تونس (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تونس، نام کشوری کوچک در شمال
آفریقا با
دین اسلام و
زبان عربی و جمعیت حدود ده میلیون نفر است.
مسلمانان در سال
۷۹ق این کشور را فتح و
فرهنگ و
حکومت اسلامی را در آن بنا کردند. مردم تونس در سال ۱۳۸۹ش با سرنگون کردن حکومت
زین‌العابدین بن‌علی موجب شروع حرکت
بیداری اسلامی (
معروف به
بهار عربی) در جهان
اسلام شدند. مسلمانان این کشور مراسم
حج را با وجود مشکلات فراوان و راه طولانی همیشه زنده نگه داشته و املاکی را برای
مکه و
مدینه وقف کرده‌اند.
جمهوری تونس کوچک‌ترین کشور در شمال افریقا، از شمال شرقی به
دریای مدیترانه، از جنوب شرقی به
لیبی، و از غرب به
الجزایر محدود است. مساحت کشور تونس ۱۶۲۱۵۵ کیلومتر مربع
و
پایتخت آن
شهر تونس است. (تصویر شماره ۳۲)
زبان و خط رسمی آن
عربی است و
فرانسوی، زبان علمی و دانشگاهی و مطبوعاتی آن به شمار می‌رود. اصطلاح «
اللغة الدارجه» به زبان عربی با لهجه تونسی اشاره دارد. کمتر از ۱% جمعیت تونس در جنوب جزیرة جَرَبه، مُطماطِه، دوَیرات و شَنَنی هنوز به
زبان بربری سخن می‌گویند. جمعیت این کشور حدود ۱۰ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر است و بیش از ۹۹% آن
مسلمان هستند.
اسلام دین رسمی تونس است. بیشتر مسلمانان این کشور،
مالکی و اندکی
حنفی هستند. چند هزار
اباضی نیز در این کشور زندگی می‌کنند که بیشتر در جزیره جربه در جنوب سکونت دارند. بر اساس آمار ۱۳۷۳ش./۱۹۹۴م. شمار اقلیت‌های
یهودی و
مسیحی تونس بیش از ۱۱۲۵۱ تن بوده است. آماری رسمی از
شیعیان اثناعشری تونس در دست نیست. گفته‌اند که تعداد آنان ۴۰۰ هزار نفر است که بیشتر در جنوب تونس، به ویژه شهرهای قَفصه و قابِس، ساکن هستند. تونس خوش آب و هواترین کشور شمال افریقا است؛ زیرا
آب و هوا در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارند.
تونس دو
مجلس قانون‌گذاری دارد و از لحاظ تقسیمات کشوری دارای ۲۴
فرمانداری است و شکل حکومت آن
جمهوری است.
رئیس جمهور با شیوه انتخابات مستقیم برگزیده می‌شود. در تونس، افزون بر
الجامعة الزیتونیه که پیشینه ۱۳ قرنی دارد، نخستین
دانشگاه پس از
استقلال (۱۹۵۶م.) الجامعة التونسیه است که به سال ۱۹۵۸م. در شهر تونس تاسیس شد و سپس آموزش عالی به تدریج گسترش یافت. آموزش در تونس رایگان و در دوره ابتدایی، اجباری است.
کشور امروزی تونس، بخشی گسترده از منطقه تاریخی «
اِفریقیه »
بوده که
طرابلس تا طنجه
را شامل می‌شده است. از تونس تا
قیروان سه
روز راه است.
ساکنان اصلی این منطقه،
بربرها بوده‌اند. نام‌گذاری این کشور به تونس در روزگار
اسلامی و به دست مسلمانان صورت گرفته و نام کهن‌تر آن «ترشیش» بوده است.
مردم تونس به سرکشی و قیام بر ضد حاکمان
معروف بوده‌اند. این کشور شاهد جنبش‌های بسیار بوده است.
تاریخ تونس تا پیش از ضمیمه شدن به قلمرو
دولت عثمانی، همان قیروانی، رقیق، تاریخ افریقیه است. فینیقی‌ها از نخستین حاکمان تونس بودند.
