گواهی‌های تدریس علامه مجلسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این
مقاله گواهی‌هایی که توسط
علامه مجلسی بعد از جلسه درس به شاگردانش عطا شده مورد بررسی قرار گرفته است. خوشبختانه تعداد قابل ملاحظه‌ای از این گواهی‌ها شناسایی گردیده و هم اکنون در دسترس می‌باشد که تعداد آنها بالغ بر دویست گواهی می‌گردد. در این مقاله شانزده گواهی مورد بررسی و متن کامل آن درج شده است. در این گواهی‌ها نام شاگردان علامه مجلسی، نام کتاب‌های درسی، و تاریخ تشکیل، به دقّت ضبط گردیده و همین مساله در تاریخ تطور حدیث اهمیّت فوق العاده دارد. از این گواهی‌ها مشخص می‌گردد که علامه مجلسی اغلب عمر خود را به تدریس کتب حدیثی خصوصا «
کتب اربعه» (
کافی،
تهذیب،
استبصار و
من لا یحضره الفقیه) سپری نموده و متجاور از پنچ دهه از عمرش مشغول این کار بوده است.
علّامه
محمّدباقر بن محمّدتقی مجلسی در
اصفهان در سال ۱۰۳۷ق در خانواده‌ای حدیث-شناس پای به جهان گشود و پس از ۷۴ سال تلاش و مجاهدات علمی- خصوصاً در عرصه حدیث‌پژوهی در سال ۱۱۱۱ق، رخت از سرای فانی به دار باقی کشید و در اصفهان در آرامگاه ابدیش قرار گرفت.
تلاش‌های حدیثی علّامه مجلسی تاکنون از ابعاد مختلف مورد توجّه و کاوش محقّقان قرارگرفته است. در این نوشته، بر تلاش‌های علّامه در عرضه تدریس
حدیث و تربیت محدثان نظری می‌شود، اساس این پژوهش بررسی دست نوشته‌های علّامه مجلسی است که سندی ماندگار از تلاش‌های او در این عرصه است. این دست‌نوشته‌ها گواهی‌های علمی است که علّامه برای شاگردان خویش، نگاشته است که در بین آنها، زمان تدریس و متن درسی تدریس شده، به‌صورت دقیق ثبت و ضبط شده است.
قبل از ورود به کندوکاو این گواهی‌ها، توضیحی درباره سنّت گواهی‌نویسی در تاریخ
علوم اسلامی ضروری است.
نحوه تکثیر کتاب‌های علمی، تدریس و مصون نگهداشتن آنها از جعل و تحریف، یکی از مهمترین دغدغه‌های دانشمندان دینی بوده است. آنها برای این منظور، از روشی استفاده نموده‌اند که در اصطلاح کتابشناسی به آن "
بلاغ" یا "انها" گفته می‌شود. بلاغ دستخطی از استاد بود که در نسخه نوشته می‌شد و به‌وسیله آن گواهی، شرکت شاگرد در درس را تایید می‌گردید و ضمناً صحّت نسخه نیز تایید می‌گشت؛ بنابراین "بلاغ" هم گواهی تحصیلی بود و هم نشان صحّت نسخه به‌شمار می‌رفت.
اساتید در هر نسخه علامت بلاغ‌های متعددی می‌نوشتند و در پایان نسخه یا پایان بخش-های کتاب در ضمن بلاغ‌ها برای شاگرد
اجازه نقل حدیث و روایت را به‌نحو عموم یا درباره آن اثر یا آثاری خاص صادر می‌کرد که این اجازه گواهی علمی برای آن شاگرد در اعتبار روایت‌ها و استنادهایش به شمار می‌آمد.
جلسه آنها بدین طریق بود که شاگرد در جلسه درس استاد شرکت می‌کرد و استاد متن کتاب را برای آنها تدریس می‌کرد و شاگردان علاوه بر فهم متن کتاب، نسخه‌ای از آن کتاب را در جلسه درس تصحیح می‌کردند. پس از پایان جلسه درس، استاد در حاشیه نسخه شاگرد - همانجا که درس آن روز، در آن‌جا به پایان می‌رسید- امضا می‌کرد. به همین دلیل در حواشی یک نسخه، به تعداد جلسات درسی که آن کتاب خوانده می‌شد، گواهی قرائت وجود دارد. در مواردی هم که گواهی قرائت در بخش‌هایی از نسخه وجود نداشته باشد، نشان آن است که آن قسمت را شاگرد در کلاس درس حضور نداشته است. در پایان نسخه نیز استاد به خط خود، اتمام درس و تصحیح نسخه را تایید می‌کرد و اگر شاگرد قسمت-هایی از کتاب را نخوانده بود، به آن بخش‌ها تصریح می‌کرد.
