سوره حج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حجّ، سوره، بیست و دومین
سوره قرآن کریم در ترتیب
مصحف ، و یکصد و سومین سوره در ترتیب
نزول می‌باشد.
این
سوره پس از
سوره نور و پیش از
سوره منافقون نازل شده است.
این سوره ۷۸
آیه دارد.
در
مکی یا
مدنی بودن آن میان
مفسران اختلاف هست.
برخی کل سوره را مدنی دانسته و آیات ۱۹ تا ۲۴ یا ۵۲ تا ۵۵ آن را مکی شمرده‌اند.
عده‌ای نیز تمام سوره را، به جز آیات ۱۹ تا ۲۴ آن، مکی دانسته‌اند.
به نظر می‌رسد منشأ اصلی این اختلاف، تفاوت ملاک‌های تعیین مکی و مدنی بودن سوره‌ها در میان مفسران،
و وجود موضوعات متنوع در این سوره است.
گفته‌اند که پنج آیه از این سوره
نسخ شده است،
اما به نظر می‌رسد که این گفته صحیح نیست.
سبب نامگذاری این سوره به حج، امر
خدا به
ابراهیم علیه‌السلام ــو بنا به قولی
پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌و آله ــ برای دعوت عمومی مردم به حج در آیه بیست‌وهفتم و بیان برخی مناسک و
احکام حج در آیه‌های بیست‌وپنجم تا سی‌وهفتم است؛
در تقسیم‌بندی سوره‌ها، این سوره را در شمار
مَثانی آورده‌اند.
سوره حج با ذکر عظمت
قیامت خطاب به همه مردم و ترسیم صحنه‌ای هول‌انگیز از آن آغاز می‌شود.
سپس به بیان اوصاف و سرنوشت
مؤمنان و گروه‌هایی از
کافران می‌پردازد: گروه اولِ کافران کسانی‌اند که بدون هیچ دانشی درباره صفات و افعال خدا، مجادله و از هر
شیطان سرکشی پیروی می‌کنند و عاقبت، همان شیطان آنان را به
عذاب آتش می‌کشاند.
گروه دوم نیز، بدون آگاهی و بی‌هیچ رهنمود و کتاب روشنگری، به منظور گمراه کردن دیگران از مسیر حق، به جدال درباره خدا برمی‌خیزند.
اینان که رؤسای
مشرکان‌اند ، در نهایت به خواری دنیا و عذاب
آخرت گرفتار خواهند شد.
گروه سوم نیز خدا را به زبان و در ظاهر
می‌پرستند ، چنان‌که با رسیدن خیری آرامش می‌یابند و با مصیبت و رنجی از خدا روی می‌گردانند؛ این عده نیز در دنیا و آخرت زیان‌کارند.
درمقابل این سه گروه، مؤمنان قرار دارند که خداوند سرانجام، آنان را به جایگاهی نیکو وارد می‌کند.
برای آیه نوزدهم این سوره، اسباب
نزول متعددی گفته شده و بخصوص عبارت «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَبوا فی رَبِّهِم...» در این آیه،
تفسیرهای گوناگونی شده است.
از جمله اینکه این آیه در
شأن سه نفر از
مسلمانان (
حمزة بن عبدالمطلب ،
عبیدة بن حارث و
علی بن ابی‌طالب ) و سه نفر از کفار (
عُتبة بن ربیعه ،
شَیبة بن ربیعه و
ولید بن عُتْبه )، که در
جنگ بدر با یکدیگر مبارزه کردند، نازل شده است؛
اما ظاهرا معنای آیه عام و منظور از آن خصومت مؤمنان و کافران، با وجود تفاوت آرا در میان هر یک از دو گروه، است.
شاهد این مطلب آیه قبل از آن است که طبق آن، موجودات به دو گروه تقسیم شده‌اند: گروهی که بر خدا
سجده می‌کنند و اهل
توحید و اطاعت از او هستند و گروهی که اهل
شرک و
معصیت‌اند و مشمول عذاب خداوند می‌شوند.
شاهد دیگر، آیات بیستم تا بیست‌وچهارم هستند که عاقبتِ این دو گروه را در
بهشت و
جهنم وصف می‌کنند.
آیه‌های بیست‌وپنجم تا سی‌وهفتم این سوره به مطالبی درباره
مسجدالحرام و نخستین تشریع حج و برخی احکام حج اختصاص دارد.
وجوب حج و احکامی نظیر طواف خانه خدا و قربانی‌کردن در مناسک حج، از جمله مسائلی است که مفسران و
فقیهان از این آیات
استنباط کرده‌اند.
بعلاوه، مفسران درباره مخاطب فعل امر در عبارت «و اذّن فی‌الناس بالحج...» در آیه بیست‌وهفتم اختلاف دارند.
