آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
آلاءُ الرَّحمن فی تَفْسیرِ الْقُرآن، تفسیری ناتمام به
زبان عربی شامل ۳
سوره اوّل
قرآن مجید یعنی
فاتحة‌الکتاب،
بقره،
آل عمران و قسمت کمی از
سوره نساء، تألیف
محمدجواد بن حسن بلاغی نجفی (۱۲۸۰-۱۳۵۲ق/۱۸۶۳-۱۹۳۳م)،
مفسر،
فقیه و
متکلّم شیعی و
امامی است.
اثر امام مجاهد و علامه فرزانه، شیخ محمدجواد بلاغی نجفی است که در سال ۱۲۸۲ متولد و در سال ۱۳۵۲ درگذشت. وی سراسر زندگی ارزشمندش را در دفاع از
اصول اسلام گذراند و با قلم و قدم خویش از حریم اسلام دفاع کرد. (او در نهضت استقلال طلبانه خونین مردم
عراق علیه انگلیس در سال ۱۹۲۰ م شرکت کرد.) تالیفات او در دفاع از حریم اسلام شهره است؛ از جمله در کتاب سه جلدی الرحلة المدرسیه کوشیده است شبهات مسیحان (علیه‌السّلام) را پاسخ گوید. اثر دیگر وی الهدی الی دین المصطفی در دو جلد بزرگ است که در آن به دفاع از
قرآن و کرامت آن برخاسته است. وی علاوه بر این‌ها کتاب‌های دیگری دارد که در آنها نیز به مهمترین مسائل اسلامی اهتمام ورزیده است. این تفسیر از بهترین تالیفات اوست؛ زیرا آخرین آنهاست؛ بنابراین دقیقترین و استوارترین آنها نیز به‌شمار می‌رود؛ ولی متاسفانه پیک
مرگ به وی مهلت نداد که آن را به پایان برساند و هنگامی که به تفسیر این آیه رسید «والذین آمنوا و عملوا الصالحات سندخلهم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا لهم فیها ازواج مطهرة و ندخلهم ضلا ضلیلا؛
و کسانی را که
ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند در باغ‌هایی داخل می‌کنیم که از زیر درختان آنها نهرها روان است و آنان تا ابد در آن جاویدانند و برای آنان در آنجا همسرانی پاکیزه است و ما آنان را در سایه‌ای پایدار وارد می‌کنیم.»
(ولی
ذهبی به این مفسر عالی‌قدر اهانت نموده است؛ که نشان دهنده تباهی درونی وی است. وی بی پروا می‌گوید: تفسیر بلاغی با این آیه ختم می‌شود: «ان الذین کفروا بآیاتنا سوف نصلیهم نارا...
»
شاید دست سرنوشت بلای خود را بر او (ذهبی) نازل کرد؛ زیرا در سال ۱۹۷۷ م به بدترین وضعی به
قتل رسید و نتیجه گستاخی خود به بندگان صالحی از قبیل بلاغی(که تمام زندگیش در دفاع از حریم اسلام گذشت) را دید. به هر حال بلاغی به خاطر خدا کار کرد و مصداق این آیه قرآن بود که می‌فرماید: «فاصدع بما تومر و اعرض عن المشرکین انا کفیناک المستهزئین؛
») به جوار رحمت ایزدی شتافت. تا همان‌گونه که در این آیه وعده داده شده، پاداش خویش را (از پروردگار عالم) دریافت کند؛ زیرا الکریم اذا وعد وفی.
شیخ بزرگوار، علامه بلاغی علاوه بر
زبان عربی، با زبانهای
عبری، انگلیسی و
فارسی بخوبی آشنا بود و این آشنایی، وی را در مراجعه به مهمترین منابع تحقیق درباره ادیان گذشته و شناخت اصول مبانی آنها کمک کرد؛ چنانکه تالیفات وی در این زمینه (ادیان کهن) اساسی محکم و پایه‌ای استوار دارد.