در منابع تاریخی
اسلامی، تونس به «
مغرب ادنی»
معروف گشته و بخشی از
مغرب بزرگ به شمار رفته است. این منطقه نقش «
سرزمین موعود» را برای لشکرکشی امپراتوران حوزه
دریای مدیترانه داشته
و به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، به ویژه
دشت بودن، معمولاً دارای وحدت سیاسی نبوده و در معرض هجوم و قشون‌کشی کشورهای مجاور قرار داشته است. پیش از ورود
اسلام به تونس، این منطقه حاکمیت
فینیقی و
رومی و
واندالی را تجربه کرده است. فینیقی‌ها پایه‌گذار
تمدن قرطاج (کارتاژ)
در تونس بودند. این تمدن را هجوم رومی‌ها به سال
۲۴۱ق برچید.
عثمان بن عفان به سال
۲۷ق عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح، حاکم خویش در
مصر را همراه شماری از
صحابه، مامور
فتح افریقیه کرد. در این لشکرکشی، پاتریارک گریگوریوس (
جرجیر) حاکم رومی افریقیه کشته شد.
ابن ابی‌السرح نیز در برابر گرفتن غنیمت‌های بسیار، از گماردن حاکمی
مسلمان بر افریقیه منصرف گشت.
معاویة بن خدیج به سال
۴۵ق از سوی
معاویة بن ابوسفیان مامور فتح افریقیه شد. حضور
عُقْبة بن نافع فهری به یورش‌های مسلمانان نظمی خاص بخشید. وی با ساختن شهر قَیروان در ۱۶۰ کیلومتری شهر تونس به سال
۵۰ق/۶۷۰م. مرکز فرماندهی مسلمانان را در افریقیه بنا نهاد. حدود ۵۲ سال (
۲۷-
۷۹ق/۶۴۷-۶۹۹م.) به درازا انجامید تا همه منطقه افریقیه و
مغرب در شمار
قلمرو اسلامی درآمد. به سال
۷۹ق/۶۹۹م.
حَسّان بن نعمان افریقیه را به طور کامل فتح نمود و پس از غلبه بر
کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از میان برد و شورش بربرها را فرونشاند و بسیاری از زمین‌های زراعی را میان کشاورزان تقسیم کرد و نخستین کارخانه کشتی‌سازی (دارالصناعه) را در آن‌جا بنیان نهاد.
سلسله‌هایی که در دوره
اسلامی بر تونس حکومت کردند، از این قرار بودند:
اُمویان (تا
۱۲۷ق)،
عباسیان (تا
۱۸۳ق)،
اغلبیان (تا
۲۹۰ق)،
فاطمیان (تا
۳۴۱ق)،
صَنهاجیان (تا
۵۴۳ق)،
حَفصیان (تا
۹۸۱ق) و
عثمانیان (تا
۱۲۹۳ق). تونس به سال
۱۲۹۳ق/۱۸۸۱م. تحت الحمایه
فرانسه شد و سرانجام با تاثیر از جنبش بیداری در جهان
اسلام و مقاومت مردم
مسلمان این کشور به سال
۱۳۷۸ق/۱۹۵۶م. طعم استقلال را چشید. عملکرد دین‌ستیزانه حبیب بورقیبه و
زین العابدین بن علی دو رئیس جمهور تونس، جوانان تونسی را واداشت تا در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱م./۲۴ دی ۱۳۸۹ش. حکومت بن علی را ساقط کنند و حرکت‌های مردمی
اسلامی معروف به «
بهار عربی» را در جهان عرب آغاز کنند.
ساخت شهر قیروان به دست
عُقبة بن نافع در سال
۵۱ق نقطه عطفی در تاریخ حج‌گزاری مردم تونس به شمار می‌رود. این شهر تا سال‌ها مهم‌ترین پایگاه نشر
اسلام در افریقیه بود. در دوران عقبة بن نافع، تعلیم
اسلام به بربرهای تازه
مسلمان آغاز شد.