امضاهای گواهی قرائت، گاهی در یک کلمه و گاهی در چند کلمه یا جمله تحریر می‌گردید. علایم و عبارت‌هایی که از این امضاها، تاکنون در نسخه‌ها مشاهده گریده عبارتند از:
«بلغ»، «بلغ قبالاً»، «بلغ قرائةً»، «بلغ سماعاً»، «بلغ قبالاً ایّده اللّه تعالی»، «بلغ سماعاً ایده اللّه تعالی»، «بلغ منّی سماعاً ایّده اللّه تعالی»، «انهاه ایده اللّه تعالی».
این امضاها در اصطلاح نسخه‌شناسی «بلاغ» و «انهاء» یا «
گواهی قرائت» نامیده می‌شود.
گواهی قرائت از دو حیثیت ارزش و اعتبار داشت: یکی آن‌که تاییدی برای درجه علمی شاگرد بود. دوم آن‌که نسخه‌ای که امضای بلاغ استاد را داشت، نشانه‌ای بر تصحیح آن نسخه در جلسه آن استاد بود و اعتبار آن از نسخه‌های دیگر بیشتر می‌شد.
در نسخه‌های خطی حدیثی، گواهی قرائت به فراوانی یافت می‌شود و خوشبختانه تعداد قابل توجّهی از این نسخه‌ها موجود است.
علّامه محمّدباقر
بن محمّدتقی مجلسی (م ۱۰۱۱ق) که بیش از نیم قرن به تدریس متون حدیثی اشتغال داشت، برای شاگردان خود گواهی‌های علمی متعددی صادر کرد که تعداد قابل توجّهی از آنها به‌دست ما رسیده است.
در این نوشته، بیشتر به گواهی‌های علمی از نوع دوم ـ گواهی شرکت در درس یا همان گواهی‌های درسی ـ اشاره می‌شود تا گوشه‌هایی از تلاش‌های حدیثی علّامه آشکار گردد.
اوّلین گواهی درسی از
علّامه مجلسی که تاکنون شناخته شده، متعلق به سال۱۰۶۴ق است. این گواهی را علّامه مجلسی بعد از اتمام تدریس
اصول کافی، در پایان نسخه‌ای از آن، برای شاگردش
محمّد ابراهیم نصیری در
ربیع الثانی ۱۰۶۴ق نوشته است. بر اساس این گواهی علّامه در بیست و هفت سالگی به تدریس کتاب کافی مرحوم
کلینی اشتغال داشته است.
این نسخه در
کتابخانه ملّی تبریز به شماره ۳۰۷۴ نگهداری می‌شود.
و متن آن چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الاوّلی الفاضل الذکی الالمعی میرزا
محمّد ابراهیم النصیری ایده الله تعالی، قراءة و تصحیحا و تدقیقا فی مجالس آخرها بعض ایام شهر ربیع الثانی من شهور سنة اربع و ستین بعد الالف من الهجرة و اجزت له دام
عزه ان یروی عنی کل ما صحّت لی روایته واجازته بحق روایتی و اجازتی عن مشایخی و اسلافی رضوان الله علیهم. و کتب القاصر الخاسر ابن
محمّد تقی
محمّد المدعو بباقر عفی الله عنهما،
حامدا مصلیاً مسلماً.»
آخرین گواهی درسی از علّامه مجلسی که تاکنون شناخته شده است، سال۱۱۱۰ق - یک سال قبل از درگذشت علّامه- است. این گواهی را علّامه برای مولی
محمدعلی مشهدی در
جمادی الثانی ۱۱۱۰ بعد از اتمام تدریس کتاب "السماء و العالم"
بحار الانوار نوشته است. از این گواهی معلوم می‌شود که علّامه در آخر عمر خود به تدریس بحار الانوار اشتغال داشته است:
«بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الاوّلی الفاضل الصالح الفالح الورع الذکی التقی مولانا
محمّد علی المشهدی – وفقه الله تعالی لمراضیه – سماعا و تصحیحا و ضبطا فی مجالس آخرها آخر شهر جمادی الاخرة لسنة (۱۱۱۰) فاجزت له – کثر الله امثاله – ان یروی عنّی کل ما اخذه منّی باسانیدی المتصلة الی ارباب العصمة صلوات الله علیهم. و کتب الفقیر الی الله الغنی محمّدباقر
بن محمّدتقی عفی الله عن جرائمهما، حامداًمصلیا مسلما.»
بنا به دو گواهی یاد شده علّامه مجلسی مدّت ۴۶ سال ـ از سال ۱۰۶۴تا سال۱۱۱۰ـ به
تدریس احادیث و نشر فرهنگ
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) اشتغال داشت.
