عبدالهادی فضلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![عبدالهادی فضلی]()
دکتر عبدالهادی فضلی (۱۳۵۴-۱۴۳۴ق/ ۱۳۱۴-۱۳۹۲ش)، روحانی و عالم
شیعه، و از نظریه‌پردازان برجسته‌ی اسلامی در سده چهاردهم شمسی بود.
او تحصیلات
علوم حوزوی را در
بصره و
نجف از بزرگانی چون پدرش
محسن فضلی،
جاسم بصری،
علی زین‌الدین،
محمدامین زین‌الدین،
سید جمال‌الدین خویی، شیخ
علی شبر،
محمدعلی خماسی،
سید محمدحسین حکیم،
سید ابوالقاسم خویی،
محمدطاهر آل راضی،
محمدرضا مظفر،
سید محمدتقی حکیم،
سید محسن حکیم و
سید محمدباقر صدر فرا گرفت و دکترای زبان عربی خود را از دانشگاه قاهره دریافت کرد. وی دارای تحصیلات جامع در علوم مختلف حوزوی و دانشگاهی بوده و از روحانیون تاثیرگذار در منطقه شرق
عربستان بود. دکتر فضلی دارای تالیفات بسیاری در علوم مختلف اسلامی است. ایشان سال ۱۳۹۲ش در
تهران درگذشت و در عربستان به خاک سپرده شد.
شیخ عبدالهادی فضلی از نسل
فضل بن ربیعه بصری احسائی بوده و تبارش به
قبیله طی باز می‌گردد. وی در شب دهم
رمضان ۱۳۵۴ق (۱۹۳۵م) در روستای صبخة العرب
بصره، متولد شد. پدرش آیت الله
محسن فضلی مشهور به آمر به خوبی‌ها و بهره‌گیری از اوقات بود.
عبدالهادی از همان آغاز نوجوانی، نزد پدر و شیخ
جاسم بصری دروس حوزوی را فرا گرفت. در چهارده سالگی برای تکمیل دروس مقدمات و سطح و خارج، به
نجف مسافرت کرد. وی به فراگیری دروس معمول حوزوی اکتفا نکرد.
دکتر عبدالهادی کتاب‌های
شرح اجرومیه،
قطر الندی،
شرح الفیه ابن ناظم،
مغنی اللبیب،
حاشیه ملاعبدالله،
مراح الارواح،
شرح النظام علی الشافیه،
مختصر المعانی،
مطول و
شرح شمسیه را نزد پدر فرا گرفت.
شرح الفیه ابن عقیل،
المقصود،
جواهر البلاغه،
الکافی فی العروض و القوافی،
تحفة الاطفال، و
هدایة المستفید را نزد شیخ جاسم بصیر آموخت.
منظومه ابن شلیله،
معالم و
کفایه را نزد شیخ
علی زین‌الدین، و
اسلام ینابیعه و مناهجه را از شیخ
محمدامین زین‌الدین تعلیم گرفت.
شرح تجرید را از
سید جمال‌الدین خویی، فرزند
آیت الله خویی،
رسائل را نزد شیخ
علی شبر،
شرح اللمعه را نزد
محمدعلی خماسی و شهید
سید محمدحسین حکیم، و
مکاسب را از سید محمدحسین حکیم فرا گرفت.
دروس
خارج فقه را از محضر آیات عظام سید ابوالقاسم خویی، شیخ
محمدطاهر آل راضی، شیخ
محمدرضا مظفر،
سید محمدتقی حکیم،
سید محسن حکیم و
سید محمدباقر صدر فرا گرفت.
دکتر عبدالهادی فضلی، هم‌زمان که از محضر عالمان دینی حوزه بهره‌مند می‌شد، به دانشکده فقه در نجف اشرف نیز راه یافت. این دانشکده با نظارت مرحوم مظفر اداره می‌شد.
دکتر فضلی در سال
۱۳۸۲ق در رشته «لغة العربیة» موفق به دریافت لیسانس شد. پس از قبولی در آزمون دانشکده آداب دانشگاه بغداد، در رشته «آداب فی اللغة العربیة» مشغول به تحصیل شد. در سال
۱۳۹۱ق رساله کارشناسی ارشد خود را با موضوع «اسماء الافعال و الاصوات، دراسة و نقد» با راهنمایی دکتر
ابراهیم سامر و داوری شیخ
عبدالهادی مطر،
کمال ابراهیم و دکتر
مهدی مخزومی، به انجام رساند.
