فرائد الاصول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «فرائد الاصول»، «الرسائل»، «الدلائل» تالیف شیخ اعظم
مرتضی بن محمد امین انصاری تستری نجفی (متوفای ۱۲۸۱ قمری) است.
کتاب [فرائد الاصول (رسائل) یکی از مهم‌ترین کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه از زمان شیخ اعظم به بعد می‌باشد و بسیاری از علمای اصولی بر این کتاب تعلیقه زده‌اند. از مهم‌ترین این افراد
میرزا موسی تبریزی (متوفای ۱۳۰۵ قمری)،
میرزا حسن آشتیانی (متوفای ۱۳۱۹ قمری)، شیخ
حسن مامقانی (متوفای ۱۳۲۳ قمری)، شیخ ملا
محمد کاظم خراسانی (متوفای ۱۳۲۹ قمری)،
شیخ آقا رضا همدانی (متوفای ۱۳۲۲ قمری) می‌باشند.
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة راجع به این کتاب این گونه گفته است: «و هو مشهور متداول لم یکتب مثله فی الاواخر و الاوائل.»
علاوه بر کتاب فرائد الاصول، از شیخ انصاری کتاب‌های حاشیه بر
استصحاب قوانین،
رسالة فی المشتق ، رسالة فی
قاعدة لا ضرر و
لا ضرار ، کتاب
تقیه و کتاب‌های اصولی دیگری نیز چاپ شده است.
اگر چه تاریخ تالیف همه قسمت‌های کتاب فرائد الاصول مشخص نیست؛ اما در آخر بعضی از قسمت‌های کتاب تاریخ تالیف آن مشخص شده است. تاریخ تالیف
قاعده لا ضرر ، در
ماه ذیحجه سال ۱۲۶۷ قمری می‌باشد. بحث
استصحاب در
سال ۱۲۶۹ قمری پایان یافته است و تاریخ اتمام بحث
تعادل و تراجیح که آخرین مبحث رسائل،
سال ۱۲۷۴ قمری است.
البته مبحث
حجیت ظن به صورت مجزا در
سال ۱۲۸۶ ق. به همت ملا
محمد یوسف دماوندی با حواشی شیخ
عبدالحسین محمدرضا تستری چاپ شده است.
کتاب حاضر توسط انتشارات جامعه مدرسین انتشار یافته است.
کتاب فرائد الاصول (رسائل)، مباحث
عقلی اصول فقه می‌باشد. به تعبیر مؤلف، کتاب شامل سه مقصد است. مقصد اول
قطع ، مقصد دوم
ظن و مقصد سوم شک (اصول عملیه) و در خاتمه نیز
تعادل و تراجیح می‌باشد.
به تعبیر دیگری کتاب را
رسائل خمس نیز می‌گویند.
که شامل پنج بحث اصلی
قطع،
ظن ،
اصل برائت ،
استصحاب و
تعادل و تراجیح می‌باشد.
(مبحث
قطع ) شامل فرق بین اطلاق حجت بر قطع و
امارات و چهار تنبیه می‌باشد:
تنبیه اول ذاتی بودن حجیت قطع همراه با بحث
تجری.
تنبیه دوم بحث حجیت قطع از طریق مقدمات
عقلی.
تنبیه سوم بحث حجیت
قطع قطاع .
تنبیه چهارم مقایسه معلوم به علم اجمالی با معلوم به علم تفصیلی و بحث خنثی.
مقصد دوم شامل دو مقام و انواع گمان‌ها و ظنون معتبر می‌باشد. مقام اول
امکان عقلی تعبد به ظن و مقام دوم، تاسیس اصل در موارد فقدان دلیل بر وقوع تعبد به ظن می‌باشد.
اما گمان‌ها و ظن‌های معتبر؛ شامل اماره‌های معتبر در تشخیص منظور و مراد متکلم،
اجماع منقول ،
شهرت در فتوا ،
خبر واحد و بحث
انسداد می‌باشد.
مقصد سوم،
اصول عملیه و
شک می‌باشد. مؤلف بحث را در دو مقام مطرح نموده است.
مقام اول حکم شک بدون ملاحظه حالت سابق که به سه اصل عملی؛ یعنی
برائت ،
احتیاط و
تخییر بر می‌گردد و مقام دوم حکم
شک با ملاحظه حالت سابق که اصل
استصحاب است.
