تفاسیر قرن سیزدهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر
قرن سیزدهم چهل و دو مورد می‌بادشد، از جمله آنان تفسیر
ملامحمد ملائکه برغانی قزوینی،
ملامحمدصالح برغانی،
میرزاعبدالوهاب بن محمدصالح برغانی،
سید عبدالله شبر و ... می‌باشد.
تحفة الغرائب اثـر
شیخ محمد (م ح ۱۲۰۰ ق) فرزند شیخ
محمد بن ابی سعید هروی الهی، از ریاضیدانان و
مفسران امامیه. این تفسیر در یک مجلد به
زبان فارسی شامل شرح بخشی از
قرآن کریم است.
این تفسیر گزیده‌ای است از تفسیر جواهر القرآن احمد
بن محمد تمیمی قمی که مؤلف نسخه آن را در سـفـر
مکه هـنـگـام اقـامـت در
مدینه منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نمود با افـزایـش هـایی در خواص سوره‌ها و دفع
سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد
ائمه اثنی عشر (چنانکه خود در مقدمه تصریح نموده است، تدوین کرده است.
عناوین ابواب چنین است.
باب اول):
آیات و خواص سوره‌های در کشف قلوب و صفای باطن.
باب دوم) آیات و خواص سوره‌های در طلب جاه و منصب
عالی.
باب سوم) آیات و خواص سوره‌های در گشایش کارها و فتح
رزق و فتوحات.
باب چهارم) آیات و خواص سوره‌های در دفع امراض و
بیماری.
باب پنجم) آیات و خواص سوره‌های در دفع سحر و
جن و مانند اینها.
باب ششم) آیات و خواص سوره‌های در دفع دشمنان و حسودان.
باب هفتم) آیات و خواص سوره‌های در ادای
قرض و حفظ
بدن.
باب هشتم) آیات و خواص سوره‌های در دفع
حرام خوردن و
ناسزا گفتن.
باب نهم) آیات و خواص سوره‌های در اظهار دفاین و معادن.
باب دهم) آیات و خواص سوره‌های در تسخیر ارواح و جن.
باب یازدهم) آیات و خواص سوره‌های در
محبت و الفت میان طالب و مطلوب.
باب دوازدهم) آیات و خواص سوره‌های در اوراد متفرقه به هر نیت.
منزوی در فهرست نسخه‌های خطی فارسی می‌نویسد آقای دانش پژوه این تفسیر را نشناخته و در فهرست مشار از کمال الدین محمد فسوی شیرازی دانسته شده است.
این تفسیر در
الذریعه و سایر فهارس به نام شیخ محمد هروی ضبط شده است و نسخه‌های خطی آن بسیار است. از جـمله سه نسخه به شماره ۶۱۱۵ و ۶۸۲۶ و ۷۰۹۲ در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم و یک نسخه به شماره ۹۶۵۸ در کتابخانه آستان قدس. گفتنی است که این اثر در ۱۲۶۸ ق در
ایران طبع گردیده است.
تفسیر طسوجی حائری اثـر
شیخ ملا عبدالنبی (خوی ۱۱۱۷ - کربلا ۱۲۰۳) فرزند شریف الدین محمد شریف طسوجی حائری، از
علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به
زبان عربی و شیوه کلامی و روائی است. مؤلف در این اثر خود تمامی
قرآن کریم را با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تفسیر و
تاویل کرده است.
نـسـخـه‌ای از ایـن تـفسیر نزد شاگردش
میرزا حسین زنوزی موجود بوده و از آن در کتاب خود
ریاض الجنة بسیار نقل می‌کند.
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة می‌نویسد تفسیری است بزرگ دارای نکته‌های بدیع و سخنانی زیبا شاگردش زنوزی در ریاض الجنة بسیار از این تفسیر نقل می‌کند و نسخه‌ای از آن نزد احفاد مؤلف موجود است.
تفسیر بهبهانی اثـر
ملاعلی (م ۱۲۰۶ ق) فـرزنـد
قطب‌الدین بهبهانی، از
مفسران شیعه. مؤلف صاحب دو تفسیر است:
۱) نخستین تفسیر او در سه مجلد بزرگ به
زبان عربی و شیوه روائی است، که مؤلف آن را به سبک
تفسیر صافی ملامحسن فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق) نگاشته است. امـا اندکی مبسوط‌تر از آن است و تفسیر آیات را با تکیه به احادیث و
روایات ائمه معصومین (
علیهم‌السّلام) به دست می‌دهد. مجلد اول آن از
سوره فاتحه تا آخر
سوره توبه و مجلد دیگر آن تفسیر بقیه قرآن کریم را دربردارد. مـجـلـد اول این تفسیر را شیخ آقابزرگ تهرانی نزد
سیدمحمدرضا فرزند
سید احمد بهبهانی در کربلا دیده است. و دو مـجـلد دیگر از مخطوطات کتابخانه شیخ محمد سماوی بوده که قسمتی از این کتابخانه به کتابخانه آیت اللّه حکیم منتقل گردیده است.
۲) تفسیر دوم او تفسیر بی نقطه است در سه مجلد بزرگ، به زبان عربی و به شیوه کلامی و ادبی. مـؤلـف این اثر را تنها با حروف بی نقطه نگاشته است که خودکاری دشوار و طاقت فرسا و مستلزم تکلیف بسیار است ولی بعضی از قدما آن را نوعی هنر و هنرنمایی می‌شمرده‌اند. مـجـلـد اول این تفسیر از سوره حمد تا
سوره یونس و مجلد دوم از
سوره هود تا
سوره عنکبوت و مجلد سوم از
سوره روم تا پایان قرآن است. مؤلف آن را با تاسی به کتاب
سواطع الالهام فیض بن مبارک هندی نگاشته است. شیخ آقابزرگ تهرانی هر سه مجلد آن را در کتابخانه شیخ محمد سماوی در
نجف اشرف مشاهده نموده است.
تفسیر نور علیشاه اثـر
شیخ محمدعلی طبسی (م ۱۲۱۲ ق) فرزند
فیض علیشاه عبدالحسین طبسی معروف به
نور علیشاه، ادیب و عارف و مفسر
شیعه. این تفسیر در یک مجلد به
زبان فارسی و شیوه عرفانی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف نظما
سوره بقره را با مشرب عرفانی خود تفسیر و تاویل نموده است. شـیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة نسخه‌ای از این تفسیر را که در کتابخانه مدرسه
عالی سپهسالار محفوظ است معرفی نموده است.
فتح الرحمن فی تفسیر القرآن بالقرآن اثر
سیدامیرابراهیم (۱۱۴۱ - ۱۲۱۳ ق) فرزند
محمد حسنی هاشمی یمانی، از خطبا و متکلمین و عرفای
زیدیه. این تفسیر به
زبان عربی و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زیدی و عرفانی نگارش یافته است.
و آیات قرآن مجید را با خود قرآن و
آیات دیگر تفسیر می‌نماید.