پس از پایان کارشناسی ارشد، دانشکده ملک عبدالعزیز در عربستان سعودی، از وی برای تدریس
نحو و
صرف دعوت کرد. پس از دو سال تدریس، این دانشکده استاد عبدالهادی فضلی را برای تحصیلات دکتری به دانشکده قاهره اعزام کرد. وی موفق شد در سال
۱۳۹۶ق دکترای زبان عربی خود را از دانشگاه قاهره دریافت کند. در این مدت، وی تنها و دور از خانواده، برای علم‌اندوزی رنج فراوانی به جان خرید. موضوع رساله دکتری او «قراءات ابن کثیر و اثرها فی الدراسات النحویة» بود که با راهنمایی دکتر امین علی سید، داوری شیخ ابراهیم نجا (وکیل دانشگاه الازهر) و استاد علی النجدی ناصف، با درجه عالی پذیرفته شد.
عبدالهادی فضلی، از میان عالمان دینی گذشته،
علامه حلی، و از معاصران خود، سید محمدتقی حکیم را می‌ستود. همچنین در بین ادبای قدیم به
جاحظ و از معاصران به
طه حسین توجه داشت.
عبدالهادی فضلی بیان علمی و نحوه بیان دانش را مدیون محمدرضا مظفر و در تعابیر هنری متاثر از محمدامین زین‌الدین بود. در دقت و تحلیل علمی، از سید محمدباقر صدر؛ و در شیوه عرضه مطلب، از سید محمدتقی حکیم؛ و در قدرت فهم متن و دوری از تحریف، از دکتر
مصطفی جواد؛ و در پشتکار علمی از دکتر ابراهیم سامری بهره برده است.
عبدالهادی فضلی از همان دوران طلبگی، بیشتر اوقات خود را به فراگیری دانش و هم‌زمان تعلیم به دیگران اختصاص داده بود. هنگامی که در مقطع کارشناسی ارشد
فقه درس می‌آموخت، در مقطع کارشناسی همان دانشکده تدریس می‌کرد. پس از دوره کارشناسی ارشد و پس از گذراندن دوره دکتری در دانشکده ملک عبدالعزیز نیز به این مهم مشغول بود. در سال
۱۴۰۹ق هم‌زمان با بازنشستگی از دانشگاه سعودی، به تدریس در دانشگاه جهانی علوم اسلامی
لندن دعوت شد. وی در این دانشگاه، روش تحقیق در علوم اسلامی را تدریس کرد و راهنمایی پایان‌نامه‌های فراوانی را در دوره کارشناسی ارشد و دکتری بر عهده گرفت.
شیخ عبدالهادی، از دوستان علمی
سید محمدحسین فضل‌الله، شیخ
محمدمهدی شمس‌الدین،
سید مهدی حکیم، سید محمدباقر حکیم، شیخ
احمد وائلی و... بود. در مدتی که در عربستان بود، با شیعیان
مدینه و اهالی وادی فرع ارتباط داشت و در آن مناطق، فعالیت‌های فرهنگی می‌کرد. درباره مکان
غدیرخم و قبر
ابوذر کارهای میدانی انجام داد....
پیوسته از طریق شیخ
محمدعلی تسخیری، مشاوره‌هایی با علمای
ایران داشت. هنگامی که
انقلاب اسلامی به پیروزی رسید پیام تبریک ارسال کرد و در این‌باره از هیچ خدمتی دریغ نمی‌کرد.
عبدالهادی فضلی پس از سال‌ها خدمت در دانشگاه علوم اسلامی لندن، در شهر احساء ساکن شد؛ مردم این دیار با دیده احترام به استاد می‌نگریستند. استاد عبدالهادی فضلی با وجود کهولت سن، از ترویج فرهنگ و معارف اهل بیت (علیهم‌السّلام) دست نکشیده و به فعالیت‌های فرهنگی خود در منطقه ادامه می‌داد.