ما این مدّت را به چند دوره تقسیم نموده و درباره کتاب‌های تدریس شده در هر دوره و شاگردان علّامه در آنها و همچنین کتاب‌های تدریسی، با بررسی گواهی‌های به‌دست آمده از هر دوره بحث خواهد شد. این دوره‌ها عبارتند از:
دوره اوّل از سال۱۰۶۴ تا ۱۰۸۰ق؛ دوره دوم از سال۱۰۸۰ تا ۱۰۹۰ق؛ دوره سوم از سال۱۰۹۰ تا ۱۱۰۰ق؛ دوره چهارم از سال۱۱۰۰ تا ۱۱۱۰ق.
اساس این تقسیم‌بندی گواهی‌های تدریسی است که تاکنون از علّامه شناسایی گردیده و در صورت شناسایی گواهی‌های جدید، ممکن است این دوره‌ها و همچنین تاریخ اوّلین و آخرین تدریس تغییر یابد.
اینک دوازده گواه تدریس علّامه که در دوره اوّل تدریس خود صادر نموده، بررسی می‌شود و بقیه گواهی‌ها در نوشته‌های بعدی بررسی و ارایه خواهد شد.
دوازده گواهی که در اینجا عرضه و بررسی می‌شود، همه در دوره اوّل تدریس علّامه صادر گردیده و از سال ۱۰۶۴ق شروع و در سال ۱۰۷۲ق پایان می‌یابد. ابتدا متن گواهی‌ها عرضه و سپس مطالبی که از آنها مستفاد می‌گردد، بررسی می‌شود.
این گواهی را علّامه در
ربیع الثانی ۱۰۶۴ق پس از اتمام تدریس اصول کافی نوشته است. قبلاً در ذیل اوّلین گواهی علّامه مجلسی، درباره این گواهی توضیح داده شد.
متن درسی: من لا یحضره الفقیه؛ تاریخ پایان درس: اواسط ربیع الثانی ۱۰۶۸. محل تحریر گواهی: آخر جزء سوم (اوّل جمل من مناهی النبی)؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهی المولی الفاضل البارع الاخ فی الله المحبوب لوجه الله مولانا عبد العظیم الکاشانی ایده الله تعالی، سماعا و تحقیقا و ضبطا فی مجالس آخرها اواسط شهر ربیع الثانی من شهور سنة ۱۰۶۸ من الهجرة النبویة. نمقه بیمناه الداثرة اقل عبید الرحیم الغافر ابن
محمّد تقی
محمّد باقر....»
متن درسی: کافی (بخش اصول)؛ تاریخ پایان درس: اواسط
جمادی الثانی ۱۰۷۰. محل تحریر گواهی: پایان کتاب العشرة از کافی؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه الاخ فی الله المحبوب لوجه الله ملامحمّد علی الا صفهانی، سماعاً و تحقیقاً و ضبطاً فی مجالس آخرها اواسط شهر جمیدی الثانیة لسنة سبعین و االف. و اجزت له دام تاییده ان یروی عنی ما سمعه منی. نمقه المذنب محمّدباقر
بن محمّدتقی عفی عنهما النبی و آله
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی:
تهذیب الاحکام؛ تاریخ پایان درس: اواخر جمادی الثانی ۱۰۷۱. محل تحریر گواهی: تهذیب الاحکام پایان کتاب طهارت؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی التقی الورع مولانا علی نقی ایده الله تعالی سماعاً و تحقیقاً و ضبطاً فی مجالس آخرها اواخر شهر جمادی الثانیة لسنة احدی و سبعین و الف. و اجزت له ان یروی عنی ما سمعه منی. نمقه بیمناه الداثرة المفتاق الی رحمة ربه الغافر ابن
محمّد تقی
محمّد باقر عفی عنهما،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی: تهذیب الاحکام؛ تاریخ پایان درس: اواسط جمادی الثانی ۱۰۷۱. محل تحریر گواهی: تهذیب الاحکام پایان کتاب طهارت؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
افضل بن خدابخش دماوندی نسخه‌ای از تهذیب الاحکام
شیخ طوسی را تحریر و در چهارشنبه آخر
ذیقعده ۱۰۶۳ به اتمام رسانده است. در پایان کتاب طهارت از این نسخه، علّامه مجلسی گواهی قرائت و
اجازه روایت برای وی در اواخر جمادی الثانی ۱۰۷۱ نوشته است.