شـیـخ الاسلام
محمدی شوکانی (م ۱۲۵۰ ق) در وصف این تفسیر می‌گوید دارای سبک غریب و اسلوب خاصی است و نیز یک مجلد بزرگ بیشتر تالیف نکرده است.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وی سید یوسف (م ۱۲۴۴ ق) محفوظ بوده، امروزه این تفسیر در کتابخانه آل امیر در
صنعاء موجود است.
شوکائی در کتاب خویش
البدر الطالع از تفسیری به نام مفاتیح الرضوان فی تفسیر القرآن بالقرآن که هر دو آنها متحد هستند، نام برده است.
بحرالاسرار (تفسیر سبع المثانی)، اثر
شیخ میرزا محمدتقی (۱۲۱۵ ق) فرزند
کاظم کرمانی مشهور به
مظفر علی شاه، از اقطاب عرفاء و شعرای
شیعه. این اثر در یک مجلد به زبان فارسی، و شیوه عرفانی، شامل تفسیر بخشی از قرآن کریم است.
مـؤلف در این اثر خود به
تفسیر و
تاویل سوره فاتحه سپس
فلق و
الناس بر وفق مشرب عرفانی، در قالب مثنوی (در پنج هزار بیت) پرداخته است. نسخه‌های آن بسیار است.
از جمله شش نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس (شماره ۶۹۹۴) محفوظ است.
و همچنین پنج نسخه در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی در
قم.
مـؤلف تفسیر دیگری دارد بدین شرح:
مجمع البحار در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه عرفانی و فلسفی شامل بخشی از قرآن کریم.
مـؤلـف چـون
بحر الاسرار را به نظم کشید به مناسبت مقام و مقال مطالبی آورده بود که برای مـبتدیان ضرورت ندارد و همان تفسیر منظوم را در این اثر خود به نثر نگاشته و مطالبی که لازم نـبـود را حـذف کرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانی و فلسفی به تفسیر و تاویل آیات قرآن پرداخته است و شامل یک مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه است:
مقدمه) در شرح امهات بحار وجودی.
مقصد اول) در کیفیت انشعاب بحور دهگانه.
مقصد دوم) در تقسیم بحور اکوان.
خاتمه) در شرح حدیث انا نقطة تحت الباء سال فراغت از تالیف ۱۲۰۸ ق بوده است.
نسخه‌های این تفسیر شایع است. از جـمله پنج نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس و همچنین نسخه‌ای (شماره ۶۴۱۶) ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم موجود است.
تفسیر شهرستانی اثـر
سید میرزامهدی شهرستانی (اصفهان ۱۱۳۰ - کربلا ۱۲۱۶ ق) فرزند
سیدمیرزا ابوالقاسم موسوی شهرستانی حائری، از
علمای شیعه و ائمه فتوی و
مراجع تقلید. او یکی از مهدی‌های چهارگانه است که پس از
وحید بهبهانی از برای رهبری و مرجعیت
تقلید نامزد شده بودند که عبارت هستند از:
۱)
سید مهدی خراسانی.
۲)
سید مهدی بحرالعلوم.
۳)
ملامهدی نراقی.
۴) مؤلف (نیز
آل شهرستانی).
تـفـسیر مورد بحث در یک مجلد به
زبان عربی و شیوه کلامی و روائی شامل شرح بخشی از
قرآن کریم است. مـؤلـف در ایـن اثر خود قسمتی از قرآن مجید شامل چند
سوره مبارکه از قرآن را تفسیر نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است. نـسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وی محقق معاصر
سید صالح شهرستانی در شمیران محفوظ است.
السر المصون فی نکتة الاظهار و الاضمار فی اکثر الناس و اکثرهم لا یعلمون اثر
سیدعلی (۱۱۷۱ - ۱۲۱۹ ق) فرزند سید ابراهیم
بن محمد حسنی یمانی صنعانی آل امیر، از ادبا و شعرا و عرفا و متکلمان
زیدیه.
ایـن تفسیر به عربی و در یک جلد بزرگ شامل شرح
آیات قرآن کریم که حاوی کلمه الاظهار و کلمه الاضمار می‌باشد. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه جامع الکبیر
صنعاء (شماره ۶۰ م) موجود است.
تحفة الابرار فی تفسیر القرآن اثـر
ملامحمد ملائکه برغانی قزوینی (م ۱۲۲۰ ق) از
علمای شیعه (برای شرح حال او
). تـفـسـیـر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به
زبان عربی و به شیوه کلامی است که از
روایات نیز در
تفسیر آیات قرآن سود جسته است.
و در
تاویل و تفسیر بعضی از آیات قرآن که امکان عنوان کردن مباحث فلسفی وجود داشته به طور گسترده وارد بحث‌های فلسفی گردیده است. نسخه اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفید مفسر شیخ
ملامحمد شهیدی در
برغان موجود است. سیرة آل برغانی، آقابزرگ تهرانی (خطی).
تفسیر استرآبادی حائری اثـر
مولی محمدکاظم (م ۱۲۳۸ ق) فرزند
مولی محمدشفیع استرآبادی حائری، از ائمه فتوی و
مراجع تقلید (استرآبادی حائری شیخ محمد کاظم). این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی، و شیوه کلامی و فلسفی است. مؤلف پس از ذکر هر
آیه به سبک کلام و مشرب فلسفی خود با بهره‌جویی از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به تفسیر و تاویل می‌پردازد. نسخه عصر مؤلف در کتابخانه جعفریه مدرسه هندی در
کربلا موجود است.
اسـتـرآبادی حائری دو تفسیر دیگر دارد که عبارتند از:
۱) ارشاد الصبیان الی تلاوة القرآن، در یک مجلد به زبان عربی است. مـؤلـف در این اثر جهت مبتدئین و ضبط نحوی کلمات و تلاوت آیات و کیفیت قراءآت و بعضی از کلمات قرآن را تفسیر و بیان نموده است. نـسـخـه اصل به خط مؤلف در کتابخانه موقوفه
ملا محمدصالح برغانی قزوینی در کربلا موجود است.
۲) خواص القرآن، در یک مجلد به
زبان فارسی و شیوه روائی. مـؤلـف در‌ایـن اثـر ذکر خواص
سوره‌های قرآن کریم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بیان و تفسیر می‌کند.
و سال فراغت از تالیف آن ۱۲۲۰ ق می‌باشد.
نـسخه‌های این تفسیر شایع و
شیخ آقابزرگ تهرانی در
الذریعة نسخه‌ای در کتابخانه میرزای دوم شیرازی و نسخه دیگر در کتابخانه شیخ میرزا محمدعلی اردوبادی در
نجف معرفی نموده است.
حاشیه و شرح تفسیر صافی اثـر
سید میرزا محمد علی (م ۱۲۴۰ ق) فرزند
سیدمحمد بن سیدمرتضی طباطبائی مدرسی
یزدی متخلص به
وامق، از ادبا و علمای
یزد. این تفسیر در یک مجلد به
زبان عربی و شیوه روائی و کلامی است. مؤلف به نگارش و حواشی مبسوطی بر
تفسیر الصافی فیض کاشانی پرداخته است.
