• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

گرایش های انسانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«گرایش» به معنای میل و رغبت آدمی به چیزی است.
[۱] لغت نامه دهخدا، ج۱۱، ص۱۶۷۷۵.
و مراد از آن در اصطلاح علم کلام ، اعتقادات ، باورها اعمال و رفتارهایی ویژه است که آدمی به آنها میل درونی دارد.



گرایش‌های انسان بر دو دسته‌اند:
مادی و معنوی.
[۲] فلسفه اخلاق، ص۱۸۰.


۱.۱ - گرایش‌های معنوی

از تفاوت‌های انسان با حیوان این است که او در اعمال و رفتار خویش مجبور نیست و از نیروی غریزه فرمان نمی‌گیرد. انسان، مختار است و می‌تواند از روی آگاهی راه خویش را در زندگی بیابد. در منابع روایی شیعه آمده است که خداوند به فرشتگان تنها عقل بخشیده است و در حیوانات، تنها شهوت برنهاده است و انسان را از هر دو نصیب داده است. اگر عقل او بر شهوتش غالب آید، از فرشتگان برتر می‌شود و اگر شهوت بر عقلش پیروز شود، از حیوان پست تر می‌گردد.

۱.۲ - میل انسان به مادیات

تعالیم اسلامی، میل به مادیات را از گرایش‌های ذاتی انسان می‌دانند و با آنها به مقابله برنمی خیزند؛ بلکه به او می‌آموزند که از راهنمایی عقل خویش بهره گیرد و مادیات را- آن گونه که خداوند رخصت داده است- به خدمت گمارد و گرایش‌های معنوی خود را بپروراند. دیگر آنکه خداوند انسان را مختار آفریده است و از این رو، او می‌تواند با آزادی ، راه خویش را برگزیند. قرآن کریم با نظرداشت این حقیقت است که انسان‌ها را دو دسته می‌داند: دسته‌ای تنها در پی گرایش‌های مادی و لذت و قدرت و ثروت‌اند و ستمگری و نادانی می‌کنند و از در ناسپاسی با پروردگار خویش در می‌آیند و عجول و شتابگرند و حریص و بخیل‌اند.
دسته دیگر به گرایش‌های والای معنوی تن می‌دهند. قرآن این دسته را مسجود فرشتگان می‌داند و امانتدار الهی و با کرامت و شرافت ذاتی و کسانی که خداوند آنچه را در زمین است، برای آنان آفریده است.


گاه «گرایش» با « بینش » مترادف گرفته می‌شود (بینش‌های انسانی) و مراد از آن، جهان بینی است. در این معنا، گرایش و بینش و جهان بینی در برابر روش، کنش و ایدئولوژی جای دارند.
[۱۱] جهان بینی اسلامی، ص۱۰.
اما درست آن است که گرایش را معنایی وسیع تر از جهان بینی است.


گرایش بسیاری از تمایلات فکری و عملی آدمی را در بر می‌گیرد:

۳.۱ - گرایش‌های متعالی انسان

مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

۳.۱.۱ - حقیقت جویی

فطرت انسان رو به سوی حقیقت دارد و مشتاق است تا حقیقت را آن سان که هست، بازشناسد. این میل درونی، اثری ژرف در خداجویی انسان دارد و او را به سوی معرفت خداوند - که حقیقت مطلق است- بر می‌انگیزد. در برخی ادعیه منسوب به بزرگان معصوم علیه‌السّلام از خداوند استدعا شده است که حقیقت اشیاء را- آن گونه که هست- برایشان آشکار سازد.

۳.۱.۲ - گرایش به خیر و فضیلت اخلاقی

این گرایش، گاه تخلق انسان به فضیلت‌های اخلاقی فردی را سامان می‌بخشد؛ مانند میل او به پرهیزگاری یا نظم و انضباط و گاه دیگر، او را به سوی فضیلت‌های اخلاقی اجتماعی راه می‌نماید؛ مانند میل به تعاون و همیاری.