مقصود و هدف وی در تفسیر، بیان حقایق کلام خداوند و اظهار رسالت و پیام قرآن، با اسلوبی سهل و متین و سبکی میان ایجاز و اطناب و نیز احاطه بر جمیع جوانب کلام خداست؛ چنانکه مجالی برای شبهات معاندان و شک و تردیدهای مخالفان نمی‌گذارد. وی علاوه بر این با توجه به ادب و بیان والا و شناختی که نسبت به مبانی
فقه و
فلسفه و
کلام و
تاریخ و مخصوصا تاریخ ادیان و سنت‌های امت‌های گذشته داشت، توانست بسیاری از مشکلات تفسیر را حل کند؛ به همین‌جهت، روش وی در تفسیر، صبغه ادبی و کلامی برجسته‌ای دارد که نظیر آن کمتر یافت می‌شود. خدایش رحمت کند.
بلاغی، انگیزه و چگونگی نگارش این
تفسیر را در نامه‌ای به شاگرد خود،
میرزاعلی اردوبادی غروی، بدین شرح بیان کرده‌است: «به توفیق
خدا... از
ذیحجه ۱۳۴۹ق (آوریل ۱۹۳۱م) به تألیف تفسیری درباره
قرآن کریم، موافق اصول علم و
مذهب شیعه شروع کردم، زیرا که من دیدم اَهّمِ تفاسیر نزد ما، مثل
تبیان و
مجمع البیان، در
لغت و صرفِ کلمه و قرائات، و تفاسیر امثال
عطا و
مجاهد... و اشباههم بسیار بیانات کرده‌اند و بحرانی...
احادیث را بدون تحقیقی در آنها نقل می‌کند و در مزایای قرآن شریف بیاناتی نمی‌نماید». باتوجه به این دید انتقادی است که خود به پرداختن تفسیری دست می‌زند تا در عین اختصار، حق مطلب را در تبیین و تفسیر
مفاهیم و
معارف قرآنی ادا کند.
این تفسیر دارای مقدمه‌ای است که مطالبی بدین شرح در آن بررسی شده است:
حقیقت اعجاز، دلالت آن بر حقانیت
پیامبران، تنوّع معجزات،
فلسفه فرستادن قرآن به عنوان یک
معجزه برای
اعراب جاهلی، امتیاز قرآن بر دیگر معجزات از جهات گوناگون (تاریخی، استدلالی، نداشتن تضاد و تناقش، تشریع یک نظام اجتماعی عادلانه، اشتمال آن بر
اخلاق و
علم غیب و جز آن)، چگونگی جمع آوری قرآن در یک مصحف و زمان آن، عدم تحریف لفظی قرآن به‌ویژه از دیدگاه
شیعه امامی، اختلاف قرائات، نیاز به تفسیر قرآن و شرایط و شئون آن، نقد و تفسیرهایی چون
الدّرَالمنثور. آلاءالرحمن مشتمل بر مطالب متنوعی است که از جمله آنهاست: بقاء
نفس پس از
مرگ،
شفاعت،
جبر و
اختیار،
تعدّد زوجات در
اسلام،
مُحکمات و متشابهات ، وضع
انجیل‌ها،
نبوّتمسیح،
امر به معروف و
نهی از منکر،
میراث کلاله، مسائل
عول و
تعصیب، میراث
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم)،
ازدواج موقّت،
حرمت میگساری و سابقه آن در
ادیان پیشین،
تیمّم و
وضو.
مؤلف این تفسیر از بحثهای خشک علمی، لغوی، منطقی،
فلسفی و
کلامی پرهیز کرده‌است، ولی گاهی، با بهره‌گیری از روش مَزجی در زمینه‌های گوناگون، از فلسفه و لغت و روایات برای تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. مفسّران پس از وی در ایران از پژوهشهای او بهره گرفته‌اند. مؤلف برخی از مآخذی را که در نگاشتن این تفسیر مورد استفاده وی بوده، در مقدمه یاد کرده‌است.
شیوه تفسیری علامه بلاغی در کتاب «آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن» روشی «مزجی» است؛ یعنی در آن از
روایات، لغت، مباحث فلسفی و منطق بهره برده است که روشی جدید، بی‌نظیر، اصیل و ابتکاری در زمان خودش شمرده می‌شد.
«
حسن عیسی الحکیم»، مورخ برجسته
عراق، رئیس سابق دانشگاه
کوفه و استاد فلسفه تاریخ، خاورشناسی و
علم حدیث این دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) با اعلام این مطلب گفت: علامه بلاغی در آلاءالرحمن توانست تفسیری فلسفی برای قرآن کریم ارائه دهد و اگر ایشان فرصت می‌یافت آن را کامل کند، مهمترین تفسیر نزد
شیعیان و شاید
مسلمانان شمرده می‌شد.
