌ ‌مختصر در عبارات ‌و بدون ‌ذکر مآخذ نقل ‌کرده ‌است.
[۴۴] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۲۴، آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴۵] یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰- ۲۷، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.

ولی ‌چون ‌نمونه ‌ای‌ ‌که ‌در این ‌کار در نظر داشته، ‌تذکره‌ الاولیاء عطار بوده ‌است، ‌روایات ‌گردآوری‌ ‌شده ‌را به ‌ترتیب ‌تاریخی ‌تنظیم ‌کرده ‌است.
وی‌ ‌در مطالب ‌مربوط به ‌دوران ‌ حیات ‌خود غالباً به ‌مشاهدات ‌خود و یا به ‌نقل ‌و روایت ‌سخنان ‌اشخاص ‌مختلفی ‌که ‌مورد اعتماد او بوده ‌اند، استناد جسته ‌است.

۱۲.۲ - مندرجات در مناقب العارفین

او خود در آغاز کتاب ‌
[۴۶] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
درباره‌ طرح ‌کلی ‌و دامنه‌ موضوعات ‌مندرج ‌در آن ‌می ‌گوید. که ‌«قواعد اصول ‌آن ‌مجموعه ‌را در ده ‌فصول ‌منحصر» گردانیده ‌است‌. آنگاه ‌فصول ‌دهگانه ‌را که ‌شرح ‌احوال، ‌ کرامات ‌و مناقب ‌جلال ‌الدین ‌محمد مولوی‌ ‌و خاندان ‌و فرزندان ‌و یاران ‌اوست، ‌بدین ‌سان ‌بر می ‌شمارد،
۱. بهاءالدین ‌ولد، ۲. سید برهان ‌الدین ‌محقق ‌ترمذی‌، ‌۳. مولانا جلال ‌الدین ‌محمد مولوی‌، ‌۴. شمس ‌الدین ‌تبریزی‌، ‌۵. صلاح ‌الدین ‌زرکوب، ‌۶. حسام ‌الدین ‌چلبی، ‌۷. سلطان ‌ولد، ۸. جلال ‌الدین ‌چلبی ‌امیر عارف، ‌۹. شمس ‌الدین ‌چلبی ‌امیر عابد، ۱۰. اولاد و اخلاف ‌این ‌خاندان.
[۴۷] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۵ -۶، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.


۱۲.۳ - ارزش و اهمیت این کتاب

از آنجا که ‌منابع ‌تاریخی ‌چندانی ‌درباره‌ آناتولی ‌سده ‌های‌ ‌۷ و ۸ق ‌در دست ‌نیست، ‌ کتاب ‌افلاکی ‌از این ‌لحاظ دارای‌ ‌ارزش ‌و اهمیت ‌خاص ‌است ‌و بسیاری‌ ‌از وقایع ‌مهم ‌آسیای‌ ‌صغیر آن ‌زمان ‌در این ‌کتاب ‌نقل ‌شده ‌است‌. علاوه ‌بر این ‌از لحاظ شرح ‌احوال ‌دانشمندان ‌و عارفان، ‌خصوصاً ذکر جزئیات ‌روایت های‌ ‌مربوط به ‌مولانا جلال ‌الدین ‌بلخی ‌و پدر و مربیان ‌و فرزندان ‌و جانشینان ‌او و شرح ‌و تفصیل ‌ اخبار و وقایع ‌مربوط به ‌این ‌سلسله ‌از منابع ‌بسیار معتبر به ‌شمار می ‌رود و همواره ‌مورد استفاده‌ محققان ‌و مولوی‌ ‌شناسان ‌ قدیم ‌و جدید بوده ‌است‌. افلاکی ‌به ‌دو تن ‌از شاگردان ‌و شارحان ‌عقاید ابن ‌عربی ‌یعنی ‌صدرالدین ‌قونوی‌ ‌و فخرالدین ‌عراقی ‌نیز اشاراتی ‌دارد و از صحبت ‌آنان ‌با مولانا سخن ‌می ‌گوید.
[۴۸] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۹۶، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۴۹] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۱۲۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۵۰] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۳۹۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۵۱] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۴۰۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۵۲] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۰۱، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۵۳] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۰۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۵۴] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۱۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
همچنین ‌در سراسر کتاب ‌او، به ‌نام ‌معین ‌الدین ‌پروانه ‌ (۶۷۵ق ‌/ ۱۲۷۶م) وزیر با نفوذ سلجوقیان ‌بر می ‌خوریم ‌که ‌مساعدت های‌ ‌فراوان ‌و ارادت ‌خاص ‌وی‌ ‌به ‌مولانا در طول ‌ عمر او و بعد از مرگش ‌به ‌یاران ‌او، مکرر شرح ‌داده ‌شده ‌است.