نسخه اصلی به خط مؤلف در کتابخانه آل مدرسی در یزد موجود است.
آیات الاحکام فی تفسیر کلام اللّه الملک العلام اثر میرزامحمد استرآبادی (م ح ۱۲۴۰ ق). تـفـسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و شامل شرح و بیان بخشی از
قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود
آیات احکام قرآن مجید را گردآوری نمود و سپس مسائل فقهی آیات مذکور و
احکام شرعیه را به شیوه‌ای مبسوط بیان می‌کند. مجلد اول این تفسیر شامل عبادات می‌باشد.
به شماره ۱۳۰۰ در
کتابخانه ملی تهران موجود است.
تفسیر ورنوسفادرانی اثـر
ملا محمدحسن (زنده در ۱۲۴۱ ق) فرزند
محمدکاظم ورنوسفادرانی سدهی اصفهانی، از
علمای اصفهان. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است.
مـؤلـف در مـقـدمه خویش تصریح نموده که غرض از تالیف این کتاب، تفسیر کلمات غریب قرآن کـریم و بیان و شرح مشکلات آیات و متشابهات و
اختلاف قراءآت آن و وضعیت هر
آیه سپس عدد
آیات و حروف هر
سوره از آغاز تا پایان قرآن و سال فراغت از تالیف ۱۲۴۱ ق می‌باشد. نسخه اصلی به خط مؤلف را فرزندش در ۱۲۶۳ ق
وقف نموده است. و نقش مهرش محمد مهدی است. سـپس تولیت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شیخ احمد
بن رحمت اللّه ساکن ترک آباد از توابع یزد واگذار کرده است.
این نسخه جزو مخطوطات کتابخانه
شیخ محمدحسین جندقی در
کربلا موجود است. و روی برگ اول آن به نام تفسیر ورنوسفادرانی نامیده شده است.
ورنوسفادران از محال سده، از توابع
اصفهان، می‌باشد.
تفسیر شیخ احمد احسائی اثـر
شیخ احمد احسائی (۱۱۶۶ - ۱۲۴۱ ق) فرزند زین الدین آل سقر مطیر فی احسائی، از مشاهیر
علما و مؤسس
فرقه شیخیه (احسائی، شیخ احمد). ایـن تـفسیر متشکل از مجموعه رسائل عدیده، به
زبان عربی و شیوه کلامی و روائی شامل شرح و بیان بخشی از سوره‌ها و آیات
قرآن کریم است.
مـؤلـف در ایـن اثر به بعضی از آیات و سوره‌های مبارک قرآن که خود نظر خاص داشته است و به شیوه و مشرب کلامی خود به
تفسیر و
تاویل می‌پردازد. یا به پرسش‌هایی که بعضی از یاران و پیروانش درباره بعضی از آیات قرآن کرده‌اند، پاسخ داده است.
و شامل تفسیر
سوره الدهر، آیه ایاک نعبد و ایاک نستعین،
آیه ثم دنی فتدلی فکان قاب قوسین او ادنی،
تفسیر قل هو اللّه احد
و لیس کمثله شیء
و و البحر یمده من بعده سبعة ابحر،
آیه و اذا الـوحـوش حـشرت
و آیه واللیل اذا یسر
تفسیر و لیال عشر، و الشفع و الوتر،
آیات کـبـری،
سدرة المنتهی، جنة الماوی و آیه انا نحن نزلنا الذکر و انا لحافظون
و نیز تفسیر
آیه نور است نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۵۹۰۴) موجود است.
نـسـخه‌های این تفسیرها شایع و بعضی از آنها در کتاب او به نام
جامع الکلم مکررا به طبع رسیده است. دلیل المتحیرین (اکثر صفحات). شرح احوال شیخ احـمـد احـسـائی (اکـثـر صفحات).
الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن المبین (تـفـسـیـرهـای سـه گانه
شبر)، اثر
سید عبداللّه شبر (۱۱۸۸ - ۱۲۴۲ ق) فرزند
سیدمحمدرضا حسینی کاظمی معروف به
شبر، از اعاظم
علمای امامیه و مشاهیر
مفسران شیعه (
شبر، سید عبداللّه، آل
شبر). این اثر در دو مجلد بزرگ به
زبان عربی، نظیر
تفسیر صافی اثر
ملامحسن فیض کاشانی است و به شیوه مزجی است و بدون مقدمات وارد بحث تفسیر می‌گردد.
مجلد اول از آغاز
سوره فاتحه تا
سوره نحل. مجلد دوم از
سوره اسراء تا آخر
قرآن کریم.
شامل بیش از سی و چهار هزار سطر. تاریخ فراغت هر دو تالیف ۱۲۳۹ ق می‌باشد.
شیخ آقابزرگ تهرانی صاحب
الذریعة نسخه اصلی به خط مؤلف را نزد حفید مؤلف
سیدمحمد بن علی شبر دیده است. این اثر پس از فوت او به فرزندش
سید علی شبر رسیده و در کتابخانه او موجود است و بعضی این تفسیر را به غلط تفسیر کبیر سید
شبر دانسته‌اند.
بـرای سـید عبداللّه
شبر تفسیرهای دیگری نام برده‌اند از این قرار:
بزرگترین و نخستین تفسیر سید
شبر معروف به تفسیر کبیر در دو مجلد بزرگ، به زبان عربی، و شیوه روائی. مـؤلـف در ایـن اثـر خود به طور مزجی
قرآن کریم را تفسیر کرده و بیشتر جنبه روایتی دارد و به مباحث دیگر کمتر می‌پردازد. صاحب
روضات و
الذریعة این تفسیر را به نام تفسیر الکبیر می‌خوانند. سـید محمد مال اللّه یکی از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سید
شبر می‌نویسد این تفسیر در شصت و دو هزار سطر است و غیر از تفسیر الجوهر الثمین است. مجلد اول از سوره حمد تا
سوره یوسف و مجلد دوم از
سوره رعد تا پایان قرآن کریم را دربردارد. نـسخه عصر مؤلف از مجلد دوم در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی در
قم (شماره ۵۲۶۸) موجود است و روی برگ اول آن به غلط تفسیر وسیط
شبر شناسانده شده است.
تفسیر الصغیر، این تفسیر کوچکترین تفسیرهای سه گانه سید
شبر است. در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و از مشهورترین تفسیرهای
قرن سیزدهم است.
