آقاخانیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آقاخانیه
نام یکی از
فرق مهم
اسماعیلیه است، بازماندگان
اسماعیلیه نزاریه از شاخه
الموت هستند، از آن‌جا که امامان این
فرقه ملقب به آقاخان هستند، آن‌ها را آقاخانیه (آغاخانیه) می‌نامند.
امام ایشان
کریم آقاخان بوده است.
در دوره
حکومت فاطمیون اسماعیلی در
مصر،
مستنصرباللّه هشتمین
خلیفه،
فرزند بزرگ‌تر خود
نزار را به
امامت برگزید.
بعد از
مرگ مستنصر در سال۴۸۷ق.
افضل جمالی، فرمانده سپاهیان، نزار را برکنار و برادرش
مستعلی را به
خلافت رساند، اما نزار نپذیرفت و به طرف
اسکندریه فرار کرد و در آن‌جا در همان
سال به دست افضل کشته شد.
در این زمان بین
اسماعیلیه اختلاف افتاد؛ گروهی نزار را خلیفه دانستند که به آن‌ها
نزاریه گفته می‌شود و دسته‌ای دیگر که
مستعلی را برگزیدند
مستعلیه نام گرفتند.
در زمان مستنصر،
حسن صباح به
آیین اسماعیلی درآمد، او در
سال ۴۷۱ق، به
مصر رفت و جزو طرفداران خلافت نزار شد. به دستور مستعلی او را از مصر بیرون کردند، وی به
ایران بازگشت و در سال ۴۹۴ق
قلعه الموت را ـ که به معنای آشیانه
عقاب است ـ
تصرف کرد
و
رهبری دعوت اسماعیلیه در شرق (دعوت جدید) در مقابل دعوت اسماعیله در مصر (دعوت قدیم) را به دست گرفت.
در این زمان پایگاه نزاریه، شمال ایران بود.
پس از
مرگ حسن صباح در سال ۵۱۸ق. یکی از شاگردانش به نام
کیا بزرگ امید رودباری به جای او نشست، پس از او پسرش
محمد بن کیا امام شد، سپس فرزندش
حسن ملقب به «علی ذِکر السلام» دعوی
امامت کرد.
او صریحاً اعلام کرد من امام
آخرالزمان از
نسل نزار هستم.
وی در سال ۵۶۱ ق کشته شد.
پس از او
جلال الدین حسن، معروف به نومسلمان، از نوادگان وی در سال ۶۰۸ق، پیشوای این
فرقه شد و در سال ۶۱۸هـ فوت کرد.
پسرش علاء الدین محمد در نه سالگی به جای پدر نشست.
بعد از او
رکن الدین خورشاه جانشین وی شد. در زمان او
هولاکوخان مغول در حمله به ایران قلعه الموت را ویران کرد و بسیاری از اسماعیلیان را کشت و قدرت
اسماعیلیه نزاریه را در سال ۶۵۴ق، از بین برد.
پس از سقوط الموت دوره دیگری نزدیک به دو
قرن از امامان مستور در این فرقه آغاز شد و پیروان آن در مناطق مختلف ایران،
افغانستان،
هند،
پاکستان پراکنده شدند.
تا این‌که پس از مرگ
شمس الدین محمد، یکی از
امامان نزاریه در سال ۷۱۰ق بین
قاسم شاه و
مؤمن شاه برادر بزرگ‌تر بر سر جانشینی پدرشان
اختلاف افتاد، عده‌ای از نزاریه جانب قاسم شاه را گرفتند که به آن‌ها
قاسمیه یا قاسم شاهی می‌گفتند، و گروهی دیگر که از مؤمن شاه حمایت کردند
مؤمنیه نام گرفتند (ک مؤمنیه).
فرقه مؤمنیه را محمدشاهی نیز گفته‌اند.
امیر محمد باقر آخرین و چهلمین امام این گروه بود. آخرین تماس او با پیروانش در
شام در سال ۱۲۱۰ق بوده است. جامعه نزاری شام، از
امامان محمدشاهی تبعیت کرده بود، اما پس از آن‌که جست و جو برای یافتن کسی از اخلاف امیرمحمدباقر که در
شهر اورنک آباد هند اقامت گزیده بود
به نتیجه‌ای نرسید در سال ۱۳۰۴ق، اکثریت نزاریان محمدشاهی شام تبعیت خویش را به
سلسله قاسم شاهی، که در آن موقع امامشان
آقاخان سوم بود منتقل ساختند.
تنها اعضای بازمانده از این گروه اکنون در شام زندگی می‌کنند و در انتظار
امام غایب خود هستند، محمد شامیان شام در مسائل و امور
فقهی خود از
مذهب شافعی پیروی می‌کنند.
شاخه قاسم شاهی که به آقاخانیه معروفند تا روزگار ما، دوام آورده است.
