سوره حمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره حمد، نخستین
سوره قرآن کریم در ترتیب
مصحف .
چون در این سوره
خداوند حمد
و ثنا شده، این سوره حمد خوانده شده است.
این سوره نامهای متعددی دارد
و این کثرت نام، نشانه شرافت
و فضیلت آن دانسته شده است.
برخی از این نامها
و وجه تسمیه آنها بدین‌قرار است :
۱) فاتحةالکتاب یا فاتحة‌القرآن، که گاهی به اختصار «فاتحه» خوانده می‌شود، یکی از مشهورترین نامهای این سوره است.
حمد را به این سبب فاتحةالکتاب خوانده‌اند که مصحفها
و نماز با آن آغاز می‌گردد
و در آموزش
و نوشتن
و خواندن
قرآن ، سرآغاز سوره‌هاست.
همچنین گفته شده که سبب نامیده شدن آن به فاتحةالکتاب این است که نخستین سوره‌ای بوده که بر
پیامبر نازل شده است.
نیز گفته شده نخستین سوره‌ای است که در لوح محفوظ نوشته شده است؛ ولی پذیرش این عقیده به مستند نقلی نیاز دارد.
سوره حمد نخستین سوره‌ای است که به صورت کامل
و به عنوان سوره‌ای از قرآن
نازل شده است.
بنابراین، نخستین بخش از قرآن است که با عنوانِ سوره فرود آمده است؛ از همین‌رو می‌توان از سوره حمد به فاتحه تعبیر کرد.
مستند این سخن، روایتی است که به موجب آن
امام علی علیه‌السلام از
پیامبر اکرم درباره
ثواب قرائت قرآن سؤال کرد
و پیامبر ثواب یک‌یک سوره‌های قرآن را به ترتیبی که از آسمان فرود آمده‌اند بیان فرمود.
بر این اساس، نخستین سوره‌ای که در
مکه نازل شده فاتحةالکتاب، سپس
عَلَق ، پس از آن
قلم و دیگر سوره‌هاست
در
خطبه امیرمؤمنان علیه‌السلام، منقول از
ابن بابویه از آغاز شدن قرآن با حمد الهی سخن رفته است.
چون سوره حمد سرآغاز
و اصل قرآن است
و به تعبیری، همه معانی
و درون‌مایه‌های قرآن را به‌طور فشرده دربردارد،
آن را به این نام خوانده‌اند.
برخی این نام را نپسندیده‌اند زیرا، براساسِ آیه‌های «
وَ عِندَه اُمُّ الْکتاب»
و «وَاِنَّه فی اُمِّ الْکتاب»،
مقصود از امّ الکتاب،
لوح محفوظ است.
همچنین
آیه‌های محکم قرآن نیز امّ الکتاب خوانده شده‌اند
ولی به نظر سیوطی،
احادیث صحیحی وجود دارد که بر مبنای آنها پیامبر اکرم این سوره را بدین‌نام خوانده است
و درباره وجه تسمیه آن نیز اقوال
و آرایی وجود دارد.
این نام در بسیاری از احادیث به‌چشم می‌خورد
و شهرت دارد.
سبب این نام‌گذاری، هفت
آیه داشتن سوره
و دوبار خوانده شدن آن در هر نماز است.
سورة الحمد الاولی،
و سورة الحمد القُصری
به‌نظر می‌رسد دو نام اخیر در قیاس با سوره‌های
اَنعام و کهف و سبا و فاطِر است که با حمد شروع می‌شوند.
رُقْیَه، شفاء
و شافیه. سرچشمه این سه نام حدیثهایی است که درباره خواص این
سوره نقل شده است.
چون صحت نماز بر قرائت این سوره متوقف است، آن را بدین نام خوانده‌اند. این نام
و دیگر نامها
و اوصاف سوره حمد را در بعض منابع می‌توان یافت.
به گزارش ابن‌ندیم
و ابن‌أشته،
حمد در
مصحف اُبیّ بن کعب نیز نخستین سوره بوده، ولی در فهرستی که از ترتیب سوره‌های مصحف
ابن‌مسعود عرضه شده است، نام حمد دیده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد فاتحه
و مُعوّذَتین از آن رو در مصحف ابن‌مسعود وجود نداشته که وی مطمئن بوده است هرگز آنها را فراموش نخواهد کرد، زیرا در روزگار وی قرآن را می‌نوشتند تا اگر بخشی از آن را فراموش کردند بتوانند با رجوع به آن، آیات فراموش شده را به یاد آورند؛ بنابراین، وقتی احتیاجی بدین تذکار نبود، نوشتن آن وجهی نداشت،
ولی دقت
و صحت این گزارشها محل تردید است، زیرا در
روایت ابن‌عباس درباره ترتیب
نزول سوره‌ها
و در روایتِ عِکرِمه هیچ ذکری از سوره حمد به میان نیامده است.