وی عضو انجمن‌های فرهنگی متعددی از جمله: جمعیت منتدی النشر، جمعیت الرابطة الادبیة، النادی الثقافی الادبی، انجمن مخطوطات کتابخانه مرکزی ملک عبدالله، هیئت تحریریه مجله الاضواء و مجله النجف و نشریه الاخبار الجامعة بود.
استاد تمام عمر خود را در جهت فراگیری علم صرف کرده است. این کوشش، از نگاه عالمان دینی مخفی نمانده است و هر کدام به نحوی این حقیقت را بازگو و به ویژگی‌های استاد اشاره کرده‌اند.
آقا بزرگ تهرانی، در اجازه روایی که در بیست سالگی برای ایشان نوشته است، اینگونه آورده است: شیخ فاضل و عالم جوان کوشا در سن اندک به بالاترین مراتب کمال رسیده است. در این سن به فضایلی دست یافته که بزرگان این قوم با کوشش به این مقام دست می‌یازند.
شهید صدر در یکی از نامه‌های خود به ایشان - آن هنگام که استاد فضلی در
قاهره بوده‌اند - می‌نویسد: به شوق می‌آیم وقتی که می‌بینم امثال شما به این جایگاه علمی رسیده‌اید. شما چه دور از حوزه علمیه باشید و چه نزدیک، از آمال و مفاخر حوزه می‌باشید.
محمدمهدی آصفی که از دوستان زمان تحصیل ایشان است، در مورد ایشان می‌گوید:
آن هنگام که ما با ایشان آشنا شدیم، وی جوانی پویا و پرتلاش بود که
خداوند مواهب متعدد بیان، بصیرت، قلم و... به ایشان ارزانی کرده بود... یادم هست کتاب اول ایشان که با عنوان مشکلة الفقر با توجه به فضای مارکسیستی منتشر شده بود، ما در خانه شهید صدر، نزدیک منزل آقای فضلی نشسته بودیم. این کتاب مورد تشویق و اعجاب آن شهید بود...
صاحب کتاب
المنتخب من اعلام الفکر و الادب می‌گوید: عبدالهادی فضلی از زمره افرادی است که در نحو، فقه، قراءات و
علوم حدیث و... ید طولایی دارد. به حق، می‌توان وی را فخر امت اسلامی و از علمای بی‌همتا و کم‌نظیر دانست.
سعید الخویدی، یکی از شاگردان وی، درباره استادش اینگونه می‌نویسند:
استاد عبدالهادی فضلی واجد ویژگی‌های بارزی چون
ادب، اخلاق عالی، روح لطیف و استقامت در راه است. وی قریب نیم
قرن در مراکز علمی مشغول تحصیل و تدریس و تحقیق بوده و یک لحظه از مسیر الهی خارج نشده است. بسیار خوش‌اخلاق [
و] بی‌تکلف [
بود] و ارتباط نیکو با دیگران داشت. در پیرمردی هم که او را می‌بینم، مانند جوانان، در حال کوشش و فعالیت است. امید دارم جوانان، عبدالهادی فضلی را به عنوان یک الگوی مناسب برای خود برگزینند.
فؤاد الفضلی، فرزند استاد که بیش از بیست سال با پدر همکار بوده است، درباره پدر می‌گوید:
اکثر اوقات پدر در نجف، در کتابخانه‌های شیخ
کاشف‌الغطاء،
شوشتری و
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌گذشت. دوستان پدر در آن زمان، شیخ محمدمهدی آصفی، شیخ
جعفر هلالی، شیخ
محمد سماوی و
سید حسن خرسان بوده [
اند].
دکتر
محمد خضر عریف، درباره وی می‌گوید: استاد در علوم ادبی مرجع اصلی است، سؤالی از [
اینکه] نمی‌شود مگر او به طور کامل پاسخ دهد.
دکتر هادی امینی می‌گوید: وی همنشین تحقیق و یکی از عالمان زبان‌شناس و متفکر جهان است.
