سعید راوندی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله به زندگانی مرحوم قطب الدین
راوندی متوفای ۵۷۳ ق،
محدث فقیه خواهیم پرداخت.
سده ششم هجری دوران
حاکمیت دو سلسله بزرگ از پادشاهان ایرانی بود. سلجوقیان سلسله‌ای بودند که پس از جدا شدن از حوزه
خلافت بغداد حکومت مستقلی تشکیل دادند و از سال ۴۲۹الی ۵۵۳ ق. در سرتاسر ایران فرمانروایی کردند. آنان از مقتدرترین حکومتهای این سرزمین بودند. پیروزی
مسلمانان در
جنگ با
مسیحیان روم شرقی (بیزانس) و گسترش قلمرو آنان، از نقطه‌های برجسته در دوران حکومت این خاندان است.
پس از آنان خوارزمشاهیان بر ضد سلجوقیان
طغیان کردند و
اقتدار سیاسی
ایران را به دست گرفتند. در این عصر - بخصوص در دوره سلجوقیان - افکار مذهبی و سنت گرایی بر گرایشهای عقلی غلبه کرد و بسیاری از کتب
علوم عقلی و
فلسفی سوزانده شد.
دولتمردان سلجوقی، بویژه وزیر معروف آنان «خواجه نظام الملک» از سنت گرایان و سردمداران شورش ضد عقلی بودند.
وقوع
جنگهای صلیبی و هجوم و آگاهی اروپائیان به
جهان اسلام عواقبی چون به تاراج بردن گنجینه‌های علمی مسلمانان را دربر داشت ولی به رغم حوادث فوق،
قرن ششم را می‌بایست سده
علم و
معرفت نامید. چرا که دانشمندان بسیاری در این دوران پا به عرصه وجود نهاده، با تلاش علمی و بی وقفه خویش خدمات بسیاری به
اسلام انجام دادند.
از جمله این اندیشمندان تلاشگر، دانشمند عالی مقام،
فقیه و
محدث مشهور، «سعید بن هبة الله
راوندی» معروف به «
قطب راوندی» بود که در این نوشتار به تماشای زندگی پرافتخارش می‌نشینیم.
«
راوند» که در آن
زمان روستایی در نزدیکی
کاشان بود زادگاه عالمان بسیاری شناخته می‌شد به گونه‌ای که
آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان
راوند را منحصر قرن ششم یاد می‌کند.
«سعید» گلی از بوستان مکتب محمدی بود که از آن دیار بر خاست و قطب الدین
لقب یافت او
فرزند «هبة الله بن حسین بن هبة الله بن حسن
راوندی» بود. گر چه اطلاعات کافی از همه نیاکان او به دست نیامده، همین اندازه معلوم است که
پدر و جد قطب الدین، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده‌اند.
با تاسف تاریخچه و شرح حالی از تولد و دوران کودکی او نیز به دست نیامده است.
فرزانه برومند
راوند، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده کرده است. قطب الدین خوشه چین خرمن عالمانی است که ثمره اندیشه شان قرنهای متمادی مشام انسانها را معطر ساخته است. افکار بزرگ شخصیتهایی چون
شیخ صدوق،
سید مرتضی،
سید رضی و
شیخ طوسی، در اندیشه و
تفکر او جای پیدا کرده و با
نقل حدیث از شاگردان آنان، جوهره علمی و عملی او نضج یافته است.
بنابر آنچه در
ریاض العلماء آمده است، قطب الدین روایاتی از بزرگان حدیث در شهرهای
اصفهان،
خراسان و
همدان شنیده و نقل کرده است
و از این روزنه می‌توان به مسافرتهای علمی او به شهرهای مختلف پی برد. چنانکه قرار داشتن
قبر شریف او در شهر
قم، دلیلی براستفاده او از محضر استادان آن دیار است.
۱ - ابوجعفر محمد بن علی بن محسن حلبی. او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین
راوندی از وی
روایت نقل کرده است.
۲ - ابوالحسن محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری. او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.
۳ - سید ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی. وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتجب الدین (صاحب کتاب الفهرست) و امام ضیاءالدین از جمله شاگردانش بوده‌اند.