ایـن تـفسیر سومین تفسیر مؤلف است و از دو تفسیر الکبیر و الوسیط او تلخیص گردیده و بسیار مختصر و به شیوه مزجی است. خود مؤلف در آغاز کتاب خویش اشاره‌هایی به این نام دارد. دکتر حامد حنفی داوود در مقدمه خود بر چاپ دوم این تفسیر ضمن ذکر مولفات سید
شبر از این تفسیر به نام الوجیز یاد کرده است. در مـقـدمه بر این تفسیر می‌نویسد: مؤلف دقت بسیاری در معنی و ایجاز در بیان عبارات به کار گرفته است. و این شیوه هم برای مبتدیان هم محققان سودمند است. پـژوهـشگران از آن جهت بهره‌مند می‌شوند که به شیوه‌ای موجز اصطلاحات علم تفسیر متمرکز است. از سـوی سـبـک ساده و روان آن در بیان مطالب برای مبتدیان بدون هیچ تکلف و زحمت مفهوم است. از ویـژگی هـای دیـگـر ایـن تفسیر آن است که تمامی وجوه مختلف قراءآت قرآن کریم را که از گذشتگان
روایت شده و نزد
قرا، معروف است، یاد کرده است. مانند
قرائت حفص که از
عاصم روایت می‌کند. و نـیـز در تـفسیر ایات از احادیث و
روایات ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) مخصوصا
حضرت امیرالمؤمنین و
حضرت صادق (علیهماالسّلام) بسیار نقل می‌کند.
هـمـچنین دقت بسیاری در مباحث لغوی آیات و شیوه و
تفسیر قرآن با قرآن و نیز عنایت به بیان شـان نـزول آیات و دیگر مسائل دارد نسخه‌های خطی این تفسیر بسیار است از جمله نفیس‌ترین آنـها دو نسخه اصل به خط مؤلف که بر روی یکی از آنها خط شیخ محمد حسن
صاحب جواهر نیز درج شده است. از مـخطوطات کتابخانه حفید مؤلف سید
علی بن محمد
بن علی بن حسین
بن سید عبداللّه
شبر است.
هـمـچـنـین سه نسخه در کتابخانه سید نصراللّه تقوی در
تهران، و نسخه عصر مؤلف در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم (شماره ۴۵۲) موجود است. ایـن تـفـسـیر برای نخستین بار در سال ۱۳۵۲ ق در تهران به تحقیق سید نصراللّه تقوی و مقدمه محمد
علی بامداد طبع گردید. سپس در
قاهره عینا در
بیروت تجدید چاپ شده است. نـاشـر، مـقدمه
تفسیر آلاء الرحمان علامه شیخ
محمدجواد بلاغی در
اعجاز قرآن و عدم
تحریف و نـقـص در قرآن، و مفردات الفاظ قرآن کریم و بیان معانی آنها و
تواتر و ذکر برخی از رجال
حدیث ثقلین را در آغاز نقل کرده است. و کشف الایاتی تحت عنوان دلیل الایات القرآنیة در پایان آن آورده است. در این طبع یک صفحه از قرآن کریم در وسط صفحه و تفسیر در اطراف آن قرار گرفته است. و برخی توضیحات لغوی نیز در پاورقی چاپ شده است. (چاپ سوم، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۷ ق).
این تفسیر در یک جلد و به
زبان عربی که در آن آیات مربوط به داستان‌های
پیامبران را گردآوری نموده سپس روایات و اخبار رسیده
از ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام) را ذیل هر آیه ذکر کـرده و تغییر نموده است از این کتاب چند نسخه موجود است از جمله یک جلد به خط مؤلف در کتابخانه شاگردش
ملا محمد برغانی در
کربلا موجود است. تفسیر الوجیز، مقدمه،
البدرالباهر اثر
شیخ آقا محمدعلی (نجف ۱۱۸۸ - قمشه ۱۲۴۵ ق) فرزند
آقا محمدباقر هزار جریبی نجفی، از
علما و مراجع
شیعه. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی شامل شرح و بیان بخشی از
قرآن کریم است. مـؤلـف در اثر خود آیات قصص
انبیاء (
علیهم‌السّلام) و بعضی از آیات دیگر را که مورد نظرش بوده گردآوری نـموده سپس با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) و شرح احادیث مشکل و بیان مسائل مهم علمی از جمله
هیئت و
نجوم، و آنها را
تفسیر و
تاویل نموده است.
شیخ آقابزرگ تهرانی نسخه‌ای از این تفسیر را در کتابخانه آل شیخ الاسلام زنجانی در
زنجان معرفی نموده است. و در
الذریعة می‌نویسد که احتمالا این اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حدیقه نام دارد.
سپس اضافه نموده که حدیقه سوم آن را در شرح بعضی از اخبار معضله در آخر مجلد کتاب الصلاة از مؤلفات وی به نام (البحر الزاخر) دیده است.
تفسیر نوریاثـر آخوند
ملاعلی نوری (م ۱۲۴۶ ق) فرزند جمشید معروف به نوری، مجدد
فلسفه صدرائی، از اعاظم حکمای
شیعه در عصر خویش (آخوند نوری). ایـن تـفـسـیـر مـجـمـوعـه تـعـلـیـقات و حواشی مؤلف به
زبان عربی و شیوه فلسفی بر
تفسیر صدرالمتالهین شیرازی (م ۱۰۵۰ ق) است ( تفسیر صدرالمتالهین شیرازی).
۱) بـخـش اول شـامل سوره‌های
فاتحه و آیه ۶۵
سوره بقره(و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت)
و
آیة الکرسی و
آیه نور و سوره‌های
حدید،
اعلی،
طارق،
سجده،
یس،
واقعه،
زلزال. نسخه‌های خطی آن فراوان است و نخستین بار در حواشی
تفسیر ملاصدرا به چاپ سنگی رسیده است. سـپـس آقای محمد خواجوی در پایان هر مجلد از طبع حروف چینی تفسیر ملاصدرا آنها را تحت عـنـوان تـعـلـیـقـات الحکیم الالهی
علی النوری در سال ۱۳۶۶ ش با تحقیق و مقابله از روی نـفـیـس‌ترین نسخه‌های خطی از جمله قسمتی از آن از روی خط مؤلف (که نسخه‌اش نزد آقای دکتر سید احمد تویسرکانی محفوظ بوده است) طبع نموده‌اند.
۲) بخش دوم تفسیر
سوره اخلاص (تفسیر سوره توحید) در یک جلد به زبان عربی و شیوه عقلی. مـؤلـف در‌ایـن اثر خود با مشرب فلسفی و حکمی خویش به تفسیر سوره مبارکه توحید پرداخته است. دو نسخه از این بخش تفسیر در کتابخانه آستان قدس (شماره‌های ۷۵۱۱ و ۱۱۵۷۲) موجود است.
۳) حواشی بر اسرار الایات: در یک مجلد به زبان عربی. مؤلف تعلیقات و حواشی حکمی نفیسی بر اسرار الآیات صدرالمتالهین شیرازی نوشته است.
تفسیر الدر النظیم فی تفسیر القرآن العظیم اثر مولی شیخ محمدرضا فرزند
محمدامین همدانی معروف به
کوثر علیشاه و کوثر همدانی متخلص به کوثر (م ۱۲۴۷ ق) مدفون در مشتاقیه
کرمان، از مشاهیر عرفای
عصر قاجار که در طریقت مقام شامخی یافت. بـر اثر تشابه
اسم اکثر شرح حال نویسان بین مفسر و حفید وی شیخ میرزا محمدرضا فرزند شیخ میرزا
علی‌نقی
بن شیخ محمدرضا خلط نموده‌اند.