توجه خلیفه اموی،
عمر بن عبدالعزیز، به ترویج آموزش
اسلام در افریقیه موجب شد تا وی به سال
۱۰۰ق ده تن از فقیهان را به قیروان اعزام کند تا ضمن سکونت در این شهر به بالندگی فرهنگ
اسلامی مردم یاری برساند.
موقعیت ویژه دینی شهرهای قیروان و تونس
در نیمه نخست سده دوم ق. و دیگر شهرهای تونس مانند مهدیه
در قرن‌های پسین موجب شد که این شهرها به پایگاه حکومتی، اداری، نظامی، و فقهی
اسلام در افریقیه و مسیر عبور حاجیان تونسی و مراکشی و الجزایری و حتی‌اندلسی
که از راه مصر
به
حجاز سفر می‌نمودند، تبدیل شوند.
بسیاری از دانشمندان مشهور علوم دینی مانند
بهلول بن راشد و
اسد بن فرات و
امام سحنون از این سرزمین‌ها برخاستند که بخشی از زندگی علمی و معنوی ایشان در سفر حج شکل می‌گرفت. نام بسیاری از این دانشوران را که به حج رفته‌اند، می‌توان در کتاب‌های تراجم علمای تونس و افریقیه یافت
؛ علمایی که به
مذهب مالک بن انس (
۹۳-
۱۷۹ق/۷۱۲-۷۹۵م.) گرویدند و خود و شاگردانشان به سرزمین
حجاز، به ویژه در
ایام حج، سفر می‌کردند. کتاب
الموطا مالک بن انس را باید از نخستین منابعِ مرجعِ آموزشِ حج‌گزاری در تونس و دیگر مناطق مانند الجزایر و مغرب و بخشی از مصر دانست که از سده دوم ق تاکنون مورد توجه بسیار مسلمانان افریقیه بوده و نخستین بار به دست
علی بن زیاد، از شاگردان مالک و از فقیهان طبقه سوم تونس، وارد این کشور شده است.
ساخت «دار الصناعه» به دست
عبیدالله بن حبحاب موصلی، حاکم اموی تونس، به سال
۱۱۴ق در شهر تونس که بیشتر به ساخت کشتی اختصاص داشت، فرصتی بسیار مناسب برای تسهیل رفت و آمد دریایی حاجیان تونسی و مغرب
بزرگ به سرزمین حجاز فراهم آورد.
این‌که گفته‌اند تا آغاز سده سیزدهم ق. حاجیان مغرب از راه خشکی به مغرب می‌رفته‌اند،
دور از ذهن می‌نماید.
آگاهی‌های مربوط به راه‌های سفر حاجیان تونسی و مغربی در سفرنامه‌های حج مغربیان آمده است. برای نمونه،
ابن بطوطه (م
۷۷۹ق) مسیر سفر حج کاروان‌ها و حاجیان، از جمله مسیر سفر خویش را در سده هشتم ق. شرح داده که از طنجه حرکت کرده و با عبور از الجزایر، به شهر تونس رسیده و سپس مسیر ساحلی شهرهای سوسه و صفاقس و قابس را پیموده و وارد لیبی شده و از آن‌جا به بندر
اسکندریه در مصر رفته است.
حاجیان تونسی همراه حاجیان مصری و اندلسی، با عبور از
شبه جزیره سینا و خلیج عقبه و
مدین به سوی
مدینه یا
مکه می‌رفته‌اند.
یعقوبی (م
۲۹۲ق)، راه حج مغربی‌ها را با وصف منزلگاه‌ها و مسیرها، از مصر به سوی مکه و مدینه ترسیم کرده است.
برخی از حج‌گزاران تونسی نیز با گذر از مناطقی، از جمله
اسکندریه و رسیدن به
کانال سوئز، از دریای سرخ رهسپار
جده و سپس
حرمین می‌شدند. آن‌ها بر
دریای سرخ احرام بسته، برای انجام
مناسک حج تمتع آماده می‌شدند.
