• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسبه (فقه سیاسی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حِسبه، از تشکیلات اداری و دینی در حکومت‌های اسلامی که بر امور اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و بهداشتی نظارت می‌کرده است.



واژه حِسْبَه یکی از مصدرهای فعل حَسَبَ و نیز اسم مصدر از احتساب است.
حسبه و احتساب، که معمولا به جای یکدیگر به کار می‌روند، معانی لغوی گوناگونی دارند که از میان آن‌ها دو معنی با اصطلاح حسبه پیوند دارد:

۱.۱ - معنای اول


یکی احتساب به معنای شمردن و حساب کردن، این مفهومِ در اصل مادّی و محسوس، در متون دینی و روایی بار معنوی یافته و به معنای چیزی را به حساب خدا گذاشتن، کاری را به نیت الهی انجام دادن و اجر و پاداش آن را از خدا خواستن به کار رفته است.

۱.۲ - معنای دوم


معنای دوم احتساب، زشت شمردن است.

۱.۳ - معنای سوم


حسبه نیز علاوه بر شمردن و حساب کردن، به معنای تدبیر به‌کار رفته است.
[۱] اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «حسب، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
[۲] ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حسب.
[۳] محمدبن یعقوب فیروزآبادی، معجم‌القاموس المحیط، ذیل «حسب»، چاپ خلیل مامون شیحا، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.



تعریف‌های گوناگونِ اصطلاح حسبه را می‌توان به دو گروه طبقه‌بندی کرد: در گروه اول حسبه از منظر فقهی و در گروه دوم از منظر اداری و کارکردی تعریف شده است.
بیشتر تعاریف حسبه بر مبنای دیدگاه اول شکل گرفته‌اند و طرفداران آن، نویسندگانِ کتاب‌های الاحکام السلطانیة ( فقه سیاسی )، کتاب‌های فقهی و کتاب‌های مستقل در حسبه‌اند.

۲.۱ - تعریف فقهی حسبه


بی‌تردید ماوردی (متوفی ۴۵۰) را می‌توان مبتکر تعریف فقهی حسبه دانست.
به گفته وی،
[۴] ابن‌ابی‌یعلی، الاحکام‌السلطانیة و الولایات الدینیة، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
حسبه امر به معروف است آنگاه که ترکِ آن معروف، آشکار شود و نهی از منکر است هنگامی که عمل زشت، آشکارا انجام پذیرد.
[۵] ابن‌ابی‌یعلی، الاحکام السلطانیة، ج۱، ص۲۸۴، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

این تعریف، با اندکی دخل و تصرف، مورد توجه و اقتباس عموم نویسندگان کتاب‌های حسبه پس از ماوردی قرار گرفته است.
غزالی
[۶] غزالی،احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص ۳۳۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
میان حسبه و فریضه امر به معروف و نهی از منکر، هیچ تفاوتی قائل نشده است.
شیزری
[۷] عبدالرحمان‌بن نصر شیزری، کتاب نهایةالرتبة فی طلب الحسبة، ص۶، چاپ سید باز عرینی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
و، به پیروی از وی، ابن‌اِخْوه
[۸] ابن‌اخوه، کتاب معالم القربة فی احکام الحسبة، ص ۵۱، چاپ محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی مطیعی، مصر ۱۹۷۶.
نیز همان تعریف ماوردی را، با اندکی اختلاف، پذیرفته‌اند.
ابن‌تیمیه
[۹] ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، ج۱۶، جزء۲۸، ص ۳۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
[۱۰] ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، ج۱۶، جزء۲۸، ص ۳۴، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
، با مفهوم عامی که برای امر به معروف و نهی از منکر قائل است، همه بخش‌های حکومت را از امور وِلایی می‌داند که هدف آن امر به معروف و نهی از منکر است.
از دیدگاه وی، ولایت بر جهاد و نیروهای امنیتی و بیت‌المال نیز از ولایات شرعی و مناصب دینی‌اند و صاحبان آن باید برای اقامه معروف تلاش کنند؛ ازاین‌رو، وظیفه محتسب امر به معروف و نهی از منکر خاصی است که از حیطه وظایف والیان و قاضیان و دیوان‌سالاران خارج است.
[۱۱] ابن‌قیم جوزیه، الطّرق‌الحُکمیةفی‌السّیاسةالشّرعیة، ج۱، ص۲۳۹ـ۲۴۰، چاپ احمد زغبی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.