چهل و پنجمین امام نزاری به نام
شاه خلیل اللّه در سال ۱۱۵۳ق در
شهر کرمان متولد شد، او بعد از پدرش در سال ۱۱۹۴ق به
امامت رسید. وی پس از به امامت رسیدن به
یزد سفر کرد، پس از دو سال توقف در آن شهر در نزاعی که میان پیروان او و
شیعیان اثنی عشری در سال ۱۲۳۳ق اتفاق افتاد کشته شد.
فتحعلی شاه قاجار برای دلجویی از فرزندش
حسنعلی شاه یکی از
دختران خود را به
ازدواج او درآورد و
لقب افتخاری «آقاخان» به او عطا کرد.
او مقر خود را به زادگاهش
محلات منتقل کرد و آن
شهر، مرکز
امامت اسماعیلیان بود که از اطراف و اکناف برایش
خمس و
زکات می‌فرستادند.
او پس از چندی به
دلیل نامساعد بودن شرایط،
ایران را به قصد
هند ترک کرد و در آن‌جا
دولت انگلیس از وی حمایت کرد
و از او رسماً درخواست کرد تا برای حل
اختلاف بین دولت
انگلستان و امرای قبایل
سند وساطت کند، او پذیرفت و این درگیری‌ها تمام شد.
دولت بریتانیا از او خواست تا در سند بماند اما نپذیرفت. وی بعد از نقل مکان به شهرهای مختلف هند سرانجام
بمبئی را مرکز فعالیت و دعوت خود قرار داد. او از طرف آن دولت لقب «
سِرْ» دریافت کرد.
آقاخان اول، نخستین امام
اسماعیلی نزاری از سلسله قاسم شاهی بود که در هند ساکن شد. وی در سال ۱۲۹۸ق درگذشت و در
حسن آباد بمبئی دفن شد.
پسرش
آقاعلی شاه یا آقاخان دوم بعد از پدرش پیشوای
اسماعیلیان هند شد. وی در سال ۱۳۰۲ق درگذشت و در
نجف اشرف به
خاک سپرده شد.
پس از او فرزندش
سلطان محمدشاه، متولد سال ۱۲۹۴ق در
شهر کراچی ملقب به آقاخان سوم در سال ۱۳۰۲ق
امام این
فرقه شد.
وی در سال ۱۳۷۶ق در
ویلای خود در
ژنو درگذشت و در
آسوان مصر دفن شد
آقاخان سوم ابتدا
پسر ارشدش علی خان را برای
ولیعهدی برگزیده بود، اما در آخر
عمر خود هر دو پسرش علی خان و صدرالدین را از امامت محروم کرد و طیّ
وصیتی، نوه‌اش کریم را به عنوان جانشین خویش معرفی کرد.
کریم آقاخان چهل و نهمین امام اسماعیلیان نزاری ملقب به آقاخان چهارم امام این فرقه شد. وی در سال ۱۹۳۶م در شهر ژنو متولد شد.
مادرش اهل انگلستان بود، علوم ابتدایی را در
سوئیس و
تحصیلات دانشگاهی را در
دانشگاه‌هاروارد امریکا تمام کرد. در سال ۱۹۶۹م
ازدواج کرد و دو پسر به نام
های رحیم و حسین و دختری به نام زهرا دارد.
اولین جشن
انتصاب او در
تانزانیا در
شهر دارالسلام در سال ۱۹۵۷م بود و در ماه‌ها و سال
های بعد در
نایروبی (پایتخت
کنیا)،
کامپالا (پایتخت
اوگاندا)،
کراچی،
داکا و
زار سوریه برگزار شد.
او در
سال ۱۹۷۶م دفتر مرکزی خود را از سوئیس به
اگْلُمان در نزدیکی
پاریس منتقل کرد.
او در سال ۱۹۸۶م یک سند عمومی به نام قانون اساسی
مسلمانان شیعه امامی اسماعیلی برای همه پیروان خود در
جهان انتشار داد، که پس از تأیید
اصول عقاید اسلام بر تعلیم امام به
مسائل دینی و
دنیوی تأکید دارد.
اسماعیلیان نزاری فعالیت
های اجتماعی و دینی خود را به صورت جماعت خانه‌ها و جماعت
های محلی حفظ کرده‌اند. امور اجتماعی هر جماعت زیر نظر یک
مکی یا
کامریا که اکنون کار
خزانه دار را می‌کند،
اداره می‌شود. این
کارگزاران در موارد خاص، چون مراسم
ازدواج،
تدفین و نیز
عبادات روزانه شرکت می‌جویند. آن‌ها همچنین
وجوهات مذهبی را جمع آوری می‌کنند.