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الفاضل البارع التقی النقی الذکی الالمعی اللوذعی مولانا افضل- وفقه‌الله تعالی لمراضیه- سماعاً و تحقیقاً و تصحیحاً و ضبطاً فی مجالس آخرها اواخر شهر جمادی الثانیة من شهور سنة احدی و سبعین و الف. و اجزت له ان یروی عنّی ما سمعه منّی باسانیدی المتصلة الی ارباب العصمة (علیهم‌السّلام) آخذا علی من الاحتیاط الذی لایضلّ سالکه و لا تظلم مسالکه. نمقه بیمناه الجانیة الفانیة احقر عباد الله
محمّد باقر
بن محمّد تقی،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
خان محمّد اردبیلی نزد علّامه کتب حدیثی شیعه را خوانده و علّامه چند بار برای وی گواهی قرائت و اجازه نقل روایت داده، که یکی از آنها را بعد از قرائت کتاب
من لا یحضره الفقیه، در آخر جمادی الثانی ۱۰۷۱ق در حاشیه «باب بدو النکاح واصله» نگاشته است. در پایان جزء سوم همین نسخه مولی
عبدالله بن محمدتقی مجلسی (برادر علّامه مجلسی) نیز برای همین خان
محمّد، گواهی قرائتی نگاشته است.
متن درسی: من لایحضره الفقیه؛ تاریخ پایان درس: آخر جمادی الثانی ۱۰۷۱. محل تحریر گواهی: من لا یحضره الفقیه (باب بدو النکاح و اصله)
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الفاضل الذکی مولانا
محمّد – ایده الله تعالی - سماعاً و تحقیقاًو ضبطاً فی مجالس آخرها اواخر شهر جمادی الثانیة لسنة احدی و سبعین و الف. نمقه بیده الجانیة الفانیة احقر عباد الله
محمّد باقر
بن محمّد تقی – عفی عنهما-
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی: تهذیب الاحکام؛ تاریخ اتمام درس: اواسط ذیقعده ۱۰۷۲ق.
انهاء و اجازه‌ای که علّامه مجلسی در اواسط ذیقعده ۱۰۷۲ق، بعد از قرائت جلد اوّل تهذیب الاحکام شیخ طوسی، برای خان
محمّد اردبیلی نوشته است. این نسخه در کتابخانه امیرالمؤمنین در
نجف اشرف قرار دارد و متن آن در دسترس نگارنده نمی‌باشد.
متن درسی:
صحیفه سجادیه؛ تاریخ پایان درس:
شوال ۱۰۷۲ق. محل تحریر گواهی: اوّل صحیفه سجادیه؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگردش
مولانا ابن علی تعدادی از کتابها، از جمله صحیفه سجادیه را نزد علّامه مجلسی خوانده و علّامه برای وی در اوّل نسخه‌ای از کتاب صحیفه سجادیه، در اواسط شوال ۱۰۷۲ق اجازه نقل روایت نوشته است.
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم و سلام علی عباده الذین اصطفی؛ امّا بعد: فقد قرا علی المولی الفاضل التقی الالمعی الاخ فی الله المحبوب لوجه الله مولانا ابن علی وفقه الله تعالی لمراضیه، سماعا فی ادعیة الصحیفة السجادیة مع ما الحق بها، صلوات الله علی من الهمها، فی مجالس آخرها اواسط شهر الله المکرم من شهور سنة (اثنتین) و سبعین و الفواجزت له زید توفیقه ان یرویها عنی مع سائر ما سمعه منی باسانیدی المتصلة الی ارباب العصمة صلوات الله علیهم و کتب بیمناه الداثرة افقر عباد الله
محمّد باقربن
محمّد تقی عفی عنهما بالنبی وآله المطهرین،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی: تهذیب الاحکام؛ تاریخ پایان درس: اواسط ذی قعده ۱۰۷۲ق. محل تحریر گواهی: اواخر کتاب الصلاة تهذیب الاحکام؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
مولی
محمّد بن جابر کتاب تهذیب الاحکام را تحریر و کتاب صلاة را در روز سه‌شنبه اواسط ذی القعده ۱۰۷۲ق به پایان رسانده است او این نسخه نزد علّامه مجلسی خوانده و مجلسی در آخر نسخه در اواسط ذی القعده ۱۰۷۲ق گواهی قرائت و اجازه نقل روایت نوشته است. او همچنین نسخه‌ای از
مسائل علی بن جعفر و
قرب الاسناد را تصحیح و در اوّل
رجب ۱۰۸۷ق به پایان رسانده است.