عبدالهادی فضلی با آنکه معارف شیعه را دارای غنای فراوان و ضعف آن را تبلیغ نامناسب می‌داند، پیوسته همگان را به
وحدت میان فرقه‌های اسلامی دعوت می‌کند. در این راستا از وی جملات زیبایی نقل شده است؛ از جمله:
«توحید الکلمة فی ظل کلمة التوحید؛ در سایه کلمه
توحید، باید وحدت کلمه را حفظ کرد»؛ «علینا ان نبتعد عن الغلو لان فتنه قد تؤدی الی قتل المسلمین بعضهم بعضاً؛ بر ماست که از
غلو دوری کنیم، زیرا
فتنه آن به کشته شدن مسلمانان توسط یکدیگر می‌انجامد.»
نام برخی از شاگردان عبدالهادی فضلی، که از علم او بهره‌مند شده‌اند را ذکر می‌کنیم، آنها از شهرها و کشورهای مختلف از محضر ایشان بهره‌مند شده‌اند.
۱- دکتر
ابراهیم بحرالعلوم (نجف)؛
۲-
سید احمد غریقی (
بحرین)؛
۳-
ابراهیم احمد حسن (
اردن)؛
۴-
احمد معتوق (
قطیف)؛
۵-
سید باقر خرسان (نجف)؛
۶- دکتر
جابر العطاء (
بغداد)؛
۷- استاد
جابر عبدالحمید خاقانی (نجف)؛
۸- استاد
جعفر محمد یوسف (بحرین)؛
۹- دکتر سید محمدتقی حکیم (نجف)؛
۱۰-
سید عبدالعزیز حکیم (نجف)؛
۱۱-
عبدالعزیز مامقانی (نجف)؛
۱۲- شیخ
علی کورانی (
لبنان)؛
۱۳-
محمدکاظم بجنوردی (نجف)؛
۱۴-
سید محمود هاشمی شاهرودی (نجف)؛
۱۵-
سید علی بن سید عبدالاعلی سبزواری (نجف).
استاد عبدالهادی فضلی در موضوع‌های مختلف اسلامی، آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشته است که در اینجا گزارشی از آنها را ذکر می‌کنیم.
۱- تحقیق بدایة الهدایة فی علم التجوید؛ اثر شیخ
عبدالمحسن لویمی احسائی (
۱۲۵۰ق)؛
۲- تحقیق درة القاریء (منظومة فی ظاءات القرآن الکریم)؛ اثر لحاظ
عبدالرزاق رسعنی (
۶۶۱ق)؛
۳- تحقیق شرح الواضحة فی تجوید الفاتحة؛ اثر
ابن ام قاسم مرادی نحوی (قرن ۸)؛
۴- القراءات القرآنیة: تاریخ و تعریف؛
۵- قراءة ابن کثیر و اثرها فی الدراسات النحویة؛؛ این اثر، رساله دکترای استاد است؛
۶- تحقیق الناسخ و المنسوخ؛ تالیف: کمال‌الدین
عبدالرحمن بن محمد عتائقی حلی (قرن ۸)؛
۷- علم التجوید؛
۸- اصول الحدیث، این کتاب را
محمدمهدی حقی و
ابراهیم اقبال ترجمه و شرکت چاپ و نشر بین‌الملل منتشر کرده است.
۹- اصول علم الرجال؛
۱۰- الاسلام مبدا، این کتاب را که درباره معرفی اسلام است، انتشارات جمعیة الثقافة الاجتماعیة
کویت در ۵۴ صفحه و قطع جیبی چاپ کرده است.
۱۱- التربیة الدینیة: دراسة منهجیة لاصول العقیدة الاسلامی؛
۱۲- خلاصة علم الکلام؛
۱۳- خلاصة المنطق، این کتاب را استاد
ناصر باقری بیدهندی به فارسی ترجمه کرده و با عنوان "چکیده منطق"در مدرسه علمیه آیت الله العظمی گلپایگانی در
قم چاپ شده است.
۱۴- اهل البیت، دراسة معجمیة دینیة؛
۱۵- المبدا الاول فی الفکر الیونانی قبل سقراط؛
۱۶- مذکرة المنطق؛
۱۷- مذهب الامامیة: بحث فی النشاة و اصول العقیدة و التشریع؛
۱۸- المسؤولیة الخلقیة فی فکر الدکتور محمد اقبال؛
۱۹- مشکلة الفقر؛
۲۰- فی انتظار الامام، این کتاب با موضوع حکومت اسلامی در عصر غیبت، نوشته و به فارسی ترجمه شده است.