۱۲.۴ - کیفیت روایات موجود در کتاب

روایت های‌ ‌افلاکی، ‌بعضی ‌دارای‌ ‌ مرجع ‌کتبی ‌است ‌و برخی ‌بدون ‌سند و بر اقوال ‌اشخاص ‌مختلف ‌و یا بر مشاهدات ‌خود او مبتنی ‌است.
روایت های‌ ‌مبتنی ‌بر کرامات ‌اغراق ‌آمیز نیز در این ‌میان ‌فراوان ‌است‌. اساس ‌این ‌تألیف، ‌چنانکه ‌اشاره ‌شد، رساله‌ فریدون ‌سپهسالار بوده ‌است‌. جز این ‌کتاب ‌اهم ‌مآخذ کتبی ‌افلاکی ‌عبارتند از، ولدنامه ‌ (ابتدانامه)، رباب ‌نامه، ‌انتها نامه ‌و معارف ‌سلطان ‌ولدفرزندمولانا، معارف ‌سلطان ‌العلماء بهاء الدین ‌ولد، مقالات ‌شمس ‌الدین ‌تبریزی‌، ‌فیه ‌مافیه ‌و مکتوبات ‌مولانا جلال ‌الدین ‌و نیز مثنوی‌ ‌و دیواناشعار او.
[۵۵] یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰- ۳۵، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.


۱۲.۵ - اشعار موجود در مناقب

بیشتر اشعاری‌ ‌که ‌در مناقب ‌العارفین ‌نقل ‌شده، ‌از دیوان ‌کبیر و مثنوی‌ ‌مولاناست، ‌ولی ‌در سراسر کتاب، ‌اشعار دیگری‌ ‌نیز دیده ‌می ‌شود که ‌سراینده‌ آنها معلوم ‌نیست. افلاکی ‌به ‌زبان ‌عربی ‌و ادب ‌فارسی ‌به ‌خوبی ‌آشنا بوده، ‌و انشائی ‌شیوا و روان ‌داشته ‌است.
[۵۶] نفیسی سعید، تاریخ ‌نظم ‌و نثر در ایران، ج۱، ص‌۱۴۳، ‌تهران، ‌۱۳۴۴ش.
[۵۷] صفا ذبیح ‌الله، ‌گنجینه‌ سخن، ج۴، ص۲۸۱، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش.


۱۲.۶ - تلخیص مناقب

این ‌کتاب ‌از لحاظ اشتمال ‌بر شرح ‌آداب ‌و مراسم ‌صوفیانه‌ آن ‌روزگار، دارای‌ ‌اهمیت ‌خاصی ‌است ‌و در سراسر آن ‌اصطلاحات ‌عرفانی ‌و خانقاهی ‌همه ‌جا به ‌ چشم ‌می ‌خورد. مناقب ‌العارفین ‌یک ‌بار به ‌دست ‌احمد بن ‌محمد که ‌ظاهراً از شاگردان ‌و مریدان ‌جلال ‌الدین ‌بخاری‌ ‌ (۷۸۵ق‌) بوده، ‌به ‌نام ‌خلاصه‌ المناقب ‌تلخیص ‌شده، ‌و مطالبی ‌که ‌در آن ‌بر خلاف ‌آراء علمای‌ ‌ظاهر دیده ‌می ‌شده، ‌حذف ‌گردیده ‌است.