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم. انهاه المولی الفاضل التقی مولانا
محمّد الاصفهانی سماعاً و تحقیقاً و ضبطاً فی مجالس آخرها اواسط شهر ذی القعدة سنة ۱۰۷۲ و اجزت له ان یروی عنی ما اخذه منی باسانیدی المتصلة الی الائمة الطاهرین صلوات الله علیهم. کتبه بیمناه الداثرة احقر العباد
محمّد باقر
بن محمّد تقی عفی عنهما،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
بهاءالدین محمّد جیلی از شاگردان مبرز علامه مجلسی بوده که طبق گواهی‌های موجود حداقل شش سال- از سال ۱۰۷۲ تا ۱۰۷۷ – نزد علّامه کتاب تهذیب الاحکام و کافی را خوانده است. چند گواهی از علّامه مجلسی به وی تاکنون شناسایی شده، بدین ترتیب:
متن درسی:
تهذیب الاحکام؛ تاریخ پایان درس: اواسط ذی قعده ۱۰۷۲ق. محل تحریر گواهی: اواخر کتاب الصلاة تهذیب الاحکام؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الفاضل الکامل الورع الذکی الشیخ بهاء الدین
محمّد الجیلی ایده الله تعالی، سماعا وتحقیقا وضبطا فی مجالس آخرها اواسط شهر ذی القعدة الحرام لسنة اثنتین وسبعین و الف. و اجزت له دام تاییده ان یروی عنی ما اخذه منی باسانیدی المتصلة الی ارباب العصمة(سلام‌الله‌علیها). کتبه بیمناه الجانیة احقر العباد محمّدباقر
بن محمد تقی عفی عنهما.»
متن درسی: تهذیب الاحکام؛ تاریخ پایان درس: ۱۴
جمادی الثانی ۱۰۷۵. محل تحریر گواهی: اواخر تهذیب الاحکام؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الفاضل الصالح التقی الزکی مولانا الشیخ بهاء الدین
محمّد الجیلی ایده الله تعالی، سماعاً و تصحیحاً و ضبطاً فی مجالس آخرها رابع شهر جمادی الثانیة من شهور سنة خمس و سبعین بعد الالف من الهجرة المقدسة. و اجزت له زید توفیقه ان یروی عنی جمیع الکتب الاربعة المشهورة المتواترة من مؤلفیها المشایخ الاجلاء
محمّد بن یعقوب الکلینی و ابی جعفر
محمّد (
بن علی) ابن الحسین (
بن) بابویه و الشیخ
محمد بن الحسن الطوسی رضوان الله علیهم، باسانیدی المتکثرة المتصلة الیهم رحمهم الله، آخذا علیه ما اخذ علی من سلوک سبیل الاحتیاط الذی لا یضل سالکه و لا یظلم مسالکه. و کتب بیمناه الجانیة الفانیة الخاطئ الخاسر ابن
محمّد تقی محمّدباقر عفی عنهما،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی: کافی کلینی؛ تاریخ پایان درس: ۱۶
شوال ۱۰۷۴. محل تحریر گواهی: آخر کتاب عقل و توحید کافی؛ ضمیمه گواهی: ندارد
بهاء الدین
محمد جیلی کتاب کافی را نزد علامه خوانده و علامه در چند جای نسخه برای وی گواهی قرائت و اجازه نقل روایت نوشته که این گواهی اوّلین گواهی در نسخه یاد شده است.
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انهاه المولی الفاضل التقی الذکی الالمعی الشیخ بهاء الدین
محمّد الجیلی ایده الله تعالی قراءة و تصحیحا و ضبطا فی مجالس آخرها سادس عشر شهر شوال من شهور سنة اربع و سبعین بعد الالف من الهجرة. و کتب الخاطئ الخاسر ابن محمدتقی
محمّد باقر عفی عنهما بالنبی و آله المقدسین.»
متن درسی: کافی کلینی؛ تاریخ پایان درس: ۲۶
صفر ۱۰۷۶. محل تحریر گواهی: آخر کتاب الحجه کافی؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
بهاء الدین
محمّد جیلی کتاب کافی را نزد علامه خوانده و علامه در چند جای نسخه برای وی گواهی قرائت و
اجازه نقل روایت نوشته که این گواهی دومین گواهی در نسخه یاد شده است.
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم انها المولی الفاضل الصالح البارع التقی الذکی الشیخ بهاء الدین
محمّد الجیلی وفقه الله تعالی قراءة و تحقیقاً و تصحیحاً و ضبطاً فی مجالس آخرها السادس و العشرون من شهر صفر من شهور سنة ست و سبعین بعد الالف من الهجرة المقدسة و اجزت له دام تاییده ان یروی عنی ما یصح لی روایته باسانیدی المتکثرة المتصلة الی اصحاب العصمة صلوات الله علیهم. و کتب بیمناه الجانیة الفانیة احقر عبادالله الغنی
محمّد باقر
بن محمّد تقی عفی عنهما،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
متن درسی: کافی کلینی؛ تاریخ پایان درس: ۷
ذیحجه ۱۰۷۷ق. محل تحریر گواهی: آخر کتاب العشره کافی؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
بهاء الدین
محمّد جیلی کتاب کافی را نزد علامه خوانده و علامه در چند جای نسخه برای وی گواهی قرائت و اجازه نقل روایت نوشته که این گواهی سومین گواهی در نسخه یاد شده است.
