محمد بن قاسم ثقفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

محمد بن قاسم ثَقَفی، سردار اموی، فاتح و والی سند می‌باشد.

---

۱.۱ - نام

نام وی را محمد بن قاسم بن محمد بن حَکَم بن ابی عقیل ثقفی ضبط کرده‌اند.

۱.۲ - لقب

برخی منابع، لقب عمادالدین را به نام او افزوده‌اند.

۱.۳ - تاریخ تولد

ثقفی احتمالاً در حدود سال ۶۶ به دنیا آمده است. پاره‌ای روایات نیز سن او را به هنگام لشکرکشی به سند و هند (به اختلاف روایات بین ۸۹ـ۹۲) و فتح آنجا، هفده و حتی پانزده نوشته‌اند که نادرست می‌نماید، زیرا در این صورت وی هنگام تولیت فارس هشت یا یازده ساله بوده که بسیار بعید است.

۱.۴ - نسبت با حجاج بن یوسف

وی از عموزادگان حجاج بن یوسف ثقفی بود و نَسَبش با حجاج در حکم بن ابی عقیل به هم می‌رسید.

۱.۵ - نام پدر

پدرش، قاسم بن محمد، که به فرمان حجاج حکومت بصره را بر عهده داشت، ظاهراً پس از مرگ ولید و جلوس سلیمان بن عبدالملک در سال ۹۶، از آنجا گریخت.

---

حجاج ظاهراً در سال ۸۳، در زمان ولیدبن عبدالملک، محمد بن قاسم را که در آن زمان گویا هفده ساله بود، به فرماندهی لشکر منصوب کرد و حکومت فارس و جنگ با کُردها را ــ که در فارس به شورش ابن اشعث پیوسته بودند ــ به او سپرد. شاعران این امر را گویای شجاعت و جوانمردی و بزرگ منشی وی دانسته‌اند.

---

ثقفی پس از استقرار در فارس، شیراز را لشکرگاه خود قرار داد و این شهر از آن پس مقر والیان فارس گشت. جغرافی مسلمان، بنای شیراز یا بازسازی آن را به منزله‌ی شهری جدید و اسلامی و مرکز فارس، به محمدبن قاسم ثقفی نسبت داده‌اند. در برخی منابع متأخر نیز آمده است که شیراز را محمد بن یوسف ثقفی در سال ۷۴ بنیان نهاد، که با روایات پیش گفته ناسازگار است.

---

محمدبن قاسم در فارس به دستور حجاج، عطیة بن سعد عَوفی (از شیعیان کوفه ) را ــ که در قیام ابن اشعث شرکت کرده و به فارس گریخته بود ــ وادار به سبّ حضرت علی علیه السلام کرد و چون او خودداری نمود، وی را چهارصد تازیانه زد و سر و ریشش را تراشید.

---

۵.۱ - فتح سند

حجاج به محمدبن قاسم فرمان داد که با لشکری، از فارس به سوی ری حرکت کند، اما بعداً فرمان حکومت سند و غزو در آن سرزمین را به او داد، زیرا پیش از آن، دو امیری که حجاج به دَیبُل (بندری نزدیک کراچی کنونی ) گسیل داشته بود، به قتل رسیده بودند. حجاج شش هزار تن از سپاهیان شام و دیگر مناطق را با تجهیزات کامل در اختیار ثقفی قرار داد. ثقفی تا رسیدن نیروها و سازوبرگ جنگ، در شیراز ماند و پس از شش ماه، در سال ۹۲ به سوی سند رفت. او برای لشکرکشی به سند، پس از گذشتن از سیستان، به مکران رفت و پس از مدتی شهرهای قَنَّزْبور و اَرمائیل (ارمابیل ) را فتح کرد. خلیفة بن خیاط تاریخ این پیروزی را سال ۹۲ نوشته است.