درباره راه حج دریایی، گزارش یکی از حاجیان مغربی در سده
۱۳ق که با کشتی بخار و امکانات بهتر به حج رفته، نشان می‌دهد که در عینِ بهتر شدن وضع کشتی‌ها و بیشتر شدن امکانات برای مسافران، همچنان مشکلات بسیار فراروی حاجیان تونسی بوده است.
این سختی‌ها گاه موجب می‌شد که فقیهان مالکی به تحریم سفر دریایی حکم دهند.
دوری راه حج و نیز صدور برخی از فتواهای
فقه مالکی، زمینه را برای افزایش مشکلات حج‌گزاری تونسی‌ها بیشتر فراهم می‌کرده و در موارد فراوان، مانع انجام این فریضه می‌شده است. برای نمونه، می‌توان به این فتوا در فقه مالکی اشاره کرد که حج‌گزار
مرد نباید زاد و توشه‌اش را همراه داشته باشد، بلکه باید آن را در مسیر سفر به مکه فراهم کند.
این نگاه فقهی موجب می‌شد تا به‌رغم مستطیع بودن مسلمانان تونسی در شهرشان، زمینه انجام سفر برایشان فراهم نشود. حتی بسیاری از دانشمندان تونسی در سن ۶۰ سالگی بدون انجام فریضه حج وفات یافتند و مهم‌ترین عذر ایشان افزون بر سختی و مشقت سفر حج، نگاه فقه مالکی در مورد گرفتن اجیر برای حج هنگام سختی سفر بود.
شهرهای
معروف ساحلی و غیر ساحلی تونس مانند قیروان، صفاقس، مهدیه، سوسه و تونس، مسیر عبور و گذر کاروان حاجیان در مغرب
بزرگ بود؛ به گونه‌ای که حاجیان از منتهای مغرب
بزرگ، در اول
ماه محرم هر سال از مناطق خویش بیرون می‌آمدند و بیشتر سال را در راه بودند تا به مکه برسند.
در روزگاران کهن، کسانی که از اندلس یا مغرب رهسپار
حج می‌شدند، برخی راه دریایی و بعضی راه زمینی را برمی‌گزیدند
و در پی عبور از مصر یا
شام، همراه حاجیان مصری و شامی، در
میقات جحفه احرام می‌بستند.
وضع نامناسب
بهداشت از دیگر مشکلات حج‌گزاران تونس بود. نبرد و درگیری و نبودِ امنیت مسیر و
قحطی، از دیگر موانع سفر حج تونسی‌ها بوده است. برای نمونه، به سال
۱۴۵ق یزید بن حاتم، حکمران مصر از سوی
ابوجعفر منصور عباسی، مردم مصر را از رفتن به حج به دلیل خروج نوادگان
امام مجتبی (علیه‌السلام) بازداشت و خود به سال
۱۴۷ق و پس از کشته شدن
ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی حج گزارد.
با این‌حال، گزارش‌هایی از حج‌گزاری مردم تونس در وضع دشوار در دست است.
ناصرخسرو قبادیانی گزارش می‌دهد که به سال
۴۴۰ق به رغم قحطی شدیدی که حجاز را فراگرفته بود، کاروانی
بزرگ از حاجیان مغرب در مراسم حج حضور داشت.
در گزارش دیگر، آمده است که به سال
۴۳۰ق هیچ‌کس از مصر و شام و مغرب و
عراق به حج نرفت و در سال‌های
۴۳۱،
۴۳۶-
۴۳۷ و
۴۳۹ق. نیز تنها مصری‌ها به حج رفتند.
در این گزارش‌ها، عنوان مغرب، شامل سرزمین‌های گوناگون این منطقه اعم از اندلس و مراکش و تونس و الجزایر است.