۱۲.۷ - ترجمه ترکی تلخیص توسط محمود مولوی

بار دیگر عبدالوهاب ‌بن ‌جلال ‌الدین ‌محمد همدانی ‌آن ‌را در ۹۴۷ق ‌با عنوان ‌ثواقب ‌المناقب ‌اولیاء الله ‌تلخیص ‌کرد و بسیاری‌ ‌از روایات ‌و حکایات ‌آن ‌را که ‌خود غیر مفید تشخیص ‌می ‌داد، از آن ‌حذف ‌کرد و توضیحات ‌و مطالب ‌دیگری‌ ‌بر آن ‌افزود. این ‌تلخیص ‌و تهذیب ‌را درویش ‌محمود مولوی‌ ‌در ۹۹۸ق ‌به ‌نام ‌ترجمه‌ مناقب ‌ثواقب، ‌به ‌ترکی ‌ترجمه ‌و به ‌سلطان ‌مراد سوم ‌تقدیم ‌کرد.

۱۲.۸ - چندین ترجمه‌ ترکی ‌از اصل ‌این ‌کتاب

یکی ‌ترجمه‌ زاهد بن ‌عارف ‌به ‌نام ‌مخزن ‌الاسرار، در ۸۰۳ق ‌که ‌مترجم ‌برخی ‌از بخش های‌ ‌مربوط به ‌احوال ‌شمس ‌تبریزی‌ ‌را از آن ‌حذف ‌کرده ‌است.
دیگری‌ ‌ترجمه‌ گورک ‌زاده ‌حسن، ‌در ۱۲۱۰ق. ‌
و نیز ترجمه‌ عبدالباقی ‌بن ‌شیخ ‌سید ابوبکر دده ‌افندی‌، ‌در ۱۲۱۲ق.
اخیراً تحسین ‌یازیجی ‌این ‌ کتاب ‌را به ‌صورت ‌کامل ‌و بر اساس ‌نسخه‌ مصحّح ‌خود به ‌ترکیترجمه ، ‌و در ۱۹۵۴م ‌در آنکارا طبع ‌و نشر کرده ‌است.

۱۲.۹ - ترجمه انگلیسی و فرانسوی و اردوی خلاصه کتاب

ردهاوس خلاصه ‌ای‌ ‌از کتاب ‌را به ‌انگلیسی ‌ترجمه، ‌و ضمن ‌مقدمه‌ جلد اول ‌ترجمه‌ خود از مثنوی‌، ‌در سلسله‌ کتاب های‌ ‌ شرقی ‌تروبنر در لندن ‌ (۱۸۸۱م‌) منتشر ساخت‌. ترجمه‌ فرانسوی‌ مناقب ‌العارفین ‌توسط کلمان ‌هوار در پاریس ‌ (۱۹۱۸- ۱۹۲۲م) به ‌چاپ ‌رسید. ترجمه‌ اردوی‌ ‌آن ‌نیز از سوی ‌حافظ احمد علیخان ‌رامپوری‌ ‌در رامپور (۱۳۱۹ق‌) به ‌نام ‌مقامات ‌مولانا روم ‌طبع ‌شد.
[۵۸] یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۳۱- ۳۵، آنکارا، ۱۹۶۷م.


۱۲.۱۰ - طبع های مختلف مناقب

طبع ‌اول ‌مناقب ‌العارفین ‌به ‌عنوان ‌سوانح ‌عمری‌ ‌حضرت ‌مولانا رومی ‌مسمی ‌به ‌مناقب ‌العارفین ‌در ۱۸۹۷م ‌در آگره ‌انتشار یافت.
‌بار دوم ‌تحسین ‌یازیجی ‌آن ‌را در دو جلد بر اساس ‌نسخه ‌های‌ ‌معتبر با نقد و حواشی ‌و تعلیقات ‌سودمند در ۱۹۵۹ و ۱۹۶۱م ‌
و بار دیگر در ۱۹۷۶ و ۱۹۸۰م ‌در آنکارا به ‌طبع ‌رساند.
از افلاکی ‌۴ غزل ‌به ‌ ترکی ‌و ۲ رباعی ‌به ‌ فارسی ‌موجود است ‌که ‌به ‌مناسبت ‌درگذشت ‌عارف ‌چلبی ‌سروده ‌شده ‌است ‌. ۳ غزل ‌از این ‌۴ غزل ‌در پایان ‌دیوان ‌ترکی ‌سلطان ‌ولد استانبول، ‌۱۳۴۱ق‌ با عنوان ‌«علاوه‌ اول» چاپ ‌شده ‌است ‌.
[۵۹] افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۹۷۳، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
[۶۰] یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۱، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
[۶۱] گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۵۶۳ -۵۶۷، ترجمه‌ توفیق ‌سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.