بیشتر مفسران مخاطب آن را حضرت ابراهیم و برخی پیامبر اسلام دانسته‌اند،
ضمن آنکه طبق
حدیث معاویة بن عمار از
امام صادق علیه‌السلام این آیه در سال دهم
هجرت نازل شد و در پی آن پیامبر فرمان داد تا اعلام حج کنند.
آیه سی‌ونهم این سوره نخستین آیه‌ای است که در باب
جهاد نازل شده است.
در آغاز
اسلام که مشرکان
مکه مسلمانان را به شدت آزار و شکنجه می‌کردند، مسلمانان مرتبآ از این مسئله نزد پیامبر شکایت می‌کردند و پیامبر آنان را به
صبر فرا می‌خواند از آنرو که هنوز مأمور به جهاد و مبارزه نشده است، تا اینکه پس از هجرت، این آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد جهاد کرده و در برابر مشرکان از خود دفاع کنند.
در آیه چهلم، حفظ جامعه دینی از شر دشمنان، به مثابه
حکمت تشریع جهاد بیان شده است، به گونه‌ای که اگر خدا دفع برخی مردم را به دست برخی دیگر مقرر نمی‌کرد، اثری از
عبادتگاه‌های هیچ
دینی بر روی زمین باقی نمی‌ماند؛ اگرچه ممکن است معنای آیه اعم از جهاد و بیانگر
سنّت جاریِ دفاع از خود در میان انسان‌ها باشد.
در این آیه، واژه صَلَوات (جمع
صلوة )، که به
کنیسه‌های یهودیان اشاره دارد، برخلاف کاربرد گسترده آن در
قرآن ،
به معنای محل‌های خواندن
نماز به‌کار رفته است.
در آیات بعدی، به منظور تسلای‌خاطر و زدودن اندوه از پیامبر اسلام صلی‌اللّه علیه و آله و سلم،
از تکذیب پیامبران از سوی
امت‌های پیشین و پیامدها و عذاب‌های دنیویِ تکذیب آنان سخن می‌رود و در ادامه، جنبه اِنذار در
رسالت پیامبر گرامی اسلام و سرانجامِ دو گروه مؤمن و کافر بیان می‌گردد.
روایاتِ سببِ نزول آیه پنجاه و دومِ سوره حج، آن را با
افسانه غَرانیق مرتبط کرده‌اند که بحث‌های فراوان
کلامی درباره
وحی در پی داشته است.
بر پایه این روایات، شیطان در وحی آیاتی از
سوره نجم دخالت کرد و عباراتی در
مدح بت‌های اهل مکه بر زبان پیامبر اکرم جاری ساخت و پیامبر پس از آگاهی از این امر بسیار اندوهگین شد؛ ازاین‌رو، به منظور تسکین اندوه پیامبر، آیه ۵۲ سوره حج نازل شد و به وی اطمینان داد که خدا القائات شیطان را باطل می‌کند؛
اما بسیاری از مفسران و
متکلمان ، با توجه به اصولی چون
عصمت ، یا این روایات را ساختگی دانسته‌اند،
یا به فرضِ صحت روایات، آنها را
تأویل کرده‌اند.
برخی منابع
شیعی روایت دیگری در مورد سبب نزول این آیه ذکر کرده‌اند.
برخی مفسران از عطف واژه
نبی به
رسول در این آیه، استنباط کرده‌اند که رسالت و
نبوت دو امر متفاوت با یکدیگرند.
آیات پنجاه‌وپنجم تا پنجاه‌ونهم مجدداً به مسئله
معاد و بیان عاقبت کافران و مؤمنان بازمی‌گردد.
در این آیات، کسانی که در راه خدا از مکه به
مدینه هجرت کرده و کشته شده یا مرده‌اند، به
رزقی نیکو و جایگاهی پسندیده وعده داده شده‌اند.
آیه شصتم نیز دلالت بر آن دارد که خدا مؤمنان را برای معامله به مثل در برابر اهل
ظلم یاری می‌کند.
این آیه که با وعده یاری خداوند، مؤمنان را به جهاد و مبارزه تشویق می‌کند، با آیات سی‌وهشتم تا چهل‌ویکم همین سوره در ارتباط است.
در ادامه، حقْ بودنِ خداوند و باطل بودن همه
معبودانِ مشرکان و نیز نشانه‌هایی از
قدرت خدا ذکر می‌گردد.
در آیه هفتادوسوم، همه مردم به گوش دادن
مَثَلی فراخوانده می‌شوند.
اگرچه ممکن است در نگاه نخست مَثَلی در این آیه دیده نشود،
آیه بیانگر آن است که معبودان
دروغین ، حتی اگر دست به دست یکدیگر دهند، از آفرینش موجود کوچکی مانند مگس نیز ناتوان‌اند و بالاتر آنکه اگر این مگس چیزی از آنان برباید، قادر به پس گرفتن آن نیستند.