تفسیر مورد بحث به
فارسی و در دو مجلد است. مـفـسـر به تفسیر آیات مربوط به
اصول و
فروع دین و مواعظ و قصص
قرآن کریم پرداخته بی آنکه ترتیب
سوره‌های قرآن را رعایت کند. کتاب حاوی مقدمه‌ای است که خود شامل دوازده تمهید و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است.
مجلد اول در تفسیر آیات توحید می‌باشد. مفسر آیات توحید را از قرآن استخراج نموده سپس به
تفسیر و
تاویل آنها با مذاق حکمی و عرفانی خود پرداخته است.
مـجـلد دوم آغاز آن با آیه میثاق از سوره انفال می‌باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات یافت. این دو مجلد توسط شاگرد مفسر میرزا ابوالقاسم معین الملک، در ۱۲۷۹ ق، در
تهران چاپ سنگی گردیده است.
همچنین گفتنی است که فرزندش شیخ میرزا
علی نقی، صاحب تفسیر آیات الائمه است که آن را با زبر و بینات اسماء
ائمه (علیهم‌السّلام) استخراج و تفسیر نموده است.
کوثر علیشاه تفسیر دیگری به نام آیات الائمة دارد که در یک مجلد به زبان عربی در بیان و تفسیر آیـات نازله در شان
حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و سایر ائمه معصومین (
علیهم‌السّلام) با مذاق عرفانی خود آمیخته با روح
تصوف تالیف نموده است. خانبابا مشار آن را جزء کتب چاپی ذکر کرده ولی مشخصه دیگری از آن نقل نکرده است.
تفسیر شهیدی کبیر اثر
میرزا هدآیت اللّه شهیدی (
رجب ۱۱۷۸ -
رمضان ۱۲۴۸ ق) فرزند
شهید سعید
سید میرزا مهدی خراسانی معروف به شهیدی، مستشهد به سال ۱۲۱۷ ق.
سر سلسله
سادات آل شهیدی در
خراسان از خاندان‌های علمی معروف
شیعه (
آل شهیدی). ایـن تـفـسیر در دو مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه کلامی و روائی شامل شرح و بیان بخشی از
قرآن کریم است. صـاحـب فـردوس التواریخ می‌نویسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجید را تفسیر نموده است.
وی پـس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامی و با بهره‌جویی از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) به
تفسیر و
تاویل آیات می‌پردازد. بعدها فرزندش سید میرزا‌هاشم شهیدی خراسانی (م ۱۲۶۹ ق) ده جزء ناتمام باقی مانده وسط قـرآن را تـفـسـیـر نموده تکمیل کرد ( تفسیر شهیدی صغیر) نسخه اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در
مشهد مقدس موجود است.
کنزالعرفان فی تفسیر القرآن اثر
شیخ محمدصالح فرزند
ملامحمد ملائکه (م ۱۲۷۱ ق) فرزند
شیخ محمدتقی برغانی قزوینی حائری، از اعاظم مفسران شیعه و ائمه فتوی و مراجع تقلید ( برغانی، شیخ محمد صالح). تفسیر کنزالعرفان به عربی و در بیست و هفت مجلد بزرگ است. نسخه‌های آن امروزه در دست می‌باشد.
شیوه مفسر در این تفسیر چنین است که پس از ذکر چندین آیه از قرآن به تفسیر آنها می‌پردازد و به اختلاف قراءآت و معرفی قراء و شرح حال آنها توجه دارد.
سپس در
آیات تشریع به شرح
احکام آیه بر مبنای مذاهب اربعه اسلامی پرداخته سپس برابر
حجیت فقه جعفری استدلال می‌نماید و همچنین در مواقع مناسب به بحث درباره
ظهور حضرت حجت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و اخـبـار وارده و
علائم ظهور و
قیام آن حضرت می‌پردازد و به نقل
روایات وارده از
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) در خصوص هر
آیه اهتمام دارد. همچنین کلمات غریب و آیه را نیز توضیح می‌دهد. در شـرح اعـراب کـلـمـات قرآن به بحث‌های باریک زبانی و ادبی پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد می‌نماید.
و نـیـز اقـوال متقدمین را در بابت هر آیه ذکر نموده و به گفته‌های متکلمین و ارباب جدل نظر دارد. آیات
ناسخ و منسوخ را معرفی می‌نماید و اسباب نزول و مکان نزول آیه را نیز روشن می‌سازد و در خصوص بعضی آیات انواع طرائف و حکم و دقایق ادبی و تاریخی به میان آورده است. این تفسیر در نوع خود کم نظیر است.
آقابزرگ تهرانی در
الذریعة آن را سهوا هفت مجلد یاد کرده است. این تفسیر پنجمین و آخرین تفسیر مفسر است.
شیخ محمد صالح از جمله
مفسران شیعه است که در فنون
قرآن کریم از خود آثاری باقی گذاشته اسـت و به تالیف پنج تفسیر پرداخته است:
۱) اسرارالقرآن
در دو مجلد.
۲) معدن الانوار و مشکاة الاسرار در یک مجلد.
۳) مفتاح الجنان فی حل رموز القرآن، آن را تفسیر الوسیط یا تفسیر البرغانی نیز می‌گویند. ایـن کـتاب در هشت مجلد بزرگ به
زبان عربی است و آیات قرآن بر مبنای
روایات و احادیث ائمه هدی (
علیهم‌السّلام) تفسیر و تاویل شده است. این اثر تلخیصی از تفسیر بزرگ مؤلف به نام
بحر العرفان و معدن الایمان است.
جـلد اول آن شامل سه حزب تا
سوره آل عمران که در ۱۳۷۹ ق با مقدمه و تحقیق به وسیله کاتب این سطور (عبدالحسین شهیدی صالحی) در
نجف به چاپ رسیده است. نسخه‌های متعددی از این تفسیر موجود است از جمله نسخه‌های خط مؤلف نزد کاتب این سطور و نسخه‌هائی در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۸۴۰۴) و در
کتابخانه آیت اللّه مرعشی و در کتابخانه ملک محفوظ می‌باشد.
۴) بحرالعرفان و معدن الایمان، در ۱۷ مجلد که به تفسیر الکبیر
شهرت دارد.
۵) تـفـسـیـر مـورد بـحث کنزالعرفان فی تفسیر القرآن، یک دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وقفی وی در
کربلا موجود است.
الامالی اثـر
سیدحسین (۱۲۱۱ - ۱۲۷۳ ق) فرزند
سیددلدارعلی نقوی معروف به
سید العلماء از مشاهیر
علمای شیعه در
هندوستان.
وی از بـرجـستگان سلسله آل نقوی از بزرگترین خاندان علمی
شیعه در هندوستان است (
آل نقوی). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی شامل بخشی از
قرآن کریم است.