در کنار سختی‌های سفر حج برای تونسی‌ها، از فواید بسیار این سفر نیز باید سخن گفت. از مهم‌ترین فواید حج‌گزاری تونسی‌ها، تسهیل ارتباط مسلمانان غرب و شرق جهان
اسلام بوده که نقشی بسزا در آشنایی آن‌ها با یکدیگر داشته است. تبادل کالا و
تجارت نیز از دیگر فواید مهم حج‌گزاری تونسی‌ها به شمار می‌رفته است. عموم مغربیان و حج‌گزاران تونسی، کالاهای خود را از تونس آورده، در اسکندریه می‌فروخته‌اند.
مردم تونس برای انجام
حج اشتیاق فراوان داشتند و پس از حج‌گزاری، در صورت امکان، برای خدمت‌گزاری و دریافت
معنویت و
علم در حرمین اقامت دائم می‌نمودند.
از این‌جهت، مسافران تونسی به حرمین دو دسته بودند: گروهی قصد اقامت و مجاورت دائم در حرمین داشتند و گروهی قصدشان انجام مناسک و
زیارت و سپس بازگشت بود. در بررسی پیرامون اسناد و نسخ خطی مربوط به
جزیرة العرب در تونس، فهرستی از افراد تونسی مجاور و مهاجران به حرمین فراهم شده است.
در منابع دیگر، نام شماری از دانشوران حج‌گزار که مجاور حرمین شده‌اند، آمده است. از جمله اینان، محمد تونسی لواتی، علی بن محمد تونسی، و عمر عَبدَری میانشی بوده‌اند.
در منابع به نام
مبارک تونسی که از فراشان حرم نبوی بوده، اشاره شده است.
در سده ۱۹م. شماری از سازمان‌های حمل و نقل فرانسه عهده‌دار انتقال دریایی حاجیان تونس بودند و برای این کار، هزینه بسیار از مردم می‌گرفتند و آن‌ها را با کشتی‌های کهنه و نامناسب انتقال می‌دادند. آورده‌اند که دولت
فرانسه در صدد بود برای پیشگیری از تشتت، امتیاز انتقال حج‌گزاران تونس را به شکلی خاص به فرانسه بسپارد.
تاسیس راه آهن دمشق به حجاز و نیز دمشق به
بیروت، موجب افزایش سفر به مکه شد. در یکی از گزارش‌ها، از نگرانی وزیر امور خارجه فرانسه از افزایش حاجیان تونس یاد شده است. در گزارش دیگر، از همکاری فرماندار (بای) تونس با امیر مکه در اهتمام به تعمیر راه آهن سخن رفته است.
در باره ارتباط تونسیان با مسافران حجاز، گزارش
محمد عبدری (م
۶۸۹ق) در دست است. او خاطره‌ای خوش از مردم تونس دارد. وی پس از پیمودن منزلگاه‌های گوناگون به تونس رسیده است. او همراه با گزارش رفتار مردم هر شهر با حاجیان و مسافران، از مهمان‌نوازی و خوش‌رفتاری تونسیان با رهگذران و حاجیان به نیکی یاد کرده است.
ابن رشید فهری (م ۷۲۱ق) نیز در سفر به حج و
حجاز، از مناطق میان راه از اندلس تا حجاز گزارش داده است. او چندی در تونس اقامت کرد و از اهل دانش و
ادب آن‌جا توشه برگرفت. وی شرح احوال و نام‌های دانشوران این سرزمین را آورده است. او سپس از تونس به اسکندریه رفت و مسیرش را به سوی سرزمین وحی ادامه داد.
تونسیان موقوفات و صدقات فراوان در حرمین بر جای نهاده‌اند. تنوع و گستردگی این موقوفه‌ها و نیز گزارش‌هایی در باره نیکوکاران، امیران و دانشوران تونسی که اهل
وقف و کارهای خیر در حرمین بوده‌اند، در پژوهش محمد التلیلی با عنوان اوقاف الحرمین الشریفین بالبلاد التونسیه آمده است. نویسنده گزارشی تفصیلی از این موقوفه‌ها، نام صاحبان آن‌ها و وضع هر موقوفه در گذر تاریخ داده است.