عبارت «... ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطلوب»، که مراد از آن در این آیه ناتوانی بتان و
بت‌پرستان است،
در حکم مَثَل سایر درآمده است و برای اشاره به ناتوانی دو چیز یا دو کس که به یکدیگر ارتباط دارند، به‌کار می‌رود.
آیه هفتادوهفتم، مؤمنان را به چند چیز فرمان می‌دهد : «اِرْکَعوا وَاسْجُدُوا» که مراد از آن ادای نماز است؛ «اُعْبُدوا رَبَّکُم» که منظور از آن انجام دادن سایر
عبادات مانند حج و
روزه است؛ و «اِفْعَلوا الْخَیرَ» که مراد از آن عمل به دیگر
احکام شرعی و رعایت
اصول اخلاقی در برخورد با مردم است که برپا داشتن آنها
صلاح فرد و جامعه را
ضمانت می‌کند.
بنابراین، این آیه اجمالا همه دستورهای اسلام را شامل می‌شود.
در آیه پایانی سوره حج، ابراهیم علیه‌السلام
پدر مسلمانان خوانده شده و آمده است که خدا امت مسلمان را قبل از نزول قرآن و نیز در قرآن «مُسلمین» نامیده است.
این آیه با توجه به ذکر عبارت «ما جَعَلَ عَلَیکُم فِی‌الدّینِ مِنْ حَرَجٍ» در آن، از مهم‌ترین مستندات قرآنیِ
قاعده فقهی لاحَرَج در میان فقهاست.
سوره با امر به اقامه نماز و پرداخت
زکات و اعتصام به خدا و نیز بیان
ولایت و نصرت او پایان می‌یابد.
سوره حج را از سوره‌های عجیب قرآن دانسته‌اند، زیرا در آن آیات مکی و مدنی،
ناسخ و منسوخ ،
محکم و متشابه ،
سفری و حضری و غیر آنها جمع شده است.
ابن‌تیمیه این سوره را دربردارنده منازل
سیر الی اللّه دانسته، چنان‌که در آن توحید و حکمت و
موعظه آمده و به طور موجز به همه
واجبات و
مستحبات دین اشاره شده است.
بنابر روایتی از پیامبر اکرم، این سوره به دلیل وجود دو سجده در آن، بر سوره‌های دیگر برتری یافته است.
برخی فضائل و آثار و
پاداش‌های تلاوت این سوره در احادیث و کتاب‌های تفسیر آمده است.
تلاوت سوره حج هر سه روز يک بار مستحب است،
و در روايتى آمده است:
کسى که سوره حج را بدين کيفيت تلاوت کند،
سال نمى‌گذرد مگر آنکه توفيق تشرف به
خانه خدا نصيبش مى‌گردد و چنانچه در اثناى
سفر بميرد داخل بهشت مى شود.
سجده کردن پس از تلاوت يا شنيدن آيات هيجده و ۷۷ سوره حج مستحب است.
از آن در باب صلات نام برده اند.
(۱) قرآن.
(۲) محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی،
خواصّ الآیات و
خواصّ تمامی سوره‌های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش.
(۳) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، (بی‌تا).
(۴) ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
(۵) ابن‌تیمیه، التفسیر الکبیر، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶) ابن‌حزم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت).
(۸) ابن‌سلامه، الناسخ و المنسوخ من کتاب اللّه عزوجل، چاپ زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۹) ابن‌عادل، اللباب فی علوم الکتاب، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۱۰) ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴.
(۱۱) ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۲) ابن‌عطیه، المُحَرّر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۱، (رباط) ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳) ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
(۱۴) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۱۵) علی‌اصغر حکمت، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش.
(۱۶) عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵).
(۱۷) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۸) وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۹) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۰) زمخشری، تفسیر الکشّاف.
(۲۱) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۲۲) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
(۲۳) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۲۴) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن.
(۲۵) طبری، جامع.
(۲۶) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۷) علی بن حسین علم‌الهدی، تنزیه‌الانبیاء، چاپ فاطمه قاضی شعار، تهران ۱۳۸۰ش.
(۲۸) مقداد بن عبداللّه فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، چاپ افست تهران ۱۳۸۴ـ۱۳۸۵.
(۲۹) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳۰) محمدحسین فضل‌اللّه، من وحی القرآن، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۳۱) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹ (.
(۳۲) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
(۳۳) کلینی، الکافی.
(۳۴) محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، (بی‌تا).
(۳۵) محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
(۳۶) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۳۷) ناصر مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، قم۱۴۱۱.
(۳۸) حسن موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
(۳۹) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدةالابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۴۰) حسن بن محمد نظام‌الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۴۱) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت ۱۹۸۵.
(۴۲) شیخ حرّ عاملی، وسائل الشيعة.
(۴۳) کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء.
(۴۴) علامه حلّی، منتهى المطلب.
(۴۵) شیخ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره حج»، شماره۵۸۱۵. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۳،ص۲۳۱.
