وقت نماز جمعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
آیه جمعه، زمان برگزاری
نماز جمعه ، صریحا روز جمعه، تعیین گردید، که شامل
طلوع خورشید تا
غروب آن می‌شود.
ساعت و وقت خاصی از
روز جمعه تعیین نشده است، بنابراین آیا
اقامه نماز در هر ساعتی از روز جمعه
مجاز است؟ به گونه‌ای که
اختیار با
مکلف بوده باشد و
واجب موسّع شمرده شود؟ یا اینکه لزوما باید در وقتی خاص برگزار شود، به گونه‌ای که
واجب مضیّق بوده باشد، که اقامه آن در غیر آن وقت جایز نباشد؟
فقهاء نسبت به وقت نماز جمعه،
اختلاف نظر دارند، اگر چه مشهور فقهاء
اسلام ابتداء وقت بجا آوردن نماز جمعه را هنگام
زوال خورشید و فرا رسیدن
ظهر دانسته‌اند.
ولی
احمد بن حنبل اقامه نماز جمعه پیش از زوال خورشید و فرا رسیدن
ظهر را جایز دانسته‌اند
که این نظریه به ابو الصّدیق
و اسحاق
نسبت داده شد، و بعضی از یاران احمد بن حنبل اوّل وقت نماز جمعه را وقت برگزاری
نماز عید دانسته‌اند، و شیخ اکبر
محی الدین بن عربی گفته‌اند: مکلّف مخیّر است که نماز جمعه را پیش از
ظهر اقامه نماید، یا بعد از
ظهر بنابراین کسی که نماز جمعه را پیش از
ظهر، بجا آورد،
مصیب است، کسی که بعد از
ظهر بجا آورد، مصیب است، آنچه که من به آن
عقیده دارم، این است که بجا آوردن نماز پیش از
ظهر،
اولویت دارد، زیرا پیش از
ظهر، زمانی است نماز واجبی در آن
تشریع نشده است، لذا شایسته است مکلّف در تمام اوقات توجّه به حق - سبحانه- نماید، در نتیجه بجا آوردن نماز جمعه پیش از
ظهر اولویت دارد
چونکه احمد بن حنبل و اسحاق وقتی
خاص از روز جمعه را برای بجا آوردن نماز جمعه متعیّن نمی‌دانند، گفته‌اند: نماز جمعه بر کسی واجب است که بانگ
اذان نماز جمعه را شنیده باشد، و از
زهری نیز روایت شده که نماز جمعه را بر کسی که اذان را شنیده واجب دانسته‌اند، و دار قطنیّ از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
روایت کردند که فرمودند: «انّما الجمعة علی من سمع النداء»
ریشه این اختلافات -چنانکه گفته شد- این است که در
قرآن زمان اقامه نماز جمعه متعیّنا مشخص نشده است، بر اساس
سنت قولی و فعلی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله وقت آن مشخص گردیده، که فی الجمله نسبت به سنت هم اختلاف وجود دارد، چنانکه
سید محمّد عاملی گفته‌اند: وظایف
شرعی صرفا از صاحب
شریعت استفاده می‌شود، و نسبت به آن وظایف به ویژگی‌های و صفاتی که در روایات و نقل توصیف شده، بسنده می‌شود، بنابراین آنچه از فعل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در مورد نماز جمعه نقل گردیده، این است که بعد از زوال خورشید، اقامه نماز می‌کردند، در نتیجه
ذمه مکلّف جز با بجا آوردن نماز جمعه بعد از فرا رسیدن
ظهر، مبرّا نمی‌شود.
نقل روایت فریقین و
نقد و ارزیابی آنها، خارج از وضع مقاله است و سبب طولانی شدن آن می‌شود، لذا از نقل روایت خودداری می‌شود.
همانگونه که در مورد ابتدای وقت جواز و
صحت اقامه نماز جمعه فی الجمله میان فقهاء
مذاهب اختلاف وجود داشت، نسبت به منتهی وقت جواز و صحت بجا آوردن نماز نیز اختلاف است،
امامیه و
شافعیه عقیده دارند که پایان وقت صحت اقامه نماز جمعه این است که
سایه هر چیزی به اندازه خودش شود، امّا
حنیفه عقیده دارند که پایان وقت صحت این است که سایه هر چیزی دو برابر آن چیز شود،
مالک بن انس اقامه نماز جمعه در وقت
نماز عصر را جایز می‌داند، و مبنای او این است که وقت
نماز ظهر و عصر تداخل می‌کنند، لذا نماز جمعه که باید در وقت نماز
ظهر خوانده شود به علت تداخل شدن وقتها جایز است در وقت نماز عصر خوانده شود.
و هر یک برای
اثبات مذهب خودشان به احادیثی
استناد کردند، امّا بهر حال بدون شک دخول وقت را سبب وجوب نماز جمعه می‌دانند.