مـؤلف در این اثر خود به تفسیر سوره‌های
فاتحه و بخشی از
سوره بقره و
سوره اخلاص،
دهر، و آیه ۱۳۷ سـوره بقره و کذلک جعلناکم امة وسطا
با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) پرداخته است.
شیخ آقابزرگ تهرانی به نقل از
اوراق الذهب می‌نویسد دارای فوائد بسیار است. نسخه این تفسیر از مخطوطات کتابخانه آل نقوی در لکنهو موجود است.
تفسیر بروجردی (تفسیر صراط المستقیم)، اثر
سیدحسین (۱۲۳۸ - ۱۲۷۷ ق) فرزند
سیدرضا حسینی بروجردی از علمای عصر خویش (بروجردی، سید حسین). تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به
زبان عربی شامل بخشی از
قرآن کریم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره جمع قرآن کریم و عدم
تحریف قرآن مرتب کرده است. و آن را صراط المستقیم نامیده است مجلد اول شامل تفسیر بسمله و سوره فاتحه و بقره است. نسخه آن در کتابخانه
سید آقارضا موسوی بسیط سید شفیع جاپلقی موجود است. مفسر همچنین دارای تفسیر دیگری است مشتمل بر حواشی و شرح بر
تفسیر بیضاوی (م ۶۸۵
ق).
آیات الفضائل اثـر
میرزا علی (زنده در ۱۲۸۰ ق) فرزند رستم تبریزی مشهور به پیش خدمت، از
علما و محققان
قاجار.
ایـن تـفـسـیـر بـه
فارسی در بیان و شرح آیات نازله در فضائل
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) است که مفسر آیات مذکور را از
قرآن کریم استخراج نموده سپس به
تفسیر و
تاویل آنها پرداخته است. و به نام
ناصرالدین شاه قاجار اهدا کرده است.
این تفسیر در سال ۱۲۷۳ ق در
تهران به اهتمام حاج سید
علی، چاپ سنگی شده است.آیات الفضائل،
تفسیر سوره الحمد اثر
شیخ عبدالجواد (زنده در ۱۲۸۰ ق) فرزند محمدجعفر، از
علمای قرن سیزدهم هجری. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مـؤلـف در ایـن اثر
سوره فاتحه را با بهره‌گیری از
روایات و احادیث ائمه معصومین (
علیهم‌السّلام) به سبک ادبی تفسیر و تاویل می‌کند. آغـاز بـه بـسمله الحمد للّه الذی جعل الحمد مفتاح الصلاة و جعلها معراجا للمؤمنین و هو الذی محمدا و لم یتحمد باعطائه. نسخه این تفسیر از مخطوطات
کتابخانه آیت اللّه مرعشی در
قم (شماره ۵۵۵۸) موجود است.
لوامع التنزیل اثر شیخ
حسن صالحی (۱۲۸۱ ق) فرزند
شیخ محمدصالح برغانی قزوینی حائری، از علمای بزرگ قرن سیزدهم هجری (برغانی صالحی، شیخ حسن). ایـن تـفـسیر در دو مجلد بزرگ به
زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم به شیوه روائی و کلامی است. مـجـلـد اول تـا پایان
سوره نحل و مجلد دوم از آغاز
سوره اسراء که اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است. و نیمه دوم آن ناتمام مانده است.
مؤلف آن را بر یک مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتیب داده است.
نخست در فضیلت و ثواب
تلاوت قرآن، اسامی
قراء و مشهورترین آنان نزد
شیعه امامیه، منع
تفسیر به رای، عدم
تحریف یا نقصان قرآن، حکم و
ایمان به
ظاهر قرآن،
تاویل و
تفسیر،
محکم و متشابه،
ناسخ و منسوخ،
اسماء قرآن و معنی آن، تعداد آیات و کلمات قرآن، و غیره و سپس به تفسیر
استعاذه و بسمله و بعد سوره الحمد پرداخته است.
هـنگام تفسیر آیات
قیامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمینه
معاد جسمانی و
روحانی و اوصاف قیامت و
خلقت آسمان‌ها و غیره می‌پردازد و از طریق
عقل و
روایات، آراء
شیخیه رد می‌کند.
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه شیخ محمد صالح برغانی در
کربلا موجود است.سیره آل البرغانی، شیخ آقابزرگ تهرانی (خطی).
تفسیر کاشانی حائری اثـر
سیدحسین (۱۲۱۵ - ۱۲۸۵ ق) فرزند رضی‌الدین
محمد حسینی کاشانی حائری، از
علما و ائمه
فتوی و
مراجع تقلید. تـفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم از آغاز
سوره مریم تا آخر قرآن است.
مـؤلـف هـنگامی که مجلد اول
جوامع الجامع امین الاسلام طبرسی (۴۶۸ - ۵۴۸ ق) را مشاهده می‌کند بسیار می‌پسندد و در تفسیر خود از آن استفاده می‌کند.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وی
سید محمد کاشانی (م ۱۳۵۳ ق) در
کربلا موجود است.
بصائر الایمان فی تفسیر القرآن اثر
سید صبغةاللّه (ح ۱۲۱۸-۱۲۸۵ ق) فرزند
سیدجعفر بروجردی معروف به
کشفی، از
مفسران شیعه و حکیم متاله از برجستگان
آل کشفی است (آل کشفی). این تفسیر در سه مجلد بزرگ به عربی و به سبک کلامی با بهره از
روایات ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) می‌باشد.
جـلد اول دارای یک مقدمه سپس تفسیر
سوره الحمد تا
سوره الکهف و جلد دوم از سوره الکهف تا
سوره یس و مجلد سوم از
سوره الصافات تا
سوره الناس.
آیات الولایة و تفسیرها اثر
سید میرزا ابوالقاسم (م ۱۲۸۶ ق) فرزند
محمدنبی حسینی شریفی ذهبی شیرازی متخلص به راز معروف به
میرزا بابا شیرازی و
راز شیرازی، از
عرفاء و اقطاب
سلسله ذهبیه.
ایـن تفسیر به
فارسی و درد و مجلد شامل هزار و یک
آیه از
قرآن کریم است که در فضائل
حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نازل گردیده است.
مؤلف در سیصد آیه به آراء بسیاری از مفسران اسـتـشـهاد و استناد نموده و بقیه را به حکم روایات با بهره‌گیری از احادیث مرویه از ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام)
تفسیر و
تاویل می‌نماید.
این تفسیر در سال ۱۳۲۳ ق در دو مجلد به چاپ رسیده است.
کشف الغطاء فی تفسیر سورة هل اتی اثـر
سیدرجبعلی خان بهادر حسنی حسینی نقوی بهکری دهلوی لاهوری (م ۱۲۸۶ ق)، از
متکلمین شیعه در
هندوستان. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است. مـؤلف اثر خود را اختصاص به تفسیر و تاویل
سوره الدهر داده و در تدوین آن شیوه مبتکرانه‌ای را پیش گرفته است. او ابـتـدا آیـات سـوره الدهر را به سبک کلامی تفسیر و تاویل می‌کند و سپس آن را با
واقعه کربلا تطبیق داده است. این تفسیر در نوع خود غریب و بی نظیر است. این کتاب نخست در
لاهور در ۱۲۶۶ ق به چاپ سنگی طبع گردیده و مجددا در ۱۲۸۵ ق تجدید طبع یافته است. همین مؤلف تفسیر دیگری دارد به نام تفسیر سر اکبر: در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه کلامی شامل بخشی از قرآن.