محمد بن احمد تجانی که در سال
۷۰۶ق همراه
یحیی بن زکریا، یکی از امیران
بنی‌حفص، به قصد حج از تونس درآمد و بعدها که این امیر حاکم تونس شد، در شمار مقرّبان او گشت، سفرنامه‌ای مهم دارد. این سفرنامه با اسلوبی ساده از مسائل جغرافیایی و تاریخ طبیعی و اقوام و نژادها گزارش می‌دهد. یک سده بعد،
ابن خلدون (م
۸۰۸ق) به ستایش او پرداخت و از کتابش در باره تاریخ شمال افریقا فراوان بهره برد.
الرحلة الحجازیه نوشته تاریخ‌نگار و مصلح تونسی،
محمد بن عثمان سنوسی، از سفرنامه‌های مهم حج‌گزاران این سرزمین است. وی به سال
۱۲۶۷ق در تونس زاده شد. او در
تاریخ و
ادبیات دست داشت و الرائد التونسی را منتشر می‌ساخت و در نگارش مقالات
دائرة المعارف البستانیه مشارکت داشت.
وی در پی بازگشت از سفر حج، نوشتن سفرنامه‌اش را آغاز نمود. این سفرنامه در سه بخش، حاوی گزارش سفر به
ایتالیا و تونس،
مکه و
مدینه و رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آن‌ها دیدار کرده است.
اثری از سید محمد بیرم تونسی با عنوان صفوة الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار از دیگر سفرنامه‌های مردم تونس است. محمد بیرم تونسی در خانواده‌ای اهل دانش به سال
۱۲۵۶ق زاده شد. او در امور فرهنگی تلاش داشت و در
۱۲۹۶ق به سفر حج رفت و پس از حج به
شام رهسپار شد. سپس در
استانبول اقامت گزید. وی رساله‌ای با عنوان فیما یجب لآل البیت النبوی من التبجیل و نیز رساله فی سکنی دار الحرب را نوشته است. وی به سال
۱۳۰۷ق درگذشت.
با استقلال این کشور به سال
۱۳۷۷ق/۱۹۵۶م. هر سال هشت تا ۱۰ هزار تونسی به حج اعزام می‌شوند. حبیب بورقیبه، رئیس جمهور وقت تونس، در بازدید از مدینه، از معماران تونسی خواست تا
محراب فعلی
مسجد قبا را
گچ‌بری کنند.
مردم تونس در سال
۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م. به دلیل رواج آنفولانزای خوکی، در مراسم
حج تمتع شرکت نکردند. این اقدام بازتابی منفی در میان کشورهای
اسلامی داشت. به سال
۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م. از میان ۷۸۴۶۹ تن تونسی ثبت نام کرده برای سفر حج، تنها ۱۰ هزار تن در قالب ۸۲ پرواز مستقیم به حج اعزام شدند. پرواز حاجیان تونسی از شهرهای گوناگون تونس به ویژه تونس، منستیر، صفاقس، جربه، نفطه، و قابس انجام می‌شود. هزینه
حج تمتع برای هر تونسی به سال ۱۴۳۲ق./۲۰۱۱م. حداکثر ۶۰۰۰
دینار تونسی برابر با۵۰۰۰
دلار اعلام شده است. هتل‌های محل اسکان حاجیان تونسی در مکه دارای سه یا چهار ستاره و در فاصله ۳۵۰ تا ۸۰۰ متری حرم هستند. فاصله زمانی ثبت نام تا اعزام تونسی‌ها به سفر حج، پنج سال است. وزیر امور دینی، ریاست بعثه حاجیان تونسی را در
عربستان بر عهده دارد و کمیته ملی حج تونس «اللجنة الوطنیة للحج» متشکل از وزارت امور دینی و وزارت بهداشت این کشور، عهده‌دار امور حج‌گزاری تونس است که هماهنگی با مسؤولان حج عربستان در زمینه اسکان، پذیرایی، حمل و نقل، و ارسال
دارو را انجام می‌دهد.