از زمان آقاخان سوم، موضوعات دینی به ویژه تعلیم و
تربیت دینی اسماعیلیان نزاری به هیئت
های خاصی که
انجمن‌های اسماعیلی خوانده می‌شد سپرده شده بود این
انجمن‌ها از سال ۱۹۸۷م هیئت
های تعلیم دینی طریقه
اسماعیلی ـ ITREB ـ نام یافته‌اند. آنان مسئول توزیع و پخش
ادبیات و نوشته
های دینی، از جمله برنامه
های درسی که برای
کودکان و
دانش آموزان اسماعیلی در سراسر
جهان پدید آمده است نیز هستند.
آقاخان چهارم شبکه‌ای به نام شبکه توسعه آقاخان ـ AKDN ـ به وجود آورده است که برنامه
های مربوط به توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را اجرا می‌کند. او از طریق دفتر خود، تمام فعالیت
های نهادها و مؤسسات خود را تنظیم می‌کند.
عقاید این فرقه در باره
خداشناسی و
نبوت، همان اعتقادات
اسماعیلیان پیشین است، اما درباره
امامت معتقدند که
امام باید
حاضر و
ظاهر باشد، در غیر این صورت در
حق پیروان خود
ظلم کرده است.
احکام و فرامین هر امامی تا
زنده است ارزش دارد و باید مورد
امتثال قرار بگیرد، اما همین که از دنیا رفت دستورهای امام وقت، جای گزین فرامین امام گذشته می‌گردد.
همچنین معتقدند
نور و
روح حضرت علی (علیه‌السلام) در تمامی
امامان اسماعیلی حلول کرده است و به هر یک پس از دیگری منتقل می‌شود.
به جهت این
عقیده به امام وقت خود کریم آقاخان نسبت روحانی می‌دهند و او را مانند آبا و اجدادش جلوگاه صفات حضرت علی علیه‌السلام می‌دانند.
آقاخانیه با
مشایخ صوفیه ارتباط داشته و به طریقه آنان متمایل بودند. آقاخان اول با برخی از
مشایخ سلسله نعمت اللهی رابطه
دوستی داشت.
آقاخان دوم نزد مشایخ صوفی
طریقت را آموخته بود.
آقاخان سوم هم در
سفری که به ایران آمد، در
خانقاه صفی علیشاه حضور یافت، در آن‌جا کمربند مخصوص صوفیه بر کمر او بسته شد.
قریب به یک میلیون نفر بر این فرقه در
ایران و
آسیای وسطی و
آفریقا پراکنده‌اند.
پیروان این فرقه در کشورهای
هند،
پاکستان،
بدخشان افغانستان، ایالت
سین کیانگ چین،
سوریه،
کنیا،
تانزانیا،
فرانسه،
پرتغال،
انگلستان،
کانادا،
امریکا،
افریقای شرقی،
اوگاندا و
زنگبار وجود دارند.
در حال حاضر حدود سی هزار
اسماعیلی نزاری در
ایران زندگی می‌کنند که تقریباً نیمی از این عده در
خراسان هستند و بقیه در
تهران،
محلات و روستاهای اطراف آن و نیز در شهرهای
کرمان،
شهربابک،
سیرجان،
یزد و اطراف آن به سر می‌برند.
• اعلام اسماعیلیه، غالب، مصطفی، دارالیقظة، بیروت، ۱۹۶۴م.
• الامامة فی الاسلام، تامر، عارف، دارالاضواء، بیروت، ۱۹۹۸م.
• بستان السیاحة، شیروانی، زین العابدین، تهران، ۱۳۱۵ش.
• تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، غالب، مصطفی، دارالاندلس، بیروت، ۱۹۶۵م.
• تاریخ تهران، بلاغی، حجت، بی تا، ۱۳۵۰ش.
• تاریخ و عقاید اسماعیلیان، دفتری، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۵ش.
• الدررالثمینة، غالب، مصطفی، تعالیم وارشادات آقاخان، مطبعة الاهلیة، حماة.
• طائفة الاسماعیلیة، کامل حسین، محمد، مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۵۹م.
• طرائق الحقائق، علیشاه، معصوم، تصحیح محمد جعفر محجوب، کتابخانه سیاسی، ۱۳۱۹ش.
• قواعد العقائد، طوسی، خواجه نصیرالدین، حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
• الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزالدین محمد بن محمد شیبانی.
• لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی اکبر، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• مختصری در تاریخ اسماعیلیه، دفتری، فرهاد، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۷۸ش.
• مذاهب الاسلامیین، بدوی، عبدالرحمن، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۶م.
• نامه الموت، جوینی، عطاء الدین ملک با مقدمه نجیب مایل مروی و اکبر عشیق کابلی.
دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «آقاخانیه»، شماره۸. فرهنگ علم کلام، احمد خاتمی، ص۴۳.