مقام دوم نیز در دو موضع بحث می‌کند: موضع اول
شک در نفس
تکلیف و موضع دوم شک در متعلق تکلیف با
علم به نفس تکلیف است.
اما موضع اول: شامل سه مطلب است:
شبهه تحریمی تکلیفی ،
شبهه وجوبی ، و
دوران امر بین وجوب و حرمت . هر سه مطلب را در حالت نبودن
نص معتبر،
اجمال نص ،
تعارض ادله بدون مرجح و اشتباه در موضوع حکم بررسی می‌کند که در مجموع دوازده حالت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اما موضع دوم :که شک در
مکلف به می‌باشد، دارای سه مطلب است: ۱-
دوران امر بین حرام و غیر واجب ، ۲- اشتباه
واجب با غیر
حرام ، ۳- اشتباه واجب با حرام.
در مطلب اول و دوم چهار حالت فقدان
نص ، اجمال نص،
تعارض دو
نص و اشتباه در موضوع حکم مورد بررسی قرار می‌گیرد. بنابراین ۹ حالت بیشتر مورد بررسی واقع نمی‌شود.
مؤلف بحث
دوران امر بین حرام و غیر واجب را به دلیل اشتباه در موضوع حکم در دو مقام بحث می‌کند، یکی در
شبهه محصوره و دیگری در
شبهه غیر محصوره .
و اما مطلب دوم (اشتباه بین واجب با غیر حرام) بر دو قسم است: مردد بین
متباینین و مردد بین
اقل و اکثر . قسم اول (مردد بین متباینین) نیز در چهار حالت عدم نص، اجمال نص، تعارض دو نص و اشتباه از جهت موضوع بحث می‌شود.
در بحث اقل و اکثر در واقع بحث در این است که آیا یک شیء خاص جزء مامور به است یا نیست. و بنابراین در دو محدوده بحث می‌شود: محدوده اول این که جزء خارجی باشد و محدوده دوم این که جزء ذهنی (قید) باشد. در حالتی که که جزء ذهنی باشد نیز با این قید منتزع از امر خارجی است که مغایر با مامور به است و یا متحد با
مامور به می‌باشد.
در خاتمه این بحث نیز مطلبی آورده می‌شود و آن این که در عمل به
اصل احتیاط یا
برائت چه چیزی معتبر است و سپس معاملات
جاهل و جاهل عامل قبل از
فحص و
قاعده لا ضرر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مقام دوم در بحث
استصحاب است که هشت عنوان دارد: تعریف،
مبادی تصوری ، اقسام
استصحاب ، اقوال، ادله، تنبیهات، خاتمه و نسبت
استصحاب با سایر ادله.
در بخش تقسیم استصحاب، ابتدا سه محور را ملاک تقسیم قرار داده یکی تقسیم به لحاظ
مستصحب ، دیگری تقسیم به اعتبار دلیل
حجیت و سوم تقسیم به لحاظ
شک ، آنگاه با تقسیمات ریزتر هر یک، در مجموع به ۹ تقسیم برای استصحاب اشاره کرده است.
پس از بحث تقسیم استصحاب، مؤلف دوازده تنبیه را ذکر می‌کند که عبارتند از اقسام
استصحاب کلی ،
استصحاب زمانیات ،
استصحاب در احکام عقلی ،
استصحاب تعلیقی ،
استصحاب احکام شریعت‌های سابق ، عدم
حجیت اصل مثبت ،
اصل تاخر حادث ، استصحاب
صحت عبادت ، جریان استصحاب در اعتقادات شرعی، جریان استصحاب
حکم مخصص ، جریان
استصحاب در
وجوب باقی اجزاء هنگام تعذر انجام بعضی از اجزاء، و معنی شک. در خاتمه نیز شرائط سه گانه استصحاب ذکر می‌شود.
پس از بحث استصحاب مؤلف بخشی را به عنوان تقدیم استصحاب بر اماراتی که نظیر اصول هستند؛ مثل قاعده
اصالت صحت ،
قاعده فراغ و همین طور تعارض استصحاب با
قاعده قرعه ، تعارض استصحاب با
اصول برائت ،
احتیاط و
تخییر و در نهایت تعارض دو استصحاب (استصحاب در
شک سببی و
استصحاب در شک مسببی ) مطرح می‌نماید.