۴ - صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم. او از شاگردان شیخ طوسی و مؤلف
کتاب تبصرة العوام است.
۵ - شیخ السادة مجتبی بن داعی بن قاسم. ایشان نیز همچون برادرش از محدثان بزرگ بوده و قطب الدین از این دو
برادر روایت نقل کرده است.
۶ - ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.
۷ - ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان
شیخ مفید است که قطب الدین در کتاب
قصص الانبیاء از او روایت نقل کرده است.
۸ - هبة الله بن دعویدار. از شاگردان
شیخ صدوق به شمار آمده است.
۹ - ابوجعفر بن کمیح.
۱۰ - ابونصرالغاری.
۱۱ - ابوصمصام احمد بن سعید طوسی.
۱۲ - ابوالحسین احمد بن محمد بن علی مرشکی.
۱۳ - ابوسعید حسن بن علی الارآباردی.
۱۴ - ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.
۱۵ - ابوصمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسـینی. علاوه بر آنها، نام هفت نفر از بزرگان و اندیشهوران آن عصر در شمار استادان قطب الدین قرار دارد.
ابوعلی
فضل بن حسن بن
فضل طبرسی، معروف به «
امین الدین» از بزرگترین دانشمندان و مفسران شیعی در
قرن ششم هجری است.
شیخ طبرسی با
خلق تفسیر بی نظیری از
قرآن کریم به نام «
مجمع البیان» جاودانگی نام و یاد خویش را موجب گشت.
گر چه او بیش از دهها اثر مفید همچون «اعلام الوری» از خود به جا گذاشت، تفسیر قرآن (مجمع البیان) برای شناساندن شخصیت علمی اش از همه ممتازتر است. (شرح زندگانی این مفسر بزرگ را در کتاب شیخ طبرسی (از مجموعه دیدار با ابرار) نوشته محمد باقر پورامینی مطالعه کنید.) قطب
راوندی شاگرد ممتاز شیخ طبرسی بوده است و این امتیاز و شایستگی شاگرد، به حدی رسیده که قطب را با او و او را با قطب می‌شناسند.
قطب
راوندی خود به
قرآن،
عشق می‌ورزید و در راه نشر معارف آن پرتلاش بود اما تاثیر نفس قدسی استادش طبرسی بزرگ، در اندیشه و آثار گران سنگ او نقش بسزایی داشت و از این رو، آثار و تالیفات قطب
راوندی، رنگ خدایی و بوی
وحی به خود گرفت.
راوندی دانشمند بزرگ و وارسته قرن ششم از چهره‌های درخشانی است که فرزانگان بسیاری از محضر نورانی اش به
فیض رسیده و دانش اندوخته و خود نیز شمع فروزان محافل علمی گردیده‌اند.
از میان انبوه جویندگان علم که از خرمن
فضل راوندی خوشه چینی کرده‌اند نام فرزندان وی درخششی ویژه دارد. او نه تنها در
مسجد و منزل و مکتب بلکه در
سفر و حضر، به نورافشانی پرداخته و شاگردان بسیاری را به
جامعه اسلامی آن روز ارائه داده است. شاگردان قطب الدین چهره‌های برجسته‌ای هستند که از وی به نقل روایت پرداخته‌اند. برخی از آنان عبارت‌اند از:
۱ - احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی. او علاوه بر
قضاوت به نقل حدیث نیز می‌پرداخت.
۲ - حسین بن سعید بن هبة الله. وی
فرزند دانشور قطـب الدین بوده و از او به عنوان
شهید یـاد شـده است.
۳ - علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.
۴ - علی بن محمدالمدائنی.
۵ - محمد بن الحسن البغدادی.
۶ - محمد بن سعید بن هبة الله. او فرزند دیگر قطب
راوندی است که به ظهیرالدین معروف بود.
محمد بن علی معروف به «
ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان
تشیع و برجسته‌ترین شاگردان قطب بود. «ابن شهر آشوب» در کتاب خویش «معالم العلماء» با یادی از قطب الدین به عنوان استاد خویش نام چند
کتاب وی را ثبت کرده است.