وی افزود: علامه بلاغی در موضوع تفسیر از مضامین مختلفی مانند لغت و مسائل دیگر مرتبط با تفسیر بهره برد و روش مزجی که نگارنده آلاءالرحمن در زمان خود به کار برد، شیوه‌ای جدید، بی‌نظیر، اصیل و ابتکاری است و در زمان ایشان و حتی مفسران قبل از وی به این روش توجهی نداشتند و در حقیقت، مفسران نسبت به این جنبه غفلت ورزیده‌اند، اگرچه برخی از آنان بعدها از مرحوم بلاغی در این روش تاثیر پذیرفته‌اند.
نویسنده کتاب «
دور الشیخ البلاغی فی تنزیه القرآن الکریم من الشبهات» (نقش علامه بلاغی در رفع شبهات از قرآن کریم)، تصریح کرد: جانب دیگری که مرحوم بلاغی در تفسیر آلاءالرحمن به آن توجه داشته، ابن است که ایشان تصویری از مکان و نزول
آیات قرآن ارائه می‌دهد و جانب مکانی و زمانی نزول آیه را بیان و جزئیات آن را تشریح می‌کند.
رئیس مؤسسه دینی ـ فرهنگی «التراث النجفی» عراق در پاسخ به پرسشی مبنی بر این‌که مکتب تفسیری
علامه طباطبائی در «
المیزان»، تفسیر «
البیان فی تفسیر القرآن»
آیت‌الله‌العظمی خویی و تفسیر «
مواهب‌الرحمن»
علامه سبزواری تا چه حد متاثر از شیوه تفسیری علامه بلاغی است، گفت: آیت‌الله‌العظمی خویی در مضامین جزء نخست تفسیر البیان، به‌طور کلی بر تفسیر آلاءالرحمن تکیه کرده و از روش تفسیری ایشان بسیار بهره برده است و علامه طباطبائی و علامه سبزواری نیز از روش تفسیری علامه بلاغی بهره برده‌اند و این امری است که بر آن اتفاق‌نظر وجود دارد.
وی در ادامه، رویکرد علامه بلاغی در تفسیر آلاءالرحمن را شمول‌گرا و فرامذهبی دانست و گفت: نگرش مرحوم بلاغی در این تفسیر، به دور از فرقه‌گرایی است، زیرا ایشان با تکیه بر آموزه‌های ناب مکتب
اهل بیت (علیهم‌السّلام) به تفسیر قرآن پرداخت و اهل بیت (علیه‌السّلام) نیز به دور از مذهب‌گرایی و فرقه‌گرایی هستند و در حقیقت، مرحوم بلاغی توانست تفسیری اسلامی به معنای کلمه ارائه دهد که مورد رضایت تمامی مسلمانان است و هیچ‌گونه جانبداری مذهبی در آن دیده نمی‌شود.
استاد دانشگاه کوفه در ادامه یادآور شد: علامه بلاغی در تفسیر آلاءالرحمن به مقایسه مبانی و آموزه‌های قرآن کریم درباره مسائل مختلف با آموزه‌های کتب مقدس پرداخته است. ایشان برای تبلیغ بهتر آیین اسلام و بیان این‌که قرآن کریم، آخرین کتب آسمانی و نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خاتم پیامبران است به مطالعه و فهم کتب مقدس مسیحیان و یهودیان روی آورد، زیرا شرایطی را که ایشان در آن زندگی می‌کرد بر وی
واجب می‌کرد که
زبان عبری و برخی زبانهای دیگر را یاد بگیرد و توانست با مطالعه کتب مقدس سایر ادیان، به دین اسلام خدمت کند و این رویکرد علامه بلاغی نیز واکنش منفی از سوی علمای حوزه نجف اشرف در آن زمان نداشت.
