تناسب آیات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شکّی نیست که میان آیات
قرآن ، نوعی مناسبت و هم‌بستگی وجود دارد.
این مناسبت از چند جهت مورد توجّه قرار می‌گیرد: الف. مناسبت میان دسته‌ای از آیات یک
سوره که موضوعی خاص را بیان می‌کند و این همان
وحدت سیاق و مصطلح مفسّران است؛ ب. مناسبت میان مجموع آیات یک سوره که
هدف یا اهداف متعدّدی را تعقیب می‌کند و پس از رسیدن به آن، سوره به پایان می‌رسد. کوتاهی و بلندی سوره‌ها نیز به این سبب برمی‌گردد.
آن دسته از قرآن‌پژوهان که ترتیب آیات را توقیفی می‌دانند بر لزوم کشف این مناسبت تأکید می‌کنند. در این باره ابوالحسن برهان‌الدین عمر بقاعی کتابی به نام نظم‌الدُرر فی مناسبات الآیات و السّور تألیف و براساس مناسبات میان آیات، قرآن را
تفسیر کرده است.
سیوطی نیز کتابی به نام اسرار ترتیب القرآن نوشته. او می‌گوید: دانستن مناسبت آیات، علمی شریف است و چون دقیق بوده، مفسّران کم‌تر به آن توجّه کرده‌اند و بیش‌تر از همه امام
فخررازی به آن پرداخته و گفته است که بیش‌ترین لطایف و ظرافت‌های قرآن در ترتیب و روابط میان آیات نهفته. نخستین کسی که از علم مناسبت آیات و سوره‌ها بحث کرد، ابوبکر نیشابوری بود. او هنگامی که بر کرسی تدریس می‌نشست، همواره از حکمت ارتباط میان آیات سخن می‌گفت.
شیخ ولی‌الدین ملوی نیز می‌گوید:هر کس بگوید چون قرآن به طور
تدریجی فرود آمده، نباید در پی کشف مناسبات آیات باشیم، دچار
توهّم شده؛ زیرا جان کلام همین جا است که قرآن نزولش براساس وقایع، و‌ترتیبش براساس
حکمت و مطابق
لوح محفوظ است.
فخررازی می‌گوید:خداوند آیات را با بهترین روش مرتّب کرده؛ برای مثال، گاهی احکامی را بیان و در طی آن آیاتی را با آهنگ
تشویق و
تهدید فرود آورده؛ سپس آیاتی را که عظمت و بزرگی خدا را بیان می‌کند، به آن افزوده است؛ زیرا پذیرش تکلیف به اعمال سخت، در ابتدا از جانب انسان مشکل است، مگر آن که با تشویق و تهدید همراه شود و این دو در قلب‌ها تأثیر نمی‌کند، مگر این‌که انسان به کمال و عظمت صادرکننده تکلیف
ایمان داشته باشد.
شاید بتوان گفت:در میان مفسّران، بیش از همه
طبرسی در
مجمع‌البیان به ارتباط و تناسب میان آیات و سوره‌ها توجّه کرده. او در ذیل عنوان «النّظم» به شرح پیوند معنوی آیات پرداخته است. مفسّران دیگری که به این امر توجّه کرده‌اند،
زمخشری در
الکشّاف ، فخررازی در التفسیر الکبیر،
آلوسی در
روح‌المعانی ،
محمّد رشیدرضا در
تفسیر المنار و
شیخ محمود شلتوت در تفسیر القرآن الکریم هستند.
برخی دیگر از مفسّران، با آن که معتقد به وجود تناسب میان آیاتند، می‌گویند: نباید برای کشف مناسبت، خود را به
زحمت انداخت؛ زیرا قرآن کتابی فنّی و درسی نیست تا دارای فصول و نظام تألیفی خاصّی باشد؛ بلکه در طول ۲۳
سال به تدریج نازل شده؛ پس ممکن است در بسیاری موارد میان آیاتش پیوند خاصّی نباشد.
شیخ عزالدّین می‌گوید: شناخت مناسبت آیات خوب است؛ امّا این مناسبت باید براساس ارتباط میان اجزایی باشد که اوّل و آخرش به هم ربط دارد؛ بنابراین نباید ربط‌های نادرستی را به کلام
خدا نسبت داد
. به گفته
علاّمه طباطبایی ، چه بسا ممکن است چند آیه به صورت جمله‌ای معترضه که بیان‌گر مطلب دیگری باشد، میان دو آیه هم‌سیاق فاصله شوند؛ بنابراین نیازی به تکلّف و زحمت برای یافتن ارتباط و تناسب آیات نیست و دلیلی بر لزوم این تناسب وجود ندارد، مگر در سوره‌هایی که یک‌جا نازل شده، یا آیاتی که ارتباطشان روشن است.
(۱) الاتقان فی علوم القرآن.
(۲) اصطلاح‌نامه علوم قرآنی.
(۳) البرهان فی علوم القرآن.
(۴) تاریخ قرآن، معرفت.
(۵) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
(۶) تفسیر التحریروالتنویر.
(۷) التفسیرالکبیر.
(۸) تفسیر المنار.
(۹) التمهید فی علوم القرآن.
(۱۰) جمهرة اللغه.
(۱۱) الصحاح.
(۱۲) الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور.
(۱۳) روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم.
(۱۴) قرآن در اسلام.
(۱۵) کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار.
(۱۶) مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
(۱۷) المعجم الاحصائی.
(۱۸) معجم مقاییس‌اللغه.
(۱۹) مفردات الفاظ القرآن.
(۲۰) المیزان فی تفسیرالقرآن.
(۲۱) نکت الانتصار.
(۲۲) نور علم.
دائرة‌المعارف قرآن کریم مقاله تناسب آیات