مـؤلـف این اثر خود را اختصاص به تفسیر و تاویل
سوره الفجر داده و نیز همان شیوه تفسیر کشف الـغـطـاء را به کار برده است و تفسیر سوره الفجر را به سبک کلامی با
شهادت حضرت ابی عبداللّه الحسین سیدالشهداء (علیه‌السّلام) تطبیق داده و در نوع خود بی نظیر است.
این تفسیر در ۱۲۶۷ ق در لاهور چاپ سنگی گردیده است.
تفسیر کریم خان اثـر
حاج محمدکریم خان (۱۲۲۵ - ۱۲۸۸ ق) فرزند
ابراهیم خان کرمانی مؤسس
مکتب رکنیه از شاخه‌های
شیخیه (
آل ابراهیمی). تـفـسـیـر مورد بحث شامل رسائل و مجلدات چندگانه به زبان عربی و فارسی به شیوه کلامی و روائی و اسـتدلالی است و بخشی از
علوم قرآنی و تفسیر و تاویل
آیات قرآن کریم را دربرمی‌گیرد که بعضی از آن رساله‌ها و مجلدات عبارتند از:
۱)
اعجاز قرآن کریم، به زبان عربی، در یک مجلد. مـؤلـف در‌ایـن اثـر خـود، مفصلا وجوه اعجاز قرآن را بیان نموده و اقوال متقدمین را در این باب مطرح کرده است. این تفسیر در ۱۳۵۴ ق طبع گردیده است.
۲) تـفـسیر سوره مبارکه حجرات: در یک مجلد به زبان عربی شامل تفسیر
سوره حجرات است به شیوه ادبی، روائی و کلامی. در ۱۳۸۱ ق در مجموعه تفسیرهای وی طبع گردیده است.
۳) تقویم اللسان، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و کلامی. شـامـل عـلـوم مختلف قرآن دارای یک مقدمه و ده باب و یک خاتمه که مؤلف در مقدمه خویش اسـتـدلالـی مـفـصل در
تحریف قرآن نموده سپس به
علم قرائت و احوال حروف و مخارج و سایر مسائل مطروحه در علوم قرآنی پرداخته است. این رساله در ۱۳۵۴ ق در کرمان طبع گردیده است.
۴) تفسیر قرآن، در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن. مؤلف در این اثر خود به تفسیر و تاویل بعضی از مشکلات و
متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت
بواطن و بواطن بطون آیات قرآن کریم ژرف کاوی کرده است. و نیز بعضی از قراءآت
قراء را شرح داده است. کل این اثر در چهارده هزار سطر طبع گردیده است.
۵) تـفسیر بسم اللّه الرحمن الرحیم به
زبان عربی، نسخه اصل در کتابخانه آل ابراهیمی در
کرمان محفوظ است.
۶) رساله موجز اعجاز قرآن به زبان عربی. این اثر در ۱۳۵۴ ق به طبع رسیده است.
۷) تفسیر آیه و ما ارسلنا من رسول و لا نبی
در یک مجلد به
زبان فارسی. این اثر در ۱۳۸۶ ق طبع گردیده است.
۸) تفسیر آیه ما ننسخ من آیة او ننسها نات بخیر منها او مثلها
در یک مجلد به زبان فارسی. این اثر در ۱۳۸۶ ق طبع گردیده است.
۹) تفسیر آیه یوم کان مقداره خمسین الف سنة
در یک مجلد به زبان عربی. در سال ۱۲۶۱ ق چاپ سنگی شده است.
۱۰) تفسیر آیه ثم یعرج الیه فی یوم کان مقداره الف سنة
در یک مجلد به زبان عربی. این اثر هم چاپ سنگی گردیده است.
مجموعه تفسیرهای یاد شده و غیره از مؤلف به سبک کلامی و استدلالی با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) انجام گرفته است. و نـیـز از جمله تفسیرهای جنجالی می‌باشد که شاهد آن از نیمه اول
قرن سیزدهم هجری به بعد بوده‌ایم که بین دو جریان فکری یعنی مکتب
شیخی و
متشرعه درگرفته است.
هـریـک از فـریـقین به قرآن کریم و آیات مورد نظر خویش و احادیث نبوی و روایات ائمه (
علیهم‌السّلام) در اثـبـات اعـتقادات خویش استناد نموده و در صدد دفاع از مکتب خود برآمده‌اند، مفسران شیخی مـسـائل مـورد خلاف مانند
معاد جسمانی و
روحانی و
برزخ و
معراج و مقام
امام (علیه‌السّلام) و نقش رابط
فقهاء و کیفیت
خلقت آسمان و
زمین و
انسان و غیره را با
توسل به آیات و روایات مورد نظر خویش
تفسیر و
تاویل می‌کنند.
از تفسیرهای موافق شیخیه تفسیر غنائم العارفین و تفسیر
سیدکاظم رشتی، از تفسیرهای مخالف شـیـخیه در این قرن تفسیر
شهید ثالث، تفسیر
مجمع المطالب و منتهی المرب و تفسیر صالحی برغانی را می‌توان نام برد.
الانوار القدسیه فی الفضائل الاحمدیة اثـر
شیخ زین‌العابدین گلپایگانی (۱۲۱۸ - ۱۲۸۹ ق) از
علمای شیعه، از شاگردان
شیخ علی کاشف الغطاء، محمد حسن
صاحب جواهر، و شیخ حسین اصفهانی
صاحب فصول.
این تفسیر به آیه شریفه صلوات (ان اللّه و ملائکته یصلون
علی النبی)
اختصاص یافته که شامل یک مقدمه و هشت باب و هر باب دارای انوار و حجب و استار می‌باشد.
آقابزرگ تهرانی آن را اثری مبتکرانه می‌شمارد. نسخه اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاصل میرزا مهدی معروف به آقازاده محفوظ است.
تفسیر قارپوزآبادی قزوینی اثر
شیخ ملا علی قزوینی قارپوزآبادی (۱۲۰۹ - ۱۲۹۰ ق)، از
علمای قزوین.
این تفسیر در دو مجلد به
زبان عربی و شیوه روائی و کلامی شامل بخشی از
قرآن کریم است مؤلف این اثر را به تفسیر
سوره یس تا آخر قرآن اختصاص داده است.
پس از ذکر آیه با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به
تفسیر و
تاویل آیه می‌پردازد. نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شیخ محمد صادق قزوینی موجود است.