(شرح حال این دانشمند بزرگ در مجموعه دیدار با ابرار به
قلم آقای محمد رحیم بیگ محمدی نگاشته شده است.)
مردان خدا الگوهای روشنی هستند که به رغم مشکلات و کمبودهای عصر خویش، همه تلاش و همتشان
خدمت به
اسلام عزیز و احیای مجد و
عظمت آن بوده است.
آنان با عشق به
قرآن مجید و
اهل بیت علیهم‌السّلام به نشر و پخش آثار ایشان پرداخته، همواره از سرچشمه زلال
ابدیت سیراب می‌شوند.
قطب الدین
راوندی در زمره مردان بزرگی است که با
دانش فراوان خود پس از بهره مندی از علوم مختلف و تبحر در آنها، حلقه زرینی در سلسله حافظان و راویان
معارف اسلامی گردید و در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی
تبحر و تخصص خود را به نمایش گذارد.
تفسیر قرآن، درک معانی عمیق و دقیق آیات و تدوین و نگارش آن، از خدمات بزرگ عالمان دینی است.
علی بن ابراهیم قمی،
شیخ طوسی و
علامه طبرسی و دیگر رادمردان عرصه علم و معرفت از پیشگامان این حرکت عظیم بودند.
قطب الدین نیز در کنار این دانشوران قرار داشته و چندین تفسیر به شرح ذیل به نام وی ثبت شده است.
۱ - «ام المعجزات».
۲ - «تفسیرالقرآن» در دو جلد.
۳ - «خلاصة التفاسیر» در ده جلد.
۴ - «شرح آیات المشکلة فی التنزیه».
۵ - «اللباب فی
فضل آیة الکرسی».
۶ - «الناسخ والمنسوخ من القرآن».
راوندی نه تنها در فقاهت و حدیث ژرف نگر و ناخدای دریای تفسیر قرآن است بلکه غواص کلام
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام بود.
ابن ابی الحدید، دانشمند بزرگ
اهل سنت در تمجید از قطب می‌نویسد.
«کسی قبل از من تا آن اندازه که اطلاع دارم به تفسیر نهج البلاغه نپرداخته است بجز یک نفر و آن سعید بن هبة الله بن حسین معروف به قطب الدین
راوندی است»
«منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه» کتابی است در دو جلد قطور که
راوندی در آن به شرح و توضیح سخنان مولای متقیان علیه‌السّلام پرداخته است.
ابن ابی الحدید این شرح را چونان
کتاب مرجع به کار گرفته و از آن استفاده‌های فراوان برده است.
سابقه علم کلام که درباره مسائل اعتقادی اسلام و
اصول دین به بحث می‌نشیند به سده‌های اول تاریخ دینی ما باز می‌گردد. کلام به دو دسته تقسیم می‌شود.
کلام عقلی و
کلام نقلی. قطب الدین
راوندی از دانشمندان کلام نقلی بود که اعتقادات و تفکرات اسلامی خویش را با سخن پروردگار در آمیخته بود.
راوندی دانشوری بود که تمامی آثارش رنگ و بویی روایی داشت و با استفاده از
نبوغ و تحقیقات و مطالعاتش از او به عنوان مرزبانی ژرف نگر از حریم تشیع یاد شده است.
دفاع از حریم
عقاید شیعه و پاسخگویی به شکاکان و متعصبان عصر خویش، وی را بر آن داشت تا در پی انجام وظیفه، آثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهد.
از آثار قطب الدین
راوندی می‌توان به کتابهای ذیل اشاره کرد:
۱ - «الخرایج والجرایح» - این کتاب که معروفترین آثار قطب به شمار می‌آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مساله
معجزه و شیوه زندگی
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است.
۲ - «ام المعجزات» - نام کتابی است که
راوندی پس از چندی به عنوان «تتمة الخرایج» به نگارش در آورد.
۳ - «الاختلافات» - این کتاب در برگیرنده اختلافهای کلامی بین
شیخ مفید و
سید مرتضی (علم الهدی) بوده و ۹۵ مساله اختلافی در آن بررسی شده است.
۴ - «تهافت الفلاسفه» - این کتاب که نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع
حکمت و
فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است.