همه قرائت‌شناسان در اینکه سوره حمد هفت آیه دارد، متفق‌اند، بدین‌گونه که قرائت‌شناسان مکّی
و کوفی «بسم‌اللّه‌الرّحمن‌الرّحیم» را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند ولی دیگر قرائت‌شناسان «بَسْمَلَه» را آیه‌ای جداگانه
و کامل محسوب نکرده‌اند، در عوض با توقف بر نخستین «عَلَیهِم» عبارت «صِراطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را یک آیه
و «غَیرِ الْمَغضوبِ عَلَیهِم» را آیه‌ای دیگر شمرده‌اند؛ بنابراین، در هر دو حالت سوره حمد هفت آیه خواهد داشت.
در تفسیر عبارت «سَبْعاً مِنَ المَثانی»،
بیانی از
امام صادق علیه‌السلام نقل شده که مؤید روش قاریان مکّی
و کوفی است.
به موجب آن،
امام در پاسخ پرسشی درباره عبارت مذکور، سبع‌المثانی را سوره‌ای وصف کرده که هفت آیه دارد
و یکی از آن هفت آیه «بسم‌اللّه الرّحمن الرّحیم» است.
در مقابلِ قول مشهور، روایاتی هم وجود دارد که براساس آنها سوره حمد را متضمن شش یا هشت آیه دانسته‌اند.
این دو نظر، شاذ
و مردودند، زیرا مخالف روایاتی‌اند که
عامه و خاصه در تأیید هفت آیه‌ای بودن سوره حمد نقل کرده‌اند.
در یکی دو واژه این سوره نیز اختلاف قرائت گزارش شده است.
اختلاف درباره
مکی يا
مدنی بودن سوره حمد ثمره تفسيرى ندارد؛ زيرا مشتمل بر
آیه اى نيست كه معنايش به اختلاف
نزول، مختلف
و متفاوت شود.
در باب مکّی یا مدنی بودن سوره حمد، از
مجاهد بن جبر گزارش کرده‌اند که این سوره مدنی است،
اما این قول، لغزشِ مجاهد قلمداد شده است.
بعضى قائلند كه
خدای سبحان براى تشريف اين
سوره و تاءكيد بر اهميت آن، دوبار ( يك بار در مكه
و بار ديگر در مدينه ) آن را فرو فرستاده است.
بدین ترتیب
نزول آن یک بار پیش از
هجرت و دیگر بار پس از هجرت بوده است
تا عظمت شأن
و بزرگی مقدارش بهتر شناخته شود.
با آن‌که این قول به خودی‌خود محتمل به نظر می‌رسد، دلیلی بر صحت آن اقامه نشده است، البته دور نمی‌نماید که علت نام‌گذاری آن به سبع‌المثانی نیز همین باشد.
ابولیث سمرقندی نیز نیمی از سوره حمد را مکّی
و نیمی را مدنی دانسته،
ولی سخنانی از این دست مردود است، زیرا حمد بخشی از نماز است
و نماز بدون آن درست نیست
و نماز قطعاً پیش از هجرت بر
مسلمانان واجب شده است.
براى مكى بودن آن، دلايل چندى بيان داشته اند:
۱-
خدای سبحان در سوره مباركه حجر به
پیامبر اکرم صلى الله عليه
و آله
و سلم مى فرمايد:
و لقد اتيناك سبعا من المثانى
و القران العظيم
با توجه به اين كه سوره مباركه حجر از
سوره های مکی است
و مراد از (سبعا من المثانى ) در آن، به شهادت
روایات معصومین (عليهم السلام ) سوره حمد است
و از طرفى اعطاى السبع المثانى به پيامبر اكرم صلى الله عليه
و آله
و سلم با لفظ ماضى (اتيناك ) بيان شده است، پس سوره حمد نيز مكى است
و قبل از
سوره حجر نازل شده است.