۵.۲ - فتح دیبل

محمدبن قاسم سپس به دیبل رفت و مدتی آنجا را محاصره کرد. با رسیدن نیروهای کمکی و جنگ افزارهایی از طریق دریا و نیز با استفاده از منجنیقی بزرگ که بتخانه شهر را کوبید، شهر را گشود. جانشین داهربن چَچْ (در منابع عربی: داهر یا ذاهربن صصه یا صعصعه )، پادشاه سند، گریخت و ثقفی که بسیاری از اهالی را اسیر کرده و با غارت بتخانه دیبل اموال فراوانی به دست آورده بود، چهار هزار تن از مسلمانان را در دیبل سکونت داد و مسجد جامعی ساخت. خلیفة بن خیاط و، به پیروی از وی، دیگر مورخان، تاریخ این پیروزی را ۹۳ ثبت کرده‌اند.

۵.۳ - فتح شهر‌های دیگر سند

پس از فتح دیبل ــ که یکی از بزرگ ترین شهرهای سند بود ــ شهرهای دیگر آن سرزمین نیز تسلیم شدند. ثقفی پس از آن به سوی شمال شرقی حرکت کرد. چون به نیرون رسید، نامه‌ای از حجاج دریافت کرد که وی را امیر مناطق مفتوحه کرده بود. ثقفی در مسیر خود شهرهای سریبدس (سرندس)، سُهبان (سهان) و سَدوسان را گشود. آنگاه از رود سند گذشت و با داهر جنگید. داهر در این نبرد کشته شد و سپاهیانش گریختند. مورخان در تاریخ این نبرد و قتل داهر اختلاف نظر دارند.
خلیفة بن خیاط و علی بن حامد کوفی و ذهبی آن را در سال ۹۳، طبری در سال ۹۰ و ابن اثیر در سال ۸۹ دانسته‌اند.
ثقفی، پس از آن، شهرهای سند را یکی پس از دیگری فتح کرد که از آن جمله بود: راوَر که حرم داهر در آنجا بود؛شهر باستانی برهمن اباذ (برهمن آباد)، که هندوان فراری در آنجا پناه گرفته بودند؛اَلرُّور (اَرور)؛بغرور؛ساوَنْدرَی؛بسمد (سنمد) و سکه. ثقفی هنگام فتح الرّور تعهد کرد کسی را نکشد و متعرض بتخانه‌ی (بُدّ) آنان نشود. وی معبد هندوان را همچون کنیسه‌های نصارا و یهود و آتشکده‌های زردشتیان دانست. با این حال، در آنجا مسجدی بنا کرد.ثقفی در سال ۹۴ در نبردی با صصة بن داهر وی را به قتل رساند.
ثقفی در ادامه‌ی فتوحات خود، از نهر بَیاس گذشت و مُلتان، مهم ترین شهر سند شمالی، را پس از محاصره و جنگ و کشتار فتح کرد و اسیران و اموال بسیار به چنگ آورد، ولی بتخانه‌ی ملتان را که مایه‌ی رونق و آبادانی شهر بود، از آسیب مصون داشت.

۵.۴ - عظمت فتوحات در سند

فتوحات ثقفی در سند بسیار عظیم بود. به نوشته مورخان، حجاج برای این لشکرکشی‌ها شصت میلیون درهم هزینه کرد، در حالی که ارزش غنایم معادل ۱۲۰ میلیون درهم بود. ثقفی پس از فتح سند گروهی از قوم زُطّ را برای حجاج فرستاد و وی نیز آنها را به شام نزد خلیفه ولید بن عبدالملک روانه کرد. ثقفی همچنین هزاران گاومیش و تعدادی فیل برای حجاج فرستاد.

۵.۵ - فتوحات ثقفی بعد از مرگ حجاج

محمدبن قاسم ثقفی در سال ۹۵ همچنان عامل ولید و حجاج، در سند بود.
هنگام مرگ حجاج در سال ۹۵، ثقفی در ملتان بود. از آنجا به الرور و بغرور باز‌گشت، سپس شهرهای دیگری را نیز تصرف کرد و در کیرج، دوهر (حاکم آنجا) را شکست داد و به روایتی کشت.