قابل
ذکر است که امامیه بر اساس روایات معتبر خودشان نماز جمعه را از واجب‌های مضیّق می‌دانند لذا بعضی از فقهاء امامیه پایان وقت صحت را به برابر شدن سایه هر چیز با خود آن چیز را خلاف
احتیاط و روایات معتبر دانسته‌اند، و مقتضای احتیاط را در
سرعت بخشیدن اقامه جمعه بعد از حصول زوال خورشید دانسته‌اند، یا اینکه تأنّی و کندی را سبب از دست رفتن وقت صحت اقامه جمعه دانسته و فتوا به اقامه نماز هنگام زوال خورشید داده‌اند، که رعایت آن خالی از قوّت نیست.
وقت نماز جمعه با
زوال خورشید (
ظهر شرعی) داخل می‌شود، پس وقتی که
ظهر شد خواندن نماز جمعه واجب می‌شود، بنابراین وقتی که امام از خواندن دو خطبه هنگام
ظهر فارغ شود و
شروع در نماز جمعه نماید صحیح است. و اما آخر وقت آن به طوری که با گذشت آن نماز جمعه فوت شود، مورد
اختلاف و
اشکال است و
احتیاط (واجب) آن است که از اوائل عرفی
ظهر تاخیر نیفتد و اگر از این وقت تاخیر افتاد، احتیاط (مستحب) آن است که نماز
ظهر را انتخاب کنند، گرچه بعید نیست که وقت نماز جمعه تا وقتی که سایه انسان معمولی به‌اندازه دو قدم (از پاشنه پا تا نوک انگشتان) برسد، امتداد داشته باشد.
در صورتی که وجوب نماز جمعه
تعیینی باشد، طول دادن خطبه نماز جمعه به‌اندازه‌ای که وقت نماز جمعه فوت شود جایز نیست، پس اگر چنین کند
گناه کرده است و
نماز ظهر واجب است، چنان که در همین فرض، اگر وجوب
تخییری باشد، نماز
ظهر واجب می‌شود، و نماز جمعه با فوت شدن وقتش قضا ندارد.
اگر داخل نماز جمعه شوند و وقت نماز بگذرد، چنانچه یک رکعت آن را در وقت خوانده باشند، نماز جمعه صحیح است وگرنه بنابر اشبه
باطل است و احتیاط (مستحب) آن است که به عنوان نماز جمعه تمام کنند، سپس نماز
ظهر را بخوانند. و اگر عمداً تا بقای وقت به مقدار یک رکعت خواندن، نماز را تاخیر بیندازند، چنانچه بگوییم نماز جمعه وجوب تعیینی دارد گناه کرده‌اند، ولی نمازشان صحیح است و اگر بگوییم وجوب تخییری دارد - چنان که اقوی همین است - احتیاط (واجب) آن است که نماز
ظهر را بخوانند، بلکه در فرض اول (تاخیر غیر عمدی) هم بنابر قول به وجوب تخییری آن، احتیاط ترک نشود به اینکه نماز
ظهر بخوانند.
اگر یقین کند که برای حد اقلّ واجب از دو خطبه و دو رکعت سبک (و مختصر) نماز جمعه وقت هست، بین نماز جمعه و نماز
ظهر مخیّر است و اگر
یقین کند که وقت برای این مقدار وسعت ندارد، نماز
ظهر متعیّن می‌شود. و اگر در بقای وقت، شک داشته باشد، نماز جمعه صحیح است و اگر بعداً معلوم شود که حتی برای یک رکعت هم وقت نبوده است، باید نماز
ظهر را بخواند. و اگر مقدار وقت را بداند و شک داشته باشد که آیا برای خواندن نماز جمعه وسعت دارد یا نه، جایز است در نماز جمعه وارد شود (و آن را
شروع کند) پس اگر وقت برای آن وسعت داشت، نماز جمعه صحیح است وگرنه باید نماز
ظهر را بخواند، و احتیاط (مستحب) آن است که (در فرض این شک) نماز
ظهر را اختیار کند، بلکه در فرع گذشته (شک در بقای وقت) با اینکه وقت برای یک رکعت نماز جمعه وسعت داشته، احتیاط ترک نشود.
(۱) ابن رشد، بدایة المجتهد.
(۲) علامه حلّی، تذکرة‌الفقهاء، منشورات المکتبة‌المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریة (بی‌تا).
(۳) سید محمد بن علی الموسوی العاملی، مدارک الاحکام.
(۴) سید علی طباطبائی، ریاض المسائل.
(۵) شیخ محمد حسن نجفی جواهری، جواهر الکلام.
(۶) ابوالفتوح رازی، ر-ک روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن.
(۷) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۸) شیخ طوسی، المبسوط.
(۹) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، فتح العزیز شرح الوجیز، (بیروت) : دارالفکر، (بی‌تا).
(۱۰) ابن قدامه، المغنی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۱) ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر.
(۱۲) محیی الدین نَوَوی، المجموع.
(۱۳) محی الدین بن عربی، الفتوحات المکیه.
(۱۴) محیی الدین نَوَوی، شرح صحیح المسلم، بیروت ۱۴۰۷.
(۱۵) علامه حلّی، منتهی المطلب.
•
دانشنامه اینترنتی قرآن، برگرفته از مقاله «تفسیر فقهی آیه جمعه در شاخه فقه و حقوق». •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