۳.۱.۳ - زیبایی گرایی

در جان انسان حسی وجود دارد که او را به سوی زیبایی می‌کشاند. او هم زیبایی را دوست دارد و هم زیبایی می‌آفریند. این گرایش باطنی ریشه در کمال خواهی انسان دارد و والاترین نمود آن، در گرایش او به شناخت آفریدگار زیبایی‌ها پدیدار می‌شود.

۳.۱.۴ - نوگرایی و بدیع طلبی

مراد این است که انسان مایل است نادانسته‌ها را بداند و قفل‌های ناگشوده را باز کند و افق‌هایی نو در پیش خود بگشاید و کارهای نو انجام دهد.

۳.۱.۵ - پرستش

در ضمیر انسان میلی ذاتی نهفته است که او را به تقدیس و پرستش حقیقتی برترین و خضوع و خشوع در برابر او وا می‌دارد.
[۱۳] مجموعه آثار استاد مطهری، ج۳، ص۵۰۱- ۴۹۲.



آیین آسمانی اسلام با این دسته از گرایش‌ها سر ناسازگاری ندارد به شرط آنکه انسان را از گرایش‌های متعالی باز ندارند و مانع تکامل او نشوند. میل به زندگی مرفه، جنس مخالف، خوردن، آشامیدن و... اگر در چارچوب قوانین و مقررات شریعت اسلامی جای گیرند، نه تنها ناپسند نیستند که انسان را برای پرورانیدن گرایش‌های معنوی و متعالی، یاری نیز می‌بخشند. با این حال، گاه گرایش‌های مادی انسان از این چارچوب بیرون می‌روند و صفات و امیال ناپسندی پدید می‌آورند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

۴.۱ - حب دنیا

از موانع رشد انسان و بدین معنا است که انسان به لذت‌های دنیوی میلی فراوان پیدا می‌کند و گرایش‌های متعالی خویش را به فراموشی می‌سپارد. قرآن کریم حب دنیا را ناپسند شمرده و آنان را که دنیا را بر آخرت خویش ترجیح می‌دهند، سخت نکوهیده است.

۴.۲ - خودپرستی

حب ذات از ریشه دارترین امیال باطنی انسان است و حافظ جان او است. با این حال، اگر راه افراط در پیش گیرد و از راه خویش بیرون رود، سر از خودپرستی درمی آورد و راه را بر تکامل انسان برمی بندد. قرآن کریم نیز خودپرستی و در پیش گرفتن هوا و هوس را مذمت کرده است.

۴.۳ - جاه طلبی

عبارت است از میل شدید انسان به مقام و ریاست که اسلام به سختی آن را مذمت کرده است و در برخی روایات مایه تباهی آدمی شمرده شده است.

۴.۴ - ثروت طلبی

میل به مالکیت در آموزه‌های اسلامی ناپسند نیست؛ اما اگر از حد بیرون رود و هدف انسان شود، از صفات و امیال مذموم شمرده می‌شود و با خود، خسران و زیان می‌آورد و انسان را به گناهکاری می‌اندازد و قلب او را سیاه می‌کند.
[۱۷] آمدی، غرر الحکم، ج۴، ص۵۹۳.



۱. لغت نامه دهخدا، ج۱۱، ص۱۶۷۷۵.
۲. فلسفه اخلاق، ص۱۸۰.
۳. شیخ صدوق، علل الشرائع، ص۴.    
۴. حج/سوره۲۲، آیه۶۶.    
۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱.    
۶. معارج/سوره۷۰، آیه۱۹.    
۷. بقره/سوره۲، آیه۳۴.    
۸. احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۷.    
۱۰. بقره/سوره۲، آیه۲۹.    
۱۱. جهان بینی اسلامی، ص۱۰.
۱۲. ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، ج۴، ص۱۳۲.    
۱۳. مجموعه آثار استاد مطهری، ج۳، ص۵۰۱- ۴۹۲.
۱۴. توبه/سوره۹، آیه۳۸.    
۱۵. جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۳.    
۱۶. کلینی، الاصول من الکافی، ج۲، ص۲۲۵.    
۱۷. آمدی، غرر الحکم، ج۴، ص۵۹۳.



فرهنگ شیعه، ج۱، ص۳۸۹، برگرفته از مقاله«گرایش‌های انسان».    




جعبه ابزار