۲- در
روایات فریقین آمده است كه قوام
نماز به سوره مباركه فاتحة الكتاب است: «لا صلاة الا بفاتحة الكتاب»
و نماز، پيش از هجرت در مكه تشريع شده است. استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) مى فرمايد:
گرچه
نماز با هيئت
و ويژگيهاى كنونى آن در شب
معراج تشریع شد، اما از
آیات فراوانى در
سوره های مکی از جمله
آیه كريمه «ارايت الذى ينهىَ عبدا اذا صلى»
بر مى آيد كه در اوايل
بعثت نيز اصل نماز، دست كم به صورت
سجده و تلاوت بخشى از
قرآن، تشريع شده بود.
۳ در برخى از
تفاسیر اهل سنت براى اثبات مكى بودن سوره مباركه حمد به رواياتى از
حضرت امیرالمؤ منین (عليه السلام )، استناد شده است ؛ مانند:
نزلت فاتحة الكتاب بمكة من كنز تحت العرش
در جوامع روايى شيعى نيز حديثى به اين صورت از آن حضرت (عليه السلام ) نقل شده است: فاول ما
نزل عليه بمكة فاتحة الكتاب...
. همچنين
حضرت امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: فاول ما
نزل على رسول الله بمكة بعد ان نبى ء الحمد
به موجب پاره‌ای روایات ــکه به برخی از آنها اشاره شدــ حمد از حیث
نزول، نخستین سوره قلمداد شده است،
ولی در این‌باره اقوال دیگری هم وجود دارد، از جمله اینکه سوره حمد ششمین، چهل‌وپنجمین، چهل‌وهشتمین یا هفتادونهمین سوره است،
اما به نظر می‌رسد نخستین سوره‌ای که به‌طور کامل
و یکجا
نازل شده سوره حمد است.
به این معنا که پیش از
نزول آن، آیاتی از دیگر سوره‌های قرآن
نازل شده بوده، ولی تا آن هنگام سوره‌ای یکجا
و به یکباره
نازل نشده بود.
مؤید این نظر پاره‌ای احادیث است از زبان برخی
صحابه و تابعان ، از جمله از امام علی علیه‌السلام
و از همین‌رو، نزد برخی قرآن‌پژوهان مقبول افتاده است.
سوره حمد که
براعتِ استهلال قرآن محسوب شده
از دو بخش متمایز تشکیل شده است. بدین‌گونه، بخش اول سوره درباره
توحید نظری و بخش دوم آن درباره توحید عملی است
و از همین‌روست که، به تعبیر بلاغت‌شناسان، از ایّاکَ نَعبُدُ تا پایان سوره، از لفظ غیبت به خطاب «التفات» شده است.
چهار آیه اول این سوره (تا مالکِ یَومِ الدّین)، متضمن پاره‌ای مسائلِ اعتقادی درباره
خدا و صفات
و اسماء الهی است.
در این آیات، خدا با اوصاف کمال
و جمالش وصف گردیده است.
۱ ـ «بِسْمِ اللّهِ» سر آغازى است براى هر کار،
و استمداد از ذات پاک
خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما مى آموزد.
۲ ـ «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» درسى است از باز گشت همه
نعمت ها
و تربیت همه موجودات به «اللّه»،
و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه مى گیرد.
۳ ـ «الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» این نکته را بازگو مى کند که اساس خلقت، تربیت
و حاکمیت او بر پایه رحمت
و رحمانیت است،
و محور اصلى نظام تربیتى جهان را همین اصل تشکیل مى دهد.
۴ ـ «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» توجهى است به
معاد،
و سراى پاداش اعمال،
و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
در بخش دوم (از اِیّاکَ نَعبُدُ تا پایان سوره)، راه
و رسم
پرستش ،
نیایش ،
استعانت و چگونگی یافتن
و پیمودن
صراط مستقیم و رسیدن به خوشبختی جاودانی تعلیم داده شده است.
۵ ـ «إِیّاکَ نَعْبُدُ
وَ إِیّاکَ نَسْتَعینُ»،
توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسان ها را بیان مى کند.
۶ ـ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» بیانگر نیاز
و عشق بندگان به مساله
هدایت و نیز توجهى است به این حقیقت که هدایت ها همه از سوى او است!
۷ ـ سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح
و روشنى است از «صراط مستقیم» راه کسانى است که مشمول
نعمت هاى او شده اند،
و از
راه مغضوبین و گمراهان جدا است «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ
وَ لاَ الضّالِّینَ».
فایده این التفات در آن است که چون
معبود به این صفات متصف گردید، تلاوت‌کننده آیات، آشکارا می‌یابد که این معبود، منحصراً شایسته
عبادت و استعانت است؛ آنگاه او را مورد خطاب قرار می‌دهد
و علاوه بر تصریح به این حصر در عبادت
و استعانت (با تعبیر «ایّاک...»)، بر استمرار پیمودن راه درست
دعا می‌کند؛ آنگاه راه درست را با یک وصف ایجابی
و دو وصف سلبی بیان می‌نماید: راه کسانی که خدا به آنان نعمت داده
و مغضوب
و گمراه نشده‌اند.