۲۱- حضارتنا فی میدان الصراع؛ ۲۲- دلیل النجف الاشرف؛ ۲۳- لماذا الیاس؛ ۲۴- مبادی اصول الفقه؛
۲۵- اسماء الافعال والاصوات؛ ۲۶- نحو ادب اسلامی؛ ۲۷- مختصر النحو؛ ۲۸- طریق استنباط الاحکام؛
۲۹- من البعثة الی الدولة؛ ۳۰- مصطلحان اساسیان؛ ۳۱- الدین فی اللغة و القرآن؛ ۳۲- شرح الفیة ابن مالک فی النحو؛
۳۳- فی علم العروض؛ نقد و اقتراح؛ ۳۴- الدولة الاسلامی؛ ۳۵- تحقیق: اتحاف الانس؛ ۳۶- اللامات؛
۳۷- دراسات فی الفعل؛ ۳۸- تحقیق: بدایة الهدایة؛ ۳۹- تلخیص العروض؛ ۴۰- دراسات فی الاعراب؛
۴۱- اعراف النحو فی الشعر العربی؛ ۴۲- تحقیق اتحاف الرفاق؛ ۴۳- تحقیق: هدایة الناسکین؛ ۴۴- مختصر الصرف؛
۴۵- تلخیص البلاغة؛ ۴۶- اصول تحقیق التراث؛ ۴۷- تحقیق اعراب سورة الفاتحة؛ ۴۸- تحقق زلة القاری اثر نسفی؛
۴۹- تحقیق شرح الواضحة (اثر ابن‌ام القاسم)؛ ۵۰- اصول البحث ۱۴۱۲ هـ./ ۱۹۹۲ م؛ ۵۱- قضایا و آراء؛
۵۲- تاریخ التشریع الاسلامی؛ ۵۳- خلاصة علم الکلام؛ ۵۴- قراءة فی کتاب التوحید؛ ۵۵- مذهب الامامیة؛
۵۶- دروس فی فقه الامامیة (مجلدات ۱ تا ۴)؛ ۵۷- دروس فی اصول فقه الامامیة؛ ۵۸-الغناء؛ ۵۹- التقلید؛
۶۰- الوسیط فی فهم النصوص الشرعیة؛ ۶۱- الاجتهاد؛ ۶۲- الدرس اللغوی فی النجف؛ ۶۳- رای فی السیاسة ۱۴۲۷ق؛
۶۴- خلاصة الحکمة الالهیة؛ ۶۵- الوسیط فی النحو العربی؛ ۶۶- تحقیق طریق استنباط الاحکام للمحقق الکرکی؛
۶۷- تحقیق البصرویة فی علم العربیة اثر شمس الدین البصروی؛ ۶۸- فهرست الکتب النحویة؛
۶۸- فی ذکر والدی: فی سیرة والده العالم (المتوفی ۱۴۰۹ هـ)؛ ۶۹- التذکرة فی علوم اللغة و آدابها؛
۷۰- من مصادر الفکر الامامی فی العقیدة و التشریع؛
۷۱- الکیان السیاسی الاسلامی من خلال النصوص المالیة العامة؛
استاد فضلی مقاله‌های فراوانی نیز در مجله‌های عربی نوشته است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱- «الدمستانی من اعلام الخلیج»، در: رساله ادب - مقدمه دیوان الدمستانی؛
۲- «مبدا الاشتقاق فی اللغة العربیة»، در: مجله النجف؛
۳- «علم البلاغة نشاته و تطوره»، در: مجله النجف؛
۴- «الشیخ الطوسی: مجله (النجف)؛
۵- «ثورة الحسین و اثرها فی الشعر العربی»، در: مجله النجف؛
۶- «الامثال فی نهج البلاغة»، در: مجله رسالة الاسلام (بغداد)؛
۷- «الرقابة الاجتماعیة فی الاسلام»، در: مجله رسالة الاسلام؛
۸- «الاحساء»، در: دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة (بیروت).