۵ - «جواهرالکلام فی شرح مقدمة الکلام» - شرحی بر کتاب «مقدمة الکلام»
شیخ طوسی در علم کلام است.
حدود بیست اثر ارزنده و مفید در
علم فقه، به دست توانای این دانشور
راوندی تالیف شده که برخی از آن عبارت‌اند از:
۱ - «آیات الاحکام» - این کتاب آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائل فقهی و احکام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است.
۲ - «احکام الاحکام».
۳ - «الانجاز» - شرحی است بر کتاب «الایجاز فی الفرائض» شیخ طوسی.
۴ - «حل المعقود فی الجمل والعقود».
۵ - «الشافیه فی الغسله الثانیه».
۶ - «الخمس».
۷ - «من حضره الاداء وعلیه القضاء».
۸ - «رسالة الفقهاء».
۹ - «مشکلات النهایة».
۱۰ - «المنتهی فی شرح النهایة» - این کتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است.
۱۱ - «الرائع فی الشرایع».
۱۲ - «النیات فی جمیع العبادات».
۱۳ - «نهیة النهایة».
۱۴ - «فقه القرآن». این کتاب گرانسنگ با تلاش و کوششی ستودنی به دست توانمند قطب
راوندی نوشته شده است. او در کتاب فوق تمام آیات قرآنی را که به احکام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابواب فقه دسته بندی کرده و در دو جلد به یادگار نهاده است.
قبل از او تنها دو کتاب در این موضوع به رشته تحریر در آمده بود. قطب الدین در این کتاب پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، به بررسی فقهی آن پرداخته نتایج فقهی خویش را از آن بیان می‌دارد.
قطب
راوندی در حدیث و روایت آثار جاویدان و ارزشمندی داشته و گامهایی استوار در این موضوع برداشته است. از این آثار می‌توان به کتابهای زیر اشاره کرد:
۱ - «تحفة العلیل» - در موضوع
دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
۲ - «رسالة فی صحة احادیث اصحابنا» - موضوع آن بیان
صحت احادیثی است که
علمای شیعه نقل کرده‌اند.
۳ - «شرح الکلمات المائة» - شامل شرح صد کلمه از سخنان
حضرت علی علیه‌السّلام .
۴ - «ضیاءالشهاب» - شرحی بر کتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری.
۵ - «لباب الاخبار».
۶ - «لب اللباب» - اخبار و احادیثی در موضوع
اخلاق.
۷ - «مزار» - کتابی بزرگ در موضوع زیارتنامه‌ها.
۸ - «المجالس فی الحدیث».
۹ - «دعوات» معروف به سلوة الحزین - موضوع این کتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تاثیر آنها است که در چهار باب تدوین گشته است.
فضیلت دعا و ذکر صحت و سلامتی از نگاه روایات، امراض و عوارض جسمی و روحی از
زبان ائمه اطهار علیهم‌السّلام و
حالات مرگ و پایان زندگی، چهار موضوع اصلی آن به شمار می‌رود.
قطب
راوندی دارای آثاری در موضوع تاریخ است.
۱ - جنی الجنتین ـ در تاریخ اولاد
امام هادی علیه‌السّلام و
امام عسکری علیه‌السّلام.
۲ - قصص الانبیاء - در این کتاب تاریخ و شرح زندگی پیامبران از زبان روایات بیان شده است.
«المستقصی» نام کتابی از
راوندی در
علم اصول فقه است. این کتاب شرحی بر «
الذریعة» سید مرتضی در علم اصول می‌باشد.
ستاره پرفروغ
راوند، در
شعر و ادب نیز بهره‌ای نیک داشته و به
زبان عربی،
شعر می‌سروده است. در سرودن اشعار خویش
عشق و مهرش به خاندان اهل بیت علیهم‌السّلام را به تصویر کشیده است. علاوه بر شعر، در
ادبیات عرب نیز دانشی در خور توجه داشته و آثاری در آن موضوع تدوین کرده است. برخی از کتابهایش در این دانش عبارت‌اند از:
۱ - «التغریب فی التعریب».
۲ - «الاغراب فی الاعراب».