متن قرآن کریم، مهمترین اصل و مبنایی بود که علامه بلاغی در مناقشه با
اهل کتاب بر آن تکیه کرد و مرحوم بلاغی، از طریق
معرفت علمی و فرهنگ غنی خود و فراگیری زبانهای عبری و انگلیسی و فهم کتب مقدس توانست به شبهات و افتراءات اهل کتاب به خوبی پاسخ دهد
عیسی الحکیم گفت: متن قرآن کریم مهمترین اصل و مبنایی بود که علامه بلاغی در مناقشه با اهل کتاب بر آن تکیه کرد و وی از طریق
معرفت علمی و فرهنگ غنی خود و فراگیری زبانهای عبری و انگلیسی و فهم کتب مقدس توانست به شبهات و افترائات اهل کتاب به خوبی پاسخ دهد، و این در حالی است که علما و مفسران
شیعه در آن زمان، آشنایی زیادی با کتب آسمانی ادیان دیگر نداشتند.
وی در بخش دیگری از این گفت‌وگو تاکید کرد: تسلط علامه بلاغی به فلسفه و علم کلام، پژوهش در حوزه
سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نگارش در این زمینه و تحقیق در حوزه تاریخ و بررسی جزئیات تاریخ و تعمق در عصور مختلف آن، فرهنگ و
معرفت علمی علامه بلاغی را بسیار غنی کرده بود و پژوهشهای ایشان در حوزه سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سبب شد که کتاب «
الهدی الی دین المصطفی» را تالیف کند و علاوه بر این‌ها، مرحوم بلاغی در
فقه و
اصول و کتب حوزوی،
علم رجال (حدیث شناسی) تبحر کافی داشت و این فرهنگ و
معرفت و دانش غنی علمی سبب شد که تفسیری قوی ارائه دهد.
این مورخ برجسته عراقی در پایان این گفت و گو خاطر نشان کرد: مرحوم بلاغی در تفسیر آلاءالرحمن، دارای شیوه روشمند و واضحی است و هرکس بخشی از این تفسیر را مطالعه کند، روشمندی علامه بلاغی در پرداختن به موضوعات در این تفسیر را احساس می‌کند.
از این تفسیر مجموعاً ۲ جزء در یک مجلد چاپ شده‌است که تا
آیه ۵۷ از
سوره ۴ (
نساء) را شامل است. در پایان، جزء دوم آیۀ ۶ از سوره ۵ (
مائده) نیز تفسیر شده‌است. چاپ اول این تفسیر در ۱۳۵۱ق/۱۹۳۳م در صیدا (
لبنان) انجام یافته‌است.
حسن عیسی الحکیم متولد نجف اشرف و از مورخان برجسته عراق، رئیس مؤسسه دینی ـ فرهنگی «التراث النجفی» عراق، رئیس سابق دانشگاه کوفه، پژوهشگر و استاد دانشکده ادبیات و فقه این دانشگاه است، کتاب هشت جلدی «
المفصل فی تاریخ النجف الاشرف» و «دور الشیخ البلاغی فی تنزیه القرآن الکریم من الشبهات» (نقش علامه بلاغی در رفع شبهات از قرآن‌کریم) از آثار مهم وی به شمار می‌آید؛ همچنین، تاکنون ۳۰ اثر چاپ کرده و بر تعداد زیادی از پایان‌نامه‌ها در مقطع کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری دانشجویان در دانشگاه کوفه نظارت داشته و در همایش‌های داخلی و خارجی شرکت کرده است، دکتر عیسی الحکیم به خاطر تخصصی که در تاریخ اسلامی دارد، تاکنون مقالات و پژوهشهای ارزشمندی در زمینه جانب تاریخی در قرآن کریم ارائه داده است.
(۱) بلاغی، محمدجواد، آلاء الرّحمن فی تفسیر القرآن، قم، مکته الوجدانی.
(۲) شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۸ش، ص۳۶، ۳۷ (مقدمه).
(۳) مشار، خانبایا، فهرست چاپی عربی، ص۵.
(۴)
معرفت،
محمدهادی، التمهید فی‌علوم القرآن، قم، مهر، ۱۳۹۶ق.
(۵) واعظ خیابانی، علی، علماء معاصرین، به کوشش محمدباقر آقاخویی کلکته چی، تهران، مطبعة اسلامیه، ۱۳۶۶ق، ص۱۶۳-۱۶۴.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آلاءالرحمن فی‌تفسیرالقرآن»، ج۱، ص۳۴۶. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آلاءالرحمان فی تفسیر القرآن»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۱/۳۰. معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۳۰۳-۳۰۴.
