• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

میرزامحمدطاهر بصیرالملک

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بصیرالملک، میرزا محمدطاهر یا طاهر مستوفی کاشانی ملقّب به بصیرالملک، مستوفی و ادیب عهد ناصری می‌باشد.




۱.۱ - محل تولد


میرزا محمدطاهر بصیرالملک در ۱۲۴۹ در کاشان متولد شد و چهارمین فرزند میرزا احمد ادیب شیبانی ، از فضلای آن شهر بود.
[۱] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.


۱.۲ - تحصیل علوم در کربلا


کودکی و نوجوانی خود را در کاشان گذراند و بعد به تهران آمد.
سپس برای ادامه تحصیل رهسپار کربلا شد و تا مرحله اجتهاد تحصیل را ادامه داد.
[۲] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.



بصیرالملک پس از بازگشت از کربلا به تهران، به خدمات دولتی پرداخت و از آن پس تمام زندگی خود را در این راه گذراند.

۲.۱ - مقام مستوفی


در اوایل عهد ناصری و در ۱۲۸۰، به مستوفیان دفتر استیفا پیوست و مقام مستوفی یافت
[۳] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۵، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۴] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
و گاه نیز ممیزی مالیات بعضی ولایات را بر عهده می‌گرفت
[۵] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۵، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
چنان‌که سال‌ها استیفای سمنان و دامغان به عهده او بود.
[۶] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.


۲.۲ - نزدیک شدن به مقامات


از ۱۲۹۵ به بعد، به رجال متنفذی چون امین السلطان ، مستوفی الممالک ، اقبال الدوله و بسیاری دیگر نزدیک شد
[۷] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۸] ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
و هم‌چنین مورد توجه شاه قرار گرفت و سال‌ها ریاست و خزانه‌داری بیوت سلطنتی مانند کتاب‌خانه ، اسلحه‌خانه و بلورخانه را به عهده داشت.
[۹] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.


۲.۳ - لقب بصیرالملک


در ۱۳۱۰، در امور خالصجات مباشر میرزا محمدخان اقبال الدوله وزیر خالصجات شد و در همان سال به بصیرالملک ملقب گردید.
[۱۰] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.

اما صدیق الممالک شیبانی نوشته است که وی این لقب را همراه نشان تمثال همایونی در ۱۳۱۳ گرفته است، و این در حالی است که زیر تصویری که در ۱۳۰۶ گرفته شده لقب بصیرالملک مندرج است.
[۱۱] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۶، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.



بصیرالملک عمری را در استیفا گذراند و از مستوفیان مورد توجه شاه و مردی مذهبی و پای‌بند به مراسم دینی
[۱۲] ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
و در زمره مستوفیانی بود «که در دفترخانه مبارکه خدمت مخصوص ندارد».
[۱۳] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۳۸۱، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.



شهرت بصیرالملک بیش‌تر مرهون فعالیت‌های ادبی و تحقیقی اوست.


از بصیرالملک سه اثر باقی‌ مانده است:

۵.۱ - کشف الابیات


کشف الابیات مثنوی مولوی که آن را با شیوه و نظم خاصی تهیه کرده و تا آن زمان بی سابقه بوده است.
[۱۴] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.

این اثر به ضمیمه مثنوی در ۱۲۹۹
[۱۵] خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۴، ستون ۴۰۷۲، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
[۱۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و به سرمایه محمد رحیم خان علاء الدوله منتشر شد
[۱۷] حسین محبوبی اردکانی، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الاثار در چهل سال تاریخ ایران، ج۱، ص۴۶۹، چاپ ایرج افشار تهران ۱۳۶۸ ش.
و به مثنوی علاء الدوله شهرت یافت.
[۱۸] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۱۹] خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۴، ستون ۴۰۷۲، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.

در ۱۳۱۵، بصیرالملک همین اثر را در قطعی کوچک‌تر تنظیم کرد و به چاپ رسانید که به مثنوی بصیرالملک معروف شد. 
[۲۰] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.


۵.۲ - کشف الآیات و ترجمه قرآن


کشف الایات فارسی و ترجمه‌ای از قرآن
[۲۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۳] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
که پس از انتشار با عنوان قرآن بصیرالملکی سال‌ها معروف و مورد توجه و استقبال بوده است
[۲۴] ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).