متن گواهی: بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله و سلام علی عباده الذین اصطفی؛ امّا بعد: فقد قرا علی المولی الفاضل الکامل الذکی البهی الالمعی الشیخ بهاء الدین
محمّد الجیلی ایده الله تعالی شطرا وافیا من هذا الکتاب و غیره من کتب الاخبار و التفسیر والفقه و الدعاء، فاستجازنی دام توفیقه، فاجزت له بعد الاستخارة ان یروی عنی کل ما صحّت لی اجازته و روایته باسانیدی المتکثرة المتصلة الی مؤلفیها رضوان الله علیهم و قد اوردتها فی المجلد الخامس و العشرین من بحار الانوار و لنذکر هنا من طرقی الجمة الی الکتب الاربعة التی علیها المدار فی تلک الاعصار اشرفها و اوثقها و اعلاها و هو ما اخبرنی به عدة من العلماء الاعلام و جماعة من الافاضل الکرام: منهم والدی العلّامة الذی وفقه الله لتجدید ما‌اندرس من آثار الدین و ترویج ما کسد من اخبار الائمة الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین، بحق روایتهم قدس الله ارواحهم عن شیخ الاسلام و المسلمین بهاء الملة و الحق و الدین
محمّد العاملی، عن والده الجلیل الشیخ حسین
بن عبد الصمد، عن الشیخ السعید الشهید زین الدین (
بن) علی
بن احمد الشامی، عن شیخه الاجل نور الدین علی
بن عبدالعالی المیسی، عن الشیخ شمس الدین
محمّد بن المؤذن الجزینی، عن الشیخ ضیاء الدین علی، عن والده الوحید السعید الشهید
محمّد بن مکی، عن الشیخ فخر الدین ابی طالب
محمّد، عن واله آیة الله فی العالمین جمال الملة و الحق والدین الحسن
بن یوسف
بن المطهر، عن والده، عن شیخه نجم الملة والدین ابی القاسم جعفر
بن الحسن
بن یحیی
بن سعید، عن السیّد شمس الدین فخار
بن معد الموسوی، عن الشیخ ابی الفضل شاذان ابن جبرئیل القمی، عن الشیخ العماد ابی جعفر
محمّد بن ابی القاسم الطبری، عن الشیخ ابی علی الحسن، عن والده شیخ الطائفة المحقة و رئیسها ابی جعفر
محمّد ابن الحسن الطوسی، عن الشیخ الامام المفید
محمّد بن محمّد بن النعمان، عن الشیخ ابی القاسم جعفر
بن محمّد بن قولویه، عن الشیخ الجلیل ثقة الاسلام
محمّد بن یعقوب الکلینی قدس الله ارواحهم جمیعاً و شکر مساعیهم. و بالاسناد المتقدم عن المفید، عن الشیخ الصدوق الفقیه ابی جعفر
محمّد بن علی
بن الحسین
بن موسی بن بابویه القمی نور الله ضریحه. فلیرو عنی الاخ الفاضل کل ما صحّت لی روایته من مصنفات هؤلاء المشایخ المذکورین رضی الله عنهم و غیرهم من مؤلفی الخاصة والعامة بتلک الاسانید و غیرها مما هو مثبت فی اجازات الشهیدین و العلامة وغیرهم (رحمة‌الله‌علیه) م. و لیرو عنی ایضا کل ما افرغته فی قالب التصنیف و نظمته فی سلک التالیف من کتاب بحار الانوار و کتاب مرآة العقول و کتاب الفوائد الطریفة و کتاب ملاذ الخیار و کتاب عین الحیاة و غیرها من رسائلی و تعلیقاتی و اخذت علیه دام فضله ما اخذ علی من ملازمة الطاعة و التقوی و الاحتیاط التام فی النقل و الفتوی و مراعاة الاخلاص فی تحصیل العلم و العمل و مجانبة المراء و الجدل و التمس منه ان لا ینسانی حیاً و میتاً.
و کتب بیمناه الجانیة الفانیة افقر عباد الله الی رحمة ربه الغنی
محمّد باقر
بن محمّد تقی عفی عنهما فی سابع شهر ذی الحجة الحرام من شهور سنة سبع و سبعین بعد الالف من الهجرة النبویة علی‌هاجرها و آله الف الف صلاة و تحیة.