---

در سال ۹۶ هنگامی که ثقفی، ضمن فراهم آوردن لشکری عظیم، برای فتح کَنوج، بزرگ ترین ولایت هند شمالی، آماده می‌شد، ولید مُرد و برادرش سلیمان بن عبدالملک به جای او نشست. پس از آن، ثقفی همچون دیگر حامیان خلیفه‌ی پیشین، که در صدد عزل سلیمان از ولایت عهدی بودند، از مقام خود برکنار شد و به کیفر رسید. با این حال در باره‌ی سرانجام کار ثقفی گزارش‌های ضد و نقیضی در دست است: به روایت بلاذری، ولید ولایت سند را به یزید بن ابی کَبشة سَکْسَکی داد. وی ثقفی را دستگیر کرد و به عراق فرستاد. صالح بن عبدالرحمان، عامل خراج خلیفه در عراق، ثقفی را در واسط زندانی کرد و زیر شکنجه کشت. پیش‌تر حجاج، آدم (برادر صالح ) را که بر مذهب خوارج بود، کشته بود. برخی دستگیری و حبس ثقفی را کار حاکم بعدی سند، حبیب بن مُهَلَّب، دانسته‌اند. به نوشته‌ی مرزبانی معاویة بن یزید بن مهلب وی را گردن زد. به گفته‌ی ابن حزم ثقفی زیر شکنجه‌ی یزید بن مهلب خودکشی کرد. علی بن حامد کوفی نیز حکایتی دیگر از خودکشی ثقفی نقل کرده است.
فتوحات محمد بن قاسم ثقفی و رفتار او با حاکمان مغلوب و مردم، موضوع اصلی چچ نامه، تاریخ مشهور هندی ـ اسلامی، است. بر اساس این کتاب، ثقفی نه تنها در نتیجه تغییر خلیفه اموی دمشق به سیاست رسید، بلکه دو دختر داهر برای گرفتن انتقام خون پدر، به دروغ ثقفی را متهم کردند که قبل از اعزام آنان به دربار خلیفه، «سه روز ( آنان را ) به نزدیک خود داشت».

---

اشعاری از ثقفی باقی مانده است که در آنها از مردانگی و دلاوری و سعی خود در جنگها و حفظ مرزها و فتوحاتش میان سابور و هند و وفاداریش به مروانیان سخن گفته است.

---

منابع تاریخی و ادبی، محمدبن قاسم ثقفی را از مردان بزرگ، و در کنار موسی بن نُصَیر و قُتَیْبَة بن مسلم باهلی از سرداران و فاتحان روزگار ولید بن عبدالملک دانسته‌اند.

---

با فتوحات وی در سند و پیشروی در هندوستان تا حدود کشمیر و کنوج، برای نخستین بار زمینه‌ی رواج اسلام در این مناطق فراهم گشت. هرچند پس از وی تا روزگار ترکان غزنوی در زمان سامانیان، غازیان نتوانستند از حدود کابل و رود سند فراتر روند.

---

• ابن اثیر.
• ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ( ۱۹۸۲ ).
• ابن حوقل.
• ابن سعد (لیدن ).
• ابن قتیبه، کتاب عیون الاخبار، بیروت: دارالکتاب العربی، ( بی تا. ).
• ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
• اصطخری.
• احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد ( بی تا. ).
• احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، چاپ عبداللّه انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
• عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر، ج ۱، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
• محمود شیت خطاب، «محمدبن القاسم الثقفی: فاتح السند»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۱۶ (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
• خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، روایة بقی بن مخلد، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ ۱۹۶۸.
• محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۸۱ ـ۱۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• احمد بن ابی الخیر زرکوب شیرازی، شیرازنامه، چاپ بهمن کریمی، تهران ۱۳۱۰ ش.
• صفدی.
• طبری، تاریخ (بیروت ).
• حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
• علی بن حامد کوفی، فتح‌نامه سند، المعروف به چچنامه، چاپ عمربن محمدداؤد پوته، دهلی ۱۳۵۸/ ۱۹۳۹.
• مجمل التواریخ والقصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: کلالة خاور، ۱۳۱۸ ش.
• محمد بن عمران مرزبانی، معجم الشعراء، چاپ ف. کرنکو، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
• یاقوت حموی.
• یعقوبی، تاریخ.

---