حاجی شدن، افتخاری
بزرگ و آرزویی مهم برای تونسی‌ها به شمار می‌رود. بهره‌گیری از گروه‌های
تواشیح‌خوانی معروف به «
سُلامیه» هنگام بدرقه و استقبال، بخشی از مراسم مربوط به حاجیان در تونس است. در تونس بر اساس باوری عامیانه، در روز
عید قربان از
صابون برای شست‌وشوی
لباس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است پای حاجیان بر سنگ‌های
جبل الرحمه در
منا بلغزد.
۱. آثار البلاد: زکریا بن محمد قزوینی (م ۶۸۲ق)، ترجمه: میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۳ش
۲. احسن التقاسیم: مقدسی بشاری (م ۳۸۰ق)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق
۳. الاستبصار فی عجائب الامصار: نویسنده مراکشی (م. قرن۶ق)، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، ۱۹۷۶م
۴. البلدان: ابن الفقیه (م ۳۶۵ق)، به کوشش یوسف‌هادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق
۵. تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی: روبار برسفیک، ترجمه: حمادی ساحلی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۸۸م
۶. تاریخ تونس من عصور ما قبل التاریخ الی الاستقلال: محمدهادی شریف، به کوشش شاوس، تونس، سراس، ۲۰۰۸م
۷. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان
اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه: پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش
۸. التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م ۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
۹. جغرافیای حافظ ابرو: حافظ ابرو (م ۸۳۳ق)، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش
۱۰. جمهرة الرحلات: احمد محمد محمود، عربستان، دار السعودیه، ۱۴۳۰ق
۱۱. حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره: السیوطی (م ۹۱۱ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
۱۲. دانشنامه جهان
اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد
دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش
۱۳.
دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز
دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش
۱۴.
دائرة المعارف جهان نوین
اسلام: جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق: طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، ۱۳۸۸ش
۱۵. دراسات تاریخ الجزیرة العربیه: عبدالرحمن الطیب انصاری، به کوشش گروهی از محققان، عربستان، جامعة الملک السعود، ۱۳۹۷ق
۱۶. دمشق فی مرآت رحلات القرون الوسطی: احمد ایبش، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۳۰ق
۱۷. راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، ۱۳۸۹ش
۱۸. رحالة الغرب الاسلامی: نواف عبدالعزیز، ابوظبی، دار السویدی، ۲۰۰۸م
۱۹. رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م ۷۷۹ق)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق
۲۰. الرحلة العبدری: محمد العبدری (م. قرن۸ق)، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، ۱۴۲۶ق
۲۱. الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم حمیری (م ۹۰۰ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م
۲۲. سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م ۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش
۲۳. الصراع المذهبی بافریقیة الی قیام الدولة الزیریه: عبدالعزیز المجدوب، تونس، الدار التونسیه، ۱۹۸۵م
۲۴. طبقات علماء افریقیه: محمد بن احمد القیروانی، به کوشش علی الشابی و الیافی، تونس، الدار التونسیه، ۱۹۶۸م
۲۵. فتوح البلدان: البلاذری (م ۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م
۲۶. الفقه علی المذاهب الاربعه: عبدالرحمن الجزیری (م ۱۳۶۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق
۲۷. مختار من الرحلات الحجازیه: محمد بن حسن، جده، دار الاندلس الخضراء، ۱۴۲۱ق
۲۸. مدینه‌شناسی: سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش
۲۹. معجم البلدان: یاقوت الحموی (م ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
۳۰. مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
۳۱. موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق
۳۲. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
۳۳. النجوم الزاهره: یوسف بن تغری بردی (م ۸۷۴ق)، قاهره، به کوشش شلتوت و دیگران، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ۱۳۹۲ق
۳۴. نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره): ابن فرحون (م ۷۶۹ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، ۱۴۲۷ق
۳۵. نفح الطیب: احمد بن محمد المقری (م ۱۰۴۱ق)، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۹ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تونس»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱۱/۱۴