در خاتمه کتاب رسائل بحث تعادل و تراجیح مطرح می‌شود. در این قسمت پس از ذکر تعریف تعارض، معنی
ورود و
حکومت ، فرق بین
حکومت و
تخصیص ، قاعده
الجمع مهما امکن اولی من الترک ، فرق بین
نص و
ظاهر ، و فرق
اظهر و
ظاهر بحث را در دو مقام بیان می‌فرمایند. مقام اول
تعارض دو روایت مساوی و مقام دوم در جایی است که مرجحی در بین دو روایت وجود داشته باشد. در مقام دوم نیز مباحثی که مطرح شده، عبارتند از: وجوب ترجیح،
روایت عمر بن حنظله ، جواز اقتصار بر
مرجحات منصوص ، اقسام
مرجحات دلالی (
اطلاق ،
عموم ،
مفهوم و غیره) همین طور حکم تعارض بیش از دو دلیل، اقسام
مرجحات غیر دلالی (مثل
سند ، متن، جهت) و نهایتا بحث
صدور روایت به صورت
تقیه .
بسیاری از مباحث
حجج و امارات که در کتب پیشینیان مورد توجه بود، در ساختار منطقی و نظام تعلیمی خاصی قرار نداشت. شیخ اعظم در آغاز
فرائد الاصول این بخش از مباحث اصولی را در تقسیمی منطقی به سه بخش
قطع و
ظن و
شک تقسیم نموده و در خاتمه نیز بحث
تعادل و تراجیح را مطرح نموده‌اند.
اصول عملیه در کلام پیشینیان دارای انسجام دقیق منطقی نبود؛ ولی مرحوم شیخ اعظم به آن
حصر عقلی داده، یعنی
اصول عملیه کمتر و بیشتر از چهار اصل نمی‌تواند باشد.
یکی دیگر از خصوصیات کتاب وسعت تتبع در نظریات علمای اصولی می‌باشد. حجم جستجو در اندیشه‌های دیگران از معیارهای ارزشیابی پژوهش‌ها و تحقیقات است.
شیخ انصاری از این نگاه نیز محققی برجسته و بنام است. منابع مورد استفاده وی در
فرائد الاصول ، بالغ بر صد عنوان است؛ مثلا در بحث
انسداد کلمات
شیخ صدوق در
من لا یحضره الفقیه ،
سید مرتضی در
رسائل ،
شیخ طوسی در
عدة ،
محقق حلی در
معتبر ،
علامه حلی در
نهج المسترشدین ،
فاضل مقداد در
شرح باب حادی عشر ،
محقق خوانساری ،
صاحب وافیة ،
محدث بحرانی در
الحدائق الناظرة ،
عضدی و
حاجبی در
مختصر الاصول را نقل و به نتیجه گیری می‌پردازند. یا در بحث
شبهه تحریمیه یکی از دلائل قائلان به
برائت ،
اجماع است. شیخ به نقل آرای علما پرداخته‌اند و بطلان این سخن را که برائت در
شبهه موضوعیه نظریه عالمان متاخر
امامیه است، روشن می‌سازد و بدین منظور، سخن
کلینی (در مقدمه کافی)،
شیخ صدوق (در
العقائد )،
سید مرتضی ،
ابن زهره ،
شیخ طوسی ،
شیخ مفید ،
ابوالصلاح حلبی ، محقق، علامه،
شهید اول و
شهید ثانی را نقل می‌کند.
در بسیاری اوقات عظمت و بزرگی شخصیت‌ها مانع نقد نظر و رای آنان می‌گردد و این یکی از آفات بزرگ تحقیق و پژوهش است.
حریم و عظمت عالمان باید پاس داشته شود، اما پاسداری از آن حریم نباید با
تعبد و
تسلیم در برابر رای و نظر آنان اشتباه شود. نقد نظریه یک عالم در واقع احترام به مقام علمی اوست.
شیخ اعظم در برخی موارد به بزرگانی از
فقه و
اصول نسبت لغزش و
توهم می‌دهد، نسبت به ابن ادریس چنین قضاوت می‌کند: «... مع انه فی الحقیقة اعتمادا علی اجتهادات الحلی مع وضوح فساد بعضها...» این نظر در واقع مبتنی بر استنباط
ابن ادریس است با آنکه برخی از استنباطهای وی واضح الفساد است.