درباره مراد از صاحبان نعمت
و مغضوبین
و گمراهان در کتب تفسیری نظراتی بیان شده است.
به اعتقاد
امام خمینی عمق
و گستره معارف سوره حمد به‌اندازه‌ای است که تمام
اسرار الهی و کتاب آسمانی در آن جای دارد؛ از این رو امام برای سوره حمد از چند جهت شمول
و گستردگی قائل است:
به باور امام خمینی، بسم الله در سوره حمد به تمام
دایره وجود در دو
قوس نزول و صعود اشاره دارد. اسم «الله» مقام احدیت
قبض و بسط و «رحمن»
مقام بسط ظهور است که در
قوس نزول است
و رحیم قبض
و بطون است که در
قوس صعود است
و «الحمدلله» اشاره به عالم
جبروت و ملکوت اعلی است که حقایق آنها حمد
و محامد مطلق است؛ البته در «رب العالمین» رب به مناسبت تربیت
و عالمین که مقام غیریت
و سوائیت است، می‌تواند به
عالم طبیعت باشد.
و «مالک یوم الدین» به مقام وحدت
و قهاریت و رجوع در دایره
صعود اشاره دارد؛
بر این اساس حقایق عالم در
قوس نزول و صعود در «بسم الله» به صورت اجمال
و در سوره حمد به صورت تفصیل است.
در سوره حمد به
مراتب سلوک به صورت اجمالی اشاره شده است، به این بیان که استعاذه اشاره به ترک غیرحق
و فرار از سلطنت شیطان است
و از «الحمدلله» تا «رب العالمین» اشاره به
توحید فعلی است
و «مالک یوم الدین» اشاره به فنای تام
و توحید ذاتی است
و «ایاک نعبد» اشاره به
حالت صحو و رجوع است.
امام خمینی در تطبیق این مراتب با
اسفار اربعه بر این باور است که
استعاذه، سفر از خلق به حق
و خروج از ظلمت نفس است
و «الحمدلله» تا «ربّ العالمین» سفر از حق بالحق فی الحق آغاز می‌شود
و تا «مالک یوم الدین» این سفر به پایان می‌رسد. در «ایاک نعبد» سفر از حق به خلق به همراه
صحو و بازگشت از فنا آغاز می‌شود
و در «اهدنا صراط مستقیم» به پایان می‌رسد.
به اعتقاد امام خمینی این سوره مشتمل بر مهم‌ترین مقاصد الهی در قرآن کریم است؛ زیرا که اصل مقاصد قرآن، تکمیل معارف
و تحصیل توحید
و رابطه میان حق
و خلق
و چگونگی سلوک الی الله
و کیفیت رجوع رقایق به حقایق
و معرفی
تجلیات الهی به صورت جمع
و تفصیل
و تعلیم عباد در عمل
و عرفان است؛ از این رو این سوره فاتحة الکتاب، ام الکتاب
و صورت اجمالی از مقاصد قرآن است.
به اعتقاد ایشان، سوره حمد از آغاز سوره تا «یوم الدین» درباره حمد
و تعظیم خداوند است
و «ایاک نعبد
و ایاک نستعین» وجه مشترکی میان حق
و عبد است
و با درخواست عبادت
و استعانت به پایان می‌رسد
و «اهدنا صراط المستقیم» تا آخر سوره درباره عبد است.
حمد والاترین
و شریف‌ترین سوره قرآن دانسته شده است،
زیرا خدا در آیه ۸۷ سوره حِجر آن را معادل
و همتراز قرآن عظیم شمرده
و دیگر آن‌که در نماز باید سوره حمد را قرائت کرد
و دیگر سوره‌ها را نمی‌توان به جای آن خواند.
به نظر
فخررازی حاصل همه کتب الهی سه موضوع ثنای خداوند، اشتغال به خدمت
و طاعت او
و طلب هدایت است
و سوره حمد همه این امور را شامل می‌شود.
سه آیه نخست سوره جملگی حمد
و ثنای الهی، عبارت «ایاک نعبد» اشاره به تلاش در راه عبودیت
و عبارت «ایاک نستعین» اعتراف به عجز
و ذلت
و رجوع به خدا
و آیه آخر سوره طلب هدایت است.