۳ - «شرح العوامل المائة» شامل صد عامل در علم نحو.
۴ - «غریب النهایه» در شرح لغتهای مشکل فقهی کتاب نهایه شیخ طوسی.
۵ - «نفثة المصدور» - این کتاب دیوان اشعار قطب
راوندی است.
۱ - قسیم النار ذو خبر و خیر• • • یخلصناالغداة من السعیر
۲ - فکان محمد فی الدین شمسا• • • علی بعد کالبدرالمنیر
۳ - هما فرعان من علیا قریش• • • مصاص الخلق بالنصب الشهیر
۴ - و قال له النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و انت منی • • • کهرون و انت معی وزیری
۵ - و من بعدی الخلیفة فی البرایا• • • علی جاه السرور عنی سریری
۶ - و انت عیائهم والغوث فیهم• • • لدی الظلماء کالصبح البشیر
۷ - ولائی فی البتول و فی بنیها• • • کمثل الروض فی الیوم المطیر
۸ - محمدالنبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم غدا شفیعی• • • لان علیا الاعلی ظهیری
۹ - و لا ارضی بتیم او عدی• • • امیرا خاب ذلک من امیری
۱۰ - مصیری آل احمد یوم حشری• • • و یوم الحشر حبهم نصیری
۱ - تقسیم کننده
بهشت و
دوزخ و صاحب خیر کثیر و از همه برتر
علی علیه‌السّلام است
که فردا ما را از
آتش جهنم رهایی می‌بخشد.
۲ - در آسمان اسلام،
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خورشیدی است
و پس از او علی علیه‌السّلام به مانند ماه شب چهاردهم نورافشانی می‌کند.
۳ - این دو بزرگوار فرع یک اصل و از تبار تابناک قریش‌اند
و به دلایلی که همگان می‌دانند پناه و پشتیبان خلق‌اند.
۴ - پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به علی علیه‌السّلام فرمود که تو از منی، چنان که
هارون از
موسی بود و تو همیشه با من و وزیر منی.
۵ - و پس از من نیز جانشین من در میان مردمانی، وتنها تویی که سزاوار جانشینی مرا داری.
۶ - و زمانی که مردم در سیطره تاریکی‌ها گرفتار آیند، تنها دادرسی که می‌تواند چون
صبح، صباح نور و
نجات را مژده دهد تو خواهی بود و بس.
۷ - دل من در گرو
محبت فاطمه زهرا علیهاالسّلام و فرزندان اوست چنان که وجود باغستانها و گلستانها در گرو روزهای بارانی است.
۸ - فردای
قیامت، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
شفیع من خواهد بود چرا که
علی اعلی علیه‌السّلام پشتیبان من است.
۹ - به
حکومت دیگران به هیچ وجه
رضایت نخواهم داد حکومت کسانی که بیراهه رفتند و از امیرالمؤمنین علیه‌السّلام روگردان شدند.
۱۰ - راه من راه
آل محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است و تا
قیام قیامت از این راه منحرف نخواهم شد، در آن روز بزرگ تنها چیزی که به کار من آید همین است و بس.
دانشمند بزرگ
شیعه،
علامه امینی درباره
راوندی می‌گوید.
«
راوندی یکی از پیشوایان علمای شیعه، برگزیده این طایفه و از اساتید بی نظیر
فقه و
حدیث و از نوابغ علم و ادب است. هیچ گونه عیبی در آثار فراوانش و تیرگی در فضایل و تلاشها و خدمات دینی و اعمال نیکو و کتب ارزنده اش وجود ندارد.»
«میرزا عبدالله افندی» که شرح حال بسیاری از بزرگان را به نگارش در آورده است، در این باره می‌گوید :
«
شیخ، امام و
فقیه، قطب الدین
راوندی، شخصی
فاضل، عالم، متبحر، فقیه،
محدث،
متکلم، آشنای به اخبار و احادیث و
شاعر بوده است.»
«میرزا محمد باقر خوانساری» درباره قطب
راوندی نوشته است:
«او والاتر و بزرگتر از اینهاست که درباره وی گفته‌اند. چنانکه بعد از آگاهی از برخی تالیفات او بخصوص «شرح آیات الاحکام» وی، تردیدی در این باره برای شما خوانندگان باقی نمی‌ماند.»