یکی دیگر از خصوصیات کتاب توجه به جایگاه
عقل در مباحث اصولی می‌باشد. شیخ اعظم قدس سره در «فرائد الاصول» نزدیک به صدو بیست مورد به طور ضمنی به مباحث
عقل نظر افکنده است. گاهی بدان استناد جسته و در اثبات مطلبی
عقل را مطرح کرده و گاهی در طرد و عدم استفاده از آن سخن رانده است.
شیخ
عقل را به فطری سلیم، و ظنی ناقص تقسیم می‌کند. وی
عقل فطری را بر حسب نقل
متواتر حجت می‌داند و آن را حجت باطنی و
شریعت درونی قلمداد می‌کند و معتقد است دلیل
عقلی، با دلیل نقلی تعارض و مخالفت ندارد، و اگر چنین موردی یافت شود، باید دلیل نقلی تاویل شود.
با همه ویژگی‌های مثبت کتاب، اما به دلیل نقایصی که در متن و مطالب مطرح شده وجود دارد، تصحیح بعضی از عبارت‌های کتاب و همین طور تهذیب و حذف بعضی از مباحث آن ضروری است. شیخ اعظم نیز به این مساله توجه داشته، هم چنانکه در کتاب بحر الفوائد (شرح بر رسائل)، میرزا
محمدحسن آشتیانی این طور گفته است: «و قد کان بانیا علی تغییر عبارة الکتاب فی الامر الثانی فی کثیر من مواضعه و قد دعی فاجاب قبله»
استاد مصمم بود، بسیاری از عبارت‌های مبحث ظن را تغییر دهد؛ اما پیش از اصلاح کتاب دعوت حق را لبیک گفت.
در اعیان الشیعة نیز در مورد تالیفات شیخ اعظم این طور آمده است:
«اما مؤلفاته فمحتاجة الی التهذیب و التنقیح کثیرا خصوصا رسائله التی علیها مدار تدریس الاصول.»
چنانکه در مباحث الفاظ کار اساسی و ابتکارات مربوط به شیخ محمد تقی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین می‌باشد، ابتکارات و نوآوریها در مباحث اصول عملیه به شیخ اعظم اختصاص دارد.
میرزا محمدحسن آشتیانی صاحب بحر الفوائد در مورد ابتکارات شیخ اعظم این طور گفته است: «کیف و هو مبتکر فی الفن بما لم یسبقه فیه سابق.»
سید محسن امین در
اعیان الشیعة این طور می‌گوید: «مع ان مطالبه اکثرها مبتکرات» اکثر مطالب فرائد الاصول ابتکاری و نو است.
اگر چه نوآوریها و ابتکارات شیخ اعظم بسیار و از حوصله این مختصر بیرون است، به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
بحث
حجیت ذاتی قطع و وجوب متابعت از آن از ابتکارات فرائد الاصول است.
بحث تجری در کتب اصولی مطرح نبوده و تنها در ضمن مباحث فقهی مورد توجه قرار می‌گرفت. شیخ اعظم به دنبال حجیت
قطع به این موضوع پرداخته است.
از دیگر مباحث،
علم اجمالی است که تاثیر علم اجمالی در اشتغال و امتثال نیز از تازه‌های
فرائد الاصول است. شیخ اعظم پس از طرح
امکان تعبد به
ظن و گمان،
مصلحت سلوکیه را به عنوان دومین راه ابداع و تصویر کرده به ایرادهای
ابن قبه نیز پاسخ داده است.
در بحث استصحاب،
شیخ انصاری علاوه بر مباحث قبلی که در کتب اصولی آمده است در مبحث اساسی مبادی تصوری بحث کرده، علاوه بر آن نسبت
استصحاب با سایر ادله را اضافه کرده است. این دو مطلب در پژوهش‌های گذشته به شکل مستقل طرح نشده بود.
تبیین رابطه انواع ادله با یکدیگر و رابطه فردی از یک نوع با فرد دیگر در استنباط احکام شرعی سهمی به سزا دارد.
شیخ انصاری با ارائه بحثی نو و جدید، رابطه ادله را با یکدیگر در نگاهی منطقی به چهار قسمت
حکومت ،
ورود ،
تخصیص و
تخصص تقسیم نمود.
نرم افزار جامع اصول الفقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