سرانجام دکتر عبدالهادی فضلی پس از تحمل دوره بیماری در ۲۶
جمادی الاول ۱۴۳۴ق مصادف با ۱۸ فروردین ۱۳۹۲ش در
تهران درگذشت. پیکر ایشان پس از تشیع با شکوهی در شهر سَیَهات
عربستان به خاک سپرده شد.
در پی این حادثه غم‌انگیز، پیام‌های تسلیتی از جانب
آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب و سائر شخصیت‌های مذهبی و سیاسی صادر شد از جمله: آیات عظام:
سید محمدعلی علوی گرگانی، سید محمود شاهرودی رییس هیات عالی حل اختلاف و تنظیم روابط بین قوا، تسخیری رئیس شورای عالی
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی،
مهدی هادوی تهرانی و حجت الاسلام والمسلمین
اعرافی رئیس
جامعة المصطفی العالمیة.
از علمای لبنان حجت الاسلام سید علی فضل‌الله امام جمعه منطقه حاره حریک
بیروت و همچنین از علمای عربستان: شیخ فوزی السیف امام جمعه قطیف، سید حسن النمر الموسوی، شیخ عبدالله الیوسف، شیخ فیصل العوامی، شیخ حسین المصطفی، شیخ علی المعلم، شیخ حسین الراضی و شیخ محمد المدلوح، پیام‌های تسلیت جداگانه‌ای را به مناسبت رحلت آن عالم صادر نمودند.
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
با حزن و اندوه فراوان، خبر درگذشت علامه آیت الله دکتر عبدالهادی الفضلی را دریافت نمودم.
این علامه‌ی فقید، عمر شریف خود را در جهاد علمی و سیاسی و دفاع از مقدسات امت اسلامی و مسائل بر حقّ آن سپری کرد.
این فقید از پیشگامان تفکر و اندیشه و از نظریه‌پردازان برجسته‌ی اسلامی بود و بهترین نشانه‌ی این امر، آثار و تالیفات گرانسنگ ایشان است.
مرحوم الفضلی پناهگاه علمای امت بودند و با فکر و حرکت و جهاد و تلاش‌های وحدت‌آفرین خود، نمونه و اُسوه‌ای را در نزدیکی دل‌ها، وحدت بخشیدن به صفوف اسلام، همدلی و دوری از نزاع‌ها و اختلافات، و تمرکز نگاه‌ها و اندیشه‌ها بر دشمن مشترک آحاد امت عظیم اسلامی ارائه کردند.
همچنین این فقید راحل در اواخر زندگی خود با صبر بر ابتلاء الهی و بیماری طاقت‌فرسا، نمونه و تصویر بسیار والائی از انسان مؤمنِ صابرِ شاکرِ واثق به خدای بزرگ و توانا و متوکل بر او به ظهور رساند.
به همین مناسبت،
تسلیت و تعزیت خود را به خانواده‌ی مکرم و دوستان و شاگردان و دوستداران ایشان، خصوصاً علمای امت اسلامی و حوزه‌های علمیه تقدیم می‌کنم و از
خداوند منّان مسالت می‌کنم تا رحمت واسعه‌ی خود را بر این فقید عزیز نازل فرماید،
بهشت را جایگاه ابدی ایشان قرار دهد، او را در رضوان وسیع خود وارد کند و به بستگان و دوستداران ایشان
صبر و تسلیت عنایت فرماید.
همچنین از خداوند جلّ و علا مسالت دارم که همه علمای صالح و خوب ما را سلامتی کامل، توفیق دائم و اقتدا به اندیشه و رفتار و جهاد فقید سعید ما عطا فرماید؛ و انّا لله و انا الیه راجعون.
سید علی حسینی خامنه‌ای
۲۸ جمادی‌الاول ۱۴۳۴ هجری قمری
۲۰ فروردین ۱۳۹۲ هجری شمسی
• سایت فرهیختگان شیعه، برگرفته از مقاله «عبدالهادی فضلی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۸/۲۳
دکتر عبدالهادی فضلی (۱۳۵۴-۱۴۳۴ق/ ۱۳۱۴-۱۳۹۲ش)، روحانی و عالم 