در مجموعه‌های حدیثی
و تفاسیر، در ثواب قرائت این سوره احادیثی روایت شده است.
براساس مشهورترینِ آنها، رسول خدا
پاداش تلاوت‌کننده فاتحةالکتاب را همانند پاداش قرائت دو سوم قرآن
و پاداش کسی دانسته که به همه
مؤمنان صدقه داده باشد.
پیامبر اکرم صلى الله عليه
و آله
و سلم پس از تبيين فضايل اين سوره
و اجر فراوان تلاوت
و استماع آن مى فرمايد: فليستكثر احدكم من هذا الخير المعرض لكم ؛ فانه غنيمة. لا يذهبن اءوانه فيبقى فى قلوبكم الحسرة
نيز آن حضرت مى فرمايد: كسى كه سوره فاتحة الكتاب را تلاوت كند، خداى سبحان ثواب تلاوت هه
آیات نازله از آسمان را بدو خواهد داد: من قراء فاتحة الكتاب اءعطاه الله بعد كل آية
نزل من السماء ثواب تلاوتها
درباره خواص این سوره نیز روایاتی نقل شده، از جمله براساس حدیثی که
جابر بن عبداللّه از پیامبر روایت کرده، سوره حمد شفای هر دردی دانسته شده است.
همچنین از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که اگر سوره حمد هفتادبار بر مرده‌ای خوانده شود
و آن مرده زنده گردد جای تعجب نیست.
افزون بر تفسیرهایی که همه قرآن را دربرمی‌گیرد، تفسیرهای مستقلی نیز بر سوره حمد نوشته شده است.
تنها در دوره معاصر بیش از بیست تفسیر مستقل بر این سوره نوشته شده،
که از آن جمله تفسیر سوره حمد از
امام خمینی (متوفی ۱۳۶۸ش) است که صبغه عرفانی دارد.
آموختن
و درست خواندن سوره حمد
و قرائت آن در رکعت اوّل
و دوم نمازهاى
واجب و مستحب، بر
مکلف واجب است.
نمازگزار در رکعت سوم
و چهارم، بین خواندن حمد
و تسبیحات اربع مخیر است. در اینکه افضل خواندن حمد است یا تسبیحات اربع،
اختلاف است.
گفتن أَعُوذُ باللَّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ پیش از تلاوت حمد در رکعت اوّل
نماز، مستحب
و گفتن
آمین در پایان آن در نماز،
حرام و موجب
بطلان آن است.
اکتفا به حمد در نافله‌اى که در آن
قرائت سوره خاصى وارد نشده
جایز است.
تلاوت سوره حمد در موارد بسیارى، از جمله تعقیب نمازهاى واجب،
بر بالین بیمار،
هنگام گذاشتن مرده در
قبر و برداشتن
تربت از
حائر حسینى عليه‌السّلام
مستحب است.
(۱) قرآن.
(۲) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش).
(۳) ابن‌خالویه، کتاب اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۰/۱۹۴۱.
(۴) ابن‌قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی.
(۵) ابن‌مهران، المبسوط فی‌القراءات العشر، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق (۱۴۰۱/ ۱۹۸۰).
(۶) ابن‌ندیم، الفهرست (تهران).
(۷) عبداللّه‌بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل
و اسرارالتأویل، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
(۸) عبدعلی‌بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵).
(۹) بهاءالدین خرمشاهی، تفسیر
و تفاسیر جدید، تهران ۱۳۶۴ش.
(۱۰) ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۱۱) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۲) محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳) زمخشری، کشاف.
(۱۴) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۱۵) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۱۶) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۷) محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۸) محمدحسین طباطبائی، قرآن در اسلام، (تهران) ۱۳۶۱ش.
(۱۹) فضل‌بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع‌الجامع، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۷ش.
(۲۰) فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی
و فضل‌اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۱) طبری، جامع.
(۲۲) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۳) محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر او مفاتیح‌الغیب، چاپ عمادزکی بارودی، قاهره ۲۰۰۳.
(۲۴) محمدبن احمد قرطبی، الجامع‌لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر.
(۲۵) علامه مجلسی، بحارالانوار.
(۲۶) محمدهادی معرفت، التمهید، قم ۱۳۹۶ـ۱۳۹۸.
(۲۷) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری
و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
•
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره حمد»، شماره۶۵۱۸. •
آیة الله جوادی آملی،تفسیر تسنیم،ج۱. •
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳،ص ۳۷۳. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم
و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