۲.۲ - تعریف کارکردی حسبه


در دیدگاه گروه دوم، حسبه و احتساب به عنوان علمی از مجموعه علوم اسلامی رده‌بندی و تقریبآ معادل علم مدیریت شهر اسلامی تلقی شده است.
براساس این دیدگاه، که چند قرن پس از دیدگاه اول شکل گرفته، طاشکوپری‌زاده
[۱۲] احمدبن مصطفی طاشکوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص ۳۹۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و حاجی‌خلیفه
[۱۳] حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.
علم احتساب یا حسبه را ناظر بر اجرای دو دسته از قوانین دانسته‌اند: قوانین عادی و عرفی در میان شهروندان که آن‌ها را قدرت حاکم .
[۱۴] حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.
ابلاغ می‌کند، و قوانین شرعی مربوط به امر به معروف و نهی از منکر.در این دیدگاه، محتسب که مجری قوانین شرعی و عرفی در میان شهروندان است، بر امور جاری، اعم از روابط اقتصادی و معاملات میان افراد و مناسبات اجتماعی و اخلاقی، نظارت دارد و با امر به معروف و نهی از منکر، که از پشتوانه قدرت حکومت برخوردار است، مانع از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود.


حاجی‌خلیفه برای حسبه اهمیت فوق‌العاده‌ای قائل است، به نوشته او
[۱۵] حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.
این علم از دقیق‌‌ترین علوم است و فقط فرد زیرک و باهوش می‌تواند ظرافت‌های آن را درک کند، زیرا حالات، زمان‌ها و اشخاص، پیوسته در حال دگرگونی‌اند و باید به مقتضای زمان و احوال، جامعه را اداره کرد.
شناخت این تحولات اجتماعی از دشوارترین کارهاست و مجری این منصب، یعنی محتسب، باید علاوه بر شایستگی‌های ظاهری، از پشتوانه قوه‌ای قدسی نیز برخوردار باشد و خود را از هواهای نفسانی دور کند.


(۱) ابن‌ابی‌یعلی، الاحکام السلطانیة، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن‌اخوه، کتاب معالم القربة فی احکام الحسبة، چاپ محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی مطیعی، مصر ۱۹۷۶.
(۳) ابن‌تیمیه، الحسبة فی‌الاسلام، بیروت: دارالفکر.
(۴) ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
(۵) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۶) ابن‌قیم جوزیه، الطّرق‌الحُکمیةفی‌السّیاسةالشّرعیة، چاپ احمد زغبی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۷) ابن‌منظور، لسان العرب.
(۸) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
(۹) حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ.
(۱۰) خلیفةبن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، روایة بقی‌بن خالد (مخلد)، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۱۱) عبدالرحمان‌بن نصر شیزری، کتاب نهایةالرتبة فی طلب الحسبة، چاپ سید باز عرینی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۱۲) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۳) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، معجم‌القاموس المحیط، چاپ خلیل مامون شیحا، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
(۱۴) احمدبن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

 
۱. ↑ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «حسب، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
۲. ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «حسب.
۳. ↑ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، معجم‌القاموس المحیط، ذیل «حسب»، چاپ خلیل مامون شیحا، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
۴. ↑ ابن‌ابی‌یعلی، الاحکام‌السلطانیة و الولایات الدینیة، چاپ خالد عبداللطیف السبع العلمی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۵. ↑ ابن‌ابی‌یعلی، الاحکام السلطانیة، ج۱، ص۲۸۴، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶. ↑ غزالی،احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص ۳۳۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۷. ↑ عبدالرحمان‌بن نصر شیزری، کتاب نهایةالرتبة فی طلب الحسبة، ص۶، چاپ سید باز عرینی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۸. ↑ ابن‌اخوه، کتاب معالم القربة فی احکام الحسبة، ص ۵۱، چاپ محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی مطیعی، مصر ۱۹۷۶.
۹. ↑ ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، ج۱۶، جزء۲۸، ص ۳۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
۱۰. ↑ ابن‌تیمیه، مجموع الفتاوی، ج۱۶، جزء۲۸، ص ۳۴، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
۱۱. ↑ ابن‌قیم جوزیه، الطّرق‌الحُکمیةفی‌السّیاسةالشّرعیة، ج۱، ص۲۳۹ـ۲۴۰، چاپ احمد زغبی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۱۲. ↑ احمدبن مصطفی طاشکوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص ۳۹۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۳. ↑ حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.
۱۴. ↑ حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.
۱۵. ↑ حاجی‌خلیفه، تقویم‌التواریخ، ج۱، ستون ۱۵ـ۱۶.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسبه»، شماره۶۱۱۶.    


رده‌های این صفحه : پیشه ها | واژه شناسی
جعبه ابزار