۵.۳ - یادداشت‌ها درباره وقایع


یک دوره یادداشت‌های روزانه درباره وقایع سال‌های ۱۳۰۱ ـ ۱۳۰۶.
نسخه اصلی آن نزد حسین ثقفی اعزاز و عکس آن در کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران است.
این اثر با عنوان روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی به کوشش ایرج افشار و رسول دریاگشت در ۱۳۷۴ ش در تهران به چاپ رسیده است.
این یادداشت‌ها مکمّل خاطرات اعتماد السلطنه و حاوی اطلاعات ارزنده‌ای از زندگی روزمرّه مردم از جمله خورد و خوراک و نحوه وقت گذرانی و تفنن، مناسبات خانوادگی و سطح عمومی زندگی است؛ هم‌چنین اطلاعاتی در باب دیوان استیفا و مستوفیان ، جغرافیای شهری، کتاب‌خانه و گنجینه سلطنتی دارد
[۲۵] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲۶] ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵ـ۶۱۳، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
که مؤلف خود شاهد این رخدادها بوده است.
این خاطرات از نظر اطلاعات رجالی و سرگذشت سرشناسان و حتی مردمان ناشناخته منبع ارزشمندی است.
[۲۷] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.



بصیرالملک در۱۳۳۰ درگذشت و در صفاییه شهر ری ، در آرام‌گاهی که خود احداث کرده بود، به خاک سپرده شد.
[۲۸] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.



از دو ازدواج بصیرالملک شش پسر و یک دختر باقی ماند.
[۲۹] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.

فرزندان او اغلب در دستگاه دولتی صاحب مقام و نفوذ بودند، از جمله میرزا خلیل شیبانی محاسب الوزاره، از کارمندان عالی‌رتبه وزارت پست و تلگراف ؛ 
[۳۰] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۹۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
میرزا سعید شیبانی معدل الدوله، معاون وزارت جنگ ، وکیل قائن و سیستان و نایب رئیس مجلس و پیش‌کار مالیه آذربایجان ؛ 
[۳۱] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۳۲] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
 میرزا حسین شیبانی، معاون وزارت فوائد عامه، که نخست لقب سهام السلطنه داشت و پس از فوت پدرش، به لقب او، بصیرالملک خوانده شد
[۳۳] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۳۴] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
(و اشاره بزرگ امید به شرکت بصیرالملک شیبانی در مزایده تحدید تریاک در ۱۳۳۵، به «بصیرالملک پسر» است 
[۳۵] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۶۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
)؛ میرزا منصور شیبانی، مستوفی سمنان و دامغان و وکیل قائن و سیستان، که لقب وی را معدل الدوله ذکر کرده‌اند،
[۳۶] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۳۷] ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، ج۱، ص۱۱۱، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
حال آن‌که معدل الدوله لقب فرزند دیگر بصیرالملک، میرزا سعید است.
[۳۸] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
[۳۹] حاشیه، عبدالله مستوفی، ج۱، ص۲۶۱، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۴۰] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۷۱ ش.

پسران دیگر او محمود محاسب الممالک معاون و کفیل وزیر پست و تلگراف
[۴۱] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۸، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
و عبدالله شیبانی، رئیس تلگراف‌خانه قوچان ، بودند.
[۴۲] رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴۳] محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۶۶۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۴۴] محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.



(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳) ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
(۴) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵) ابوالحسن بزرگ امید، از ماست که برماست، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۶) محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۷) رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۸) ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۹) حسین محبوبی اردکانی، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الاثار در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۰) عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۱۱) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
(۱۲) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.

 
۱. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۵، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۴. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
۵. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۵، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۶. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
۷. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۸. ↑ ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
۹. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۰. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۱. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۶، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۲. ↑ ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
۱۳. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والا´ثار، ج۱، ص۳۸۱، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۴. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۵. ↑ خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۴، ستون ۴۰۷۲، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
۱۶. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷. ↑ حسین محبوبی اردکانی، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الاثار در چهل سال تاریخ ایران، ج۱، ص۴۶۹، چاپ ایرج افشار تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۸. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
۱۹. ↑ خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۴، ستون ۴۰۷۲، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
۲۰. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲۱. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۵، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۷، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۳. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۴. ↑ ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
۲۵. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۶. ↑ ایرج افشار، «خاطرات یک مستوفی»، ج۱، ص۵۹۵ـ۶۱۳، آینده، سال ۱۲، ش ۹ـ۱۰ (آذر ـ دی ۱۳۶۵).
۲۷. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲۸. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۲۹. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۰. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۹۶، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۱. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۲. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۳۳. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۴. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۳۵. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۲۶۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۳۶. ↑ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۱۸۵، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳۷. ↑ ابوالحسن علوی، رجال عصر مشروطیت، ج۱، ص۱۱۱، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۸. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۳۹. ↑ حاشیه، عبدالله مستوفی، ج۱، ص۲۶۱، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۴۰. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۱. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۸، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.
۴۲. ↑ رحمت الله شیبانی، خاندان شیبانی، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
۴۳. ↑ محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، ج۳، ص۶۶۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
۴۴. ↑ محمدطاهر بن احمد بصیرالملک شیبانی، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، ج۱، ص۱۷، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران ۱۳۷۴ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میرزامحمدطاهر بصیرالملک»، شماره۱۴۲۱.    




جعبه ابزار