(۱) افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
(۲) ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
(۳) سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
(۴) صفا ذبیح ‌الله، ‌گنجینه‌ سخن، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش.
(۵) گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ترجمه‌ توفیق سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
(۶) نفیسی سعید، تاریخ ‌نظم ‌و نثر در ایران، ‌تهران، ‌۱۳۴۴ش.
(۷) یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
(۸) یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، آنکارا، ۱۹۶۷م.


۱. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۲. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۵، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۵، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴. گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۱، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
۵. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹ -۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۶. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۷. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۳۸۸، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۸. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۹. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۷، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۱۰. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۳۱-۹۳۲، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۱۱. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹ -۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۱۲. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۱۳. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۹، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۱۴. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۱۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۱۵. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۷، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۱۶. سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۳۹، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
۱۷. سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۲۷۲، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
۱۸. سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۱، ص۵۵۹، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
۱۹. سپهسالار فریدون، ‌رساله ‌در احوال ‌مولانا جلال ‌الدین ‌مولوی‌، ج۲، ص۸۹۸، ‌به ‌کوشش ‌سعید نفیسی، ‌تهران، ‌۱۳۲۵ش.
۲۰. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۲۱. گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۱، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
۲۲. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج۳، ص۵ -۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۲۳. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۱۰، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۴. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۶۱۱ -۶۱۳، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۵. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۸۵۸، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۶. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۹۳۱ -۹۳۲، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۷. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۸. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۹۵۳ -۹۵۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۲۹. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۶، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۳۰. ‌گنجینه‌ سخن، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش.
۳۱. ثاقب ‌دده، ‌سفینه‌ نفیسه‌ مولویان، ج‌۳، ص۸، ‌مصر، ۱۲۸۳ق.
۳۲. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۵۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳۳. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳۴. گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۳، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
۳۵. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳۶. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۸- ۹۷۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳۷. گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۱۷۳، ترجمه‌ توفیق ‌ه سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.
۳۸. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۳۹. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۷- ۱۸، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۰. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۱. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۲، ص۹۷۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۲. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۱۱-۱۲، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۳. یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
۴۴. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۲۴، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۵. یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰- ۲۷، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
۴۶. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۱، ص۴، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۷. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۵ -۶، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۸. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۹۶، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۴۹. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۱۲۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۰. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۳۹۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۱. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۴۰۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۲. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۰۱، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۳. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۰۹، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۴. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج۴، ص۶۱۰، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۵. یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۰- ۳۵، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
۵۶. نفیسی سعید، تاریخ ‌نظم ‌و نثر در ایران، ج۱، ص‌۱۴۳، ‌تهران، ‌۱۳۴۴ش.
۵۷. صفا ذبیح ‌الله، ‌گنجینه‌ سخن، ج۴، ص۲۸۱، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش.
۵۸. یازیجی ‌تحسین، ‌مقدمه ‌بر مناقب ‌العارفین، ج۱، ص‌۳۱- ۳۵، آنکارا، ۱۹۶۷م.
۵۹. افلاکی ‌احمد، مناقب ‌العارفین، ج‌۲، ص۹۷۳، ‌به ‌کوشش ‌تحسین ‌یازیجی، ‌آنکارا، ۱۹۶۷م.
۶۰. یازیجی ‌تحسین، ‌«زندگانی ‌شمس ‌الدین ‌احمد افلاکی»، ج۱، ص۲۱، معارف ‌اسلامی، ‌تهران، ‌۱۳۵۰ش، ‌شم ۱۲.
۶۱. گولپینارلی عبدالباقی، ‌مولویه ‌بعد از مولانا، ج۱، ص‌۵۶۳ -۵۶۷، ترجمه‌ توفیق ‌سبحانی، ‌تهران، ‌۱۳۶۶ش.



دانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «افلاکی»ج۹، ص۳۷۶۰.    






جعبه ابزار