«محدث قمی» از دیگر اندیشمندانی است که درباره قطب الدین چنین آورده است:
«عالمی است متبحر، فقیه، محدث، مفسر، محقق، راستگو، بزرگوار... و از بزرگترین محدثان شیعه می‌باشد.»
نبوغ فکری و فزونی تالیفات و عمق تحقیقات علمی
راوندی موجب گردیده تا علمای
اهل سنت نیز در مقابل او سر تعظیم فرود آورند.
«
ابن حجر عسقلانی» درباره
راوندی نوشته است:
«او در جمیع علوم
فاضل است و در هر نوعی از علوم صاحب تصنیفات بی شمار بوده است.»
از این دانشمند
قرن ششم، سه
فرزند پسر به نامهای عمادالدین علی، نصیرالدین حسین و ظهیرالدین محمدشناخته شده‌اند که هر سه در شمار فرزانگان
عصر خود بوده‌اند.
گر چه موقعیت تابناک
پدر، آنان را تحت الشعاع قرار داده است، اما
نور پرفروغ آن سه فرزند در تاریخ دانش پژوهان تشیع محو نگشته است.
«عمادالدین علی» از فقها و محدثان است که پس از پدر به نقل روایت و
تبلیغ عقاید و تفکرات تشیع پرداخته و تلاشهای بی‌وقفه پدر را به
ثمر نشانده است.
مؤلف کتاب «امل الآمل» او را به عنوان
فاضل، عالم، راستگو و کسی که از
شهید اول روایت نقل می‌کند، ستوده است.
«نصیرالدین حسین» نیز از دانشمندان عصر خویش بوده که به دست بیگانگان به
شهادت رسیده است. در کتاب «شهداء
الفضیله» نام او در ردیف عالمان شهید قرار گرفته
ولی جزئیات دیگری درباره شهادت او به دست نیامده است.
پدرش قطب الدین در کتاب جواهرالکلام خود اجازه نامهای برای نصیرالدین نوشته است.
«ظهیرالدین محمد» از دیگر فرزندان قطب بود که همچون دیگر برادران، راه پدر را ادامه داد و به نقل
روایات پیامبر و
اهل بیت علیهم‌السّلام پرداخت.
چهاردهم
شوال ۵۷۳ ق. آسمان شهر
قم رنگی دیگر به خود گرفته بود و عالمان و اندیشمندان و دوستداران اهل بیت علیهم‌السّلام در خانه قطب
راوندی، بر بالین یکی از بزرگمردان گرد آمده بودند نزدیکیهای
اذان ظهر بود که نسیم عطرآگین
بهشت مشام
راوندی را نوازش داد و شبنم اشک از دیدگان زنان و کودکان سرازیر گشت و
جهان اسلام در عزای یکی از فرهیختگان مکتب اهل بیت علیهم‌السّلام به سوگ نشست.
پس از مراسم
تشیع پیکر پاک آن فرزانه در جوار مرقد مطهر
حضرت معصومه علیهاالسّلام به
خاک سپرده شد و روح «سعید» محدثان با زمزمه «عاش سعیدا ومات سعیدا» به ملکوت اعلی پرکشید.
از آن پس جسم مطهرش با کتابها و نوشته هایش جاودانه شد و روزی که پس از هشت قرن تعمیرگران صحن مطهر حضرت معصومه علیهاالسّلام با پیکر سالم و سیمای نورانیش رو به رو شدند چیزی جز این منزلت را برای او تصور نکردند که باید جسم مطهرش چون
روح شاهد و ناظرش بر حوزه فقاهت اهل بیت علیهم‌السّلام تا
قیام قیامت سالم بماند. حضرت
آیة الله مرعشی نجفی (رحمه الله) به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فرازش به یادگار نهاد تا زائران حرم فاطمه معصومه علیهاالسّلام در ابتدای ورود و خروج از صحن مبارکش چشمانشان به
قبر این فرزانه بزرگ روشن شود.
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «سعید راوندی».