متن درسی:
من لا یحضره الفقیه؛ تاریخ پایان درس: اواسط
ربیع الثانی ۱۰۷۲ق. محل تحریر گواهی: در آغاز جزء چهارم باب جمل من مناهی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم)؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگرد
مولانا
محمد شریف جیلی نسخه‌ای از من لایحضره الفقیه را تحریر و در روز سه‌شنبه ۲۱
جمادی الاول ۱۰۷۰ق به اتمام رسانده و در نزد علامه مجلسی خوانده و علامه برای وی، در اواسط ربیع الثانی ۱۰۷۲ق، در آغاز جزء چهارم باب جمل من مناهی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) اجازه نقل روایت نوشته است. نام مجیز در ترقیمه نسخه که خود وی نوشته «شریف
بن محمّد جیلی» تحریر شده، امّا علامه در اجازه‌اش از وی با عنوان
محمّد شریف جیلی یاد کرده است.
متن گواهی: بسم الله الرحمن الرحیم. انهاه المولی الفاضل الصالح البارع الذکی مولانا
محمّد شریف الجیلی سماعاً و تحقیقاً و ضبطاً فی مجالس آخرها اواسط شهر ربیع الثانی لسنة اثنی و سبعین و الف و اجزت له دام تاییده ان یروی عنی ما سمعه منی باسانیدی المتصیة الی الائمة الهادیة. (سلام‌الله‌علیها) نمقه الخاطی
محمد باقر
بن محمّد تقی عفی عنهما بالنبی و آله الهدی.
متن درسی:
تهذیب الاحکام شیخ طوسی؛ تاریخ پایان درس:
ربیع الاول سنه ۱۰۷۴. محل تحریر گواهی: آخر کتاب الحج از تهذیب الاحکام؛ ضمیمه گواهی: اجازه به شاگردش
متن گواهی: «بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله و سلام علی عباده (الذین اصطفی) امّا بعد: فان الاخ فی الله المحبوب لوجه الله المبتغی لمرضاته مولانا ابوالبقاء وفقه الله تعالی، لما طال تردده الی و مذاکراته لدی و اخذ منی شطرا وافیا من العلوم الدینیة، استجازنی فیما اخذ عنی من اخبار اعلام الدین و خلفاء الله فی الارضین و اهل بیت سیّد المرسلین صلوات الله علیهم اجمعین. فاجزت له بعد الاستخارة ان یرویها عنی، لاسیما الکتب الاربعة لابی جعفرین المحمّدین الثلاثة رضی الله عنهم و شکر الله مساعیهم، باسانیدی العدیدة المتصلة الی مؤلفیها، آخذا علیه ما اخذ علی من ملازمة التقوی و سلوک سبیل ائمة الهدی علیهم الصلاة و السلام و عدم المیل الی طریق اهل الضلالة و العدی و ان مال الیها اهل الهوی التارکین الاخرة للدنیا و ان لا ینسانی فی خلواته و ان یستغفر لی فی حیاتی و بعد موتی. و کتب المذنب العاثر الخاسر ابن الغریق فی بحار رحمة الله محمّدتقی قدس الله روحه
محمّد باقر عفی الله عن جرائمهماً
بمحمد و آله الطاهرین، فی شهر ربیع الاول سنة اربع و سبعین بعد الالف،
حامداً مصلیاً مسلماً.»
کتاب‌هایی که علّامه تدریس نموده و این گواهی‌ها در نسخه آنها تحریر شده عبارتند از:
طبق این گواهی‌ها علّامه در ده سال اوّل تدریس خود، سه بار بخش
اصول کافی را تدریس نموده است. او بار اوّل تدریس آن را در ربیع الاوّل ۱۰۶۴ق به پایان رسانیده (گواهی۱) و بار دوم آن را در اواسط جمادی الثانی ۱۰۷۰ به اتمام رسانیده است. (گواهی۳)
علّامه تدریس بار سوم این کتاب در سال ۱۰۷۴ شروع نموده و کتاب عقل و توحید را در ۱۶
شوال ۱۰۷۴ (گواهی۱۲) و کتاب الحجه را در ۲۶
صفر ۱۰۷۶ (گواهی۱۳) و کتاب العشره (پایان اصول کافی) را در ۷ ذیحجه ۱۰۷۷ (گواهی۱۴) به اتمام رسانیده و تدریس این دوره کافی چهار سال به طول انجامیده است.
به احتمال قوی علّامه بین سال‌های ۱۰۷۰ تا ۱۰۷۴ق نیز یک دوره اصول کافی را تدریس کرده، امّا تاکنون هیچ گواهی از این دوره شناسایی نشده است.
دومین کتابی که علّامه تدریس نموده من لا یحضره الفقیه
شیخ صدوق است. بر اساس این گواهی‌ها
علّامه مجلسی تا سال ۱۷۰۲ق دوبار این کتاب را تدریس نموده است. او در تدریس دوره اوّل تدریس جزء سوم این کتاب را که به باب «جمل من مناهی النبی» ختم می‌شود، در اواسط ربیع الثانی ۱۰۶۸ق به پایان رسانده است. (گواهی۲)
در تدریس دور دوم این کتاب، علّامه تدریس جزء سوم «اوّل کتاب نکاح، باب بدو النکاح واصله» را در آخر جمادی الثانی ۱۰۷۱ق به پایان رسانده است. (گواهی۶). علّامه تدریس بقیه جزء سوم این کتاب را در اواسط ربیع الثانی ۱۰۷۲ق به پایان رسانیده است. (گواهی ۱۵)
سومین کتابی که علّامه در ده سال اوّل تدریس خود، تدریس نموده، تهذیب الاحکام شیخ طوسی است؛ یعنی، پایان بخش طهارت کتاب، در اواخر جمادی الثانیه ۱۰۷۱ق (گواهی ۴) از تدریس تهذیب االاحکام شیخ طوسی در ده سال اوّل تدریس علّامه مجلسی، تعداد شش گواهی تاکنون شناسایی شده است. که دو گواهی مربوط به یک جسله و سه گواهی مربوط به جلسهای دیگر می‌باشد:
علّامه تدریس کتاب طهارت تهذیب الاحکام را در اواخر جمادی الثانی سال ۱۰۷۱ق به پایان رسانده است. (گواهی۴ و ۵)؛ همچنین تدریس کتاب صلاة را در اواسط ذی قعده ۱۰۷۲ق به اتمام رسانده است. (گواهی ۷ و ۹ و۱۰) و از تدریس کتاب حج در ربیع الاوّل سال ۱۰۷۴ق فارغ شده است. (گواهی۱۶) و تدریس تهذیب را در ۱۴ جمادی الثانی ۱۰۷۵ق به پایان رسانده است. (گواهی ۱۱)
چهارمین کتابی که علّامه در ده ساله اوّل تدریس خود آن را تدریس نموده است،
صحیفه سجادیه امام زین العابدین (علیه‌السلام) است که تدریس آن را در شوال ۱۰۷۲ق به پایان رسانده است. (گواهی ۸)
ده سال اوّل تدریس علّامه و کتاب‌هایی که در هر سال درس می‌داده بر اساس گواهی‌های به‌دست آمده چنین است:
سال ۱۰۶۴ق: تدریس اصول کافی (گواهی۱)؛
سال ۱۰۶۸ق: تدریس من لا یحضره الفقیه (گواهی۲)؛
سال ۱۰۷۰ق: تدریس اصول کافی (گواهی۳)؛
سال ۱۰۷۱ق: تدریس تهذیب الاحکام (گواهی۴ و ۵) و من لا یحضره الفقیه (گواهی۶)؛
سال ۱۰۷۲ق: تدریس تهذیب الاحکام (گواهی۷ و ۹ و۱۰) و صحیفه سجادیه (گواهی ۸) و تدریس من لا یحضره الفقیه (گواهی ۱۵)؛
سال ۱۰۷۴ق: تدریس تهذیب الاحکام (گواهی ۱۶) و اصول کافی کتاب عقل و جهل (گواهی ۱۲)؛
سال ۱۰۷۵ق: تدریس تهذیب الاحکام (گواهی ۱۱)؛
سال ۱۰۷۶ق: تدریس اصول کافی کتاب الحجه (گواهی ۱۳)؛
سال ۱۰۷۷ق: اتمام تدریس اصول کافی (گواهی ۱۴).
بر اساس این آمار می‌توان نتیجه گرفت که علّامه مجلسی در دهه اوّل تدریس خود چهار کتاب را تدریس می‌نمود. او در اعتقادات کتاب اصول کافی و در دعا کتاب صحیفه سجادیه را و در فقه کتاب تهذیب الاحکام و من لا یحضره الفقیه را تدریس می‌نموده است و تالیف کتاب
ملاذ الاخیار در شرح تهذیب الاحکام و همچنین شرح صحیفه سجادیه وی را باید حاصل این دوره از تدریس او دانست.
از این تحقیق نتیجه گرفته می‌شود که عالمان
شیعه به ضبط حدیث و فهم دقیق متن آن اهتمام ویژه‌ای داشتند و بدین منظور شخصیّتی هم‌چون علامه مجلسی بیش از پنج دهه از عمر خود را به تدریس
حدیث و نظارت بر ضبط و فهم آن توسط شاگردانش نموده و بدین منظور گواهی‌های متعدد حدیثی برای آنان نوشته که متجاوز از دویست عدد از این گواهی‌ها به خط وی، امروزه به دست ما رسیده است.
صدرایی خویی، علی، مجله حدیث حوزه، برگرفته از مقاله «شانزده گواهی تدریس از علّامه مجلسی»، سال اوّل، شماره یک، زمستان ۱۳۸۹.