احسن التفاسیر اثر
مولی محمدجعفر (م ح ۱۲۹۰ ق) فرزند
شیخ عبدالصاحب خشتی دوانی، از مفسران و فقهای
شیعه. این تفسیر به فارسی و به شیوه روائی است. مفسر در تفسیر آیات قرآن کریم اکتفاء به نقل احادیث و روایات ائمه معصومین (
علیهم‌السّلام) می‌نماید.
مؤلف این اثر را در ۱۲۸۸ ق آغاز به تالیف کرده و تا پایان
سوره فاتحه به اتمام رسانده است. نـسـخه این تفسیر را
شیخ آقابزرگ تهرانی در
نجف اشرف نزد
شیخ ابوالقاسم طهرانی در مدرسه صدر نجف مشاهده نموده است.
سخه دیگری از آن در کتابخانه شوشتری‌های نجف موجود است.
عبدالصاحب خشتی دارای اثر دیگری در ترجمه است که نام آن ترجمه قرآن می‌باشد.
تفسیر شاهرودی اثـر
ملا محمدعلی (۱۲۲۰ - ۱۲۹۳ ق) فرزند
ملا محمدکاظم خراسانی (اصلا شاهرودی)، از
علمای امامیه.
مؤلف بیش از پنجاه و دو عنوان کتاب از خود باقی گذاشته است از جمله در
علوم قرآن. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به
زبان عربی و شیوه روائی است.
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه فرزندش شیخ احمد شاهرودی مؤلف ازالة الاوهام است.
لغات القرآن الکبیر اثر
ملا نظرعلی زنجانی حائری (۱۲۰۳ - ۱۲۹۳ ق)، از علمای عصر خویش. این کتاب در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است.
مؤلف در این اثر لغات مشکل و کلمات غریب و متشابه آیات قرآن مجید را نظما
تفسیر نموده و به سبک بسیار زیبا و روان از نظر لغوی و نحوی شرح نموده است.
مـلا نـظـر
عـلی اثر دیگری به نام لغات القرآن الصغیر دارد که در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است.
مـؤلـف پـس از پایان تفسیر لغات کبیر مجدد کلمات غریب و آیات مشکل و متشابه قرآن مجید را نظما تفسیر نموده و نیز این دو تفسیر از نظر شیخ آقابزرگ تهرانی گذشته و آنها را ستوده است.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وی شیخ میرزا محمود در
کربلا موجود است.
تفسیر صالحی برغانی اثـر
میرزا عبدالوهاب صالحی (م ۱۲۹۴ ق) فرزند
شیخ محمد صالح برغانی قزوینی و متخلص به رضـوان، از ادبـا و مـتـکلمان و
مفسران شیعه (برغانی صالحی، میرزا عبدالوهاب) تفسیر مورد بحث در چند مجلد کوچک و بزرگ به زبان عربی و به شیوه فلسفی و کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است.
مؤلف در این اثر خود بعضی از سوره‌ها و آیات را که مورد توجه او بوده (برای عنوان کردن مباحث عقلی و مسائل مورد مناقشه حاد آن روزگار مانند
برزخ و
روح و
معاد جسمانی و
روحانی و غیره) انـتـخاب نموده سپس با مشرب عرفانی خود و به سبک فلسفی و بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به
تفسیر و
تاویل می‌پردازد.
تـفـسـیـرهای بازمانده از وی عبارت است از
سوره مبارکه حمد،
سوره توحید،
سوره واقعه،
سوره یس،
سوره اعلی،
سوره حدید،
سوره الضحی،
آیة الکرسی،
آیه نور،
آیه مودة و آیه قل الروح من امر ربی.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وی میرزا حسن صالحی در قزوین موجود است.
تفسیر طریحی اثـر
شیخ عبدالحسین (۱۲۳۵ - ۱۲۹۵ ق) فرزند
شیخ نعمت طریحی نجفی، از ادبا و علمای عصر خویش (
آل طریحی). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به
زبان عربی و شیوه ادبی شامل تمام
قرآن کریم است.
مؤلف با بهره‌گیری از
روایات و احادیث ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام) به شیوه ادبی و لغوی به تفسیر آیات
قرآن کریم پرداخته است. نسخه اصل به خط مؤلف نزد احفاد وی در
نجف اشرف موجود است.
آیات الائمة اثـر
میرزا علی‌نقی (م ۱۲۹۷ ق) فرزند
مولی رضا بن محمدامین همدانی حکیم، ریاضی‌دان، متبحر در
علوم غریبه و از علمای عصر خویش. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به
فارسی و به نام تفسیر آیات الائمة است. مفسر آن را بر مذاق اهل
عرفان و
تصوف نگاشته و در ۱۲۷۴ ق از نگارش آن فراغت یافته است.
مـؤلـف ایـن اثر را به قواعد جفر و استخراج آیات قرآن کریم از طریق زبر و بینات در اثبات
امامت حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام) آغاز نموده است. و آن شامل یک مقدمه در شرح و بیان احاطه قرآن کریم به تمام علوم می‌باشد. سـپـس مـی گوید که امامت ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام) در قرآن کریم به طریق اشارات و رموز یاد شده ولی تصریح به امامت ائمه اثنی عشر نگشته است.
مـفـسر به
زبان عربی و کتب
عهدین قدیم و جدید کاملا آشنائی و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از این تفسیر از کتاب
تورات و کتاب
زبور و
صحیفه دانیال و سایر کتب و رسالات عهدین در اثبات امامت
حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و ائمه اثنی عشر (
علیهم‌السّلام) استفاده کرده است. و نیز عباراتی را به خط فارسی و
زبان عبری ذکر نموده است. امروز نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست می‌باشد.
از جمله نسخه خط مؤلف نزد حفید وی میرزا محمد در
تهران و نیز نسخه کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضوی (شماره ۶۹۵۰) و نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی (شماره ۱۶۸۵) محفوظ می‌باشد.
اسرار التنزیل فی تفسیر القرآن اثـر
شیخ موسی صالحی (م ۱۲۹۸ ق) فرزند
شیخ محمد صالح برغانی قزوینی، از علمای عصر
قاجار. این تفسیر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه کلامی و روائی شامل تمامی قرآن کریم است.
مؤلف در این اثر پس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامی و استدلالی و نقل از تفسیرهای متقدمین و تـفسیرهای پدرش
بحرالعرفان و بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به تفسیر و تاویل آیه می‌پردازد. نسخه اصل به خط مؤلف نزد میرزا حسن صالحی در
قزوین موجود است.
مشکاة المصابیح اثـر
شیخ محمد مؤمن (زنده در ۱۲۹۹ ق) فرزند
ابومحمد میامی بسطامی، از حکما و متالهان و
علمای امامیه. ایـن تـفـسـیـر در یـک مجلد به زبان عربی و شیوه فلسفی شامل شرح آیه ۳۵
سوره نور (اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالارْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ)
است. این تفسیر را در یک مقدمه و ده مصابیح ترتیب داده است. ایـن اثر مشحون از مباحث فلسفی و حکمی و کلامی است و در ۱۲۹۹ ق از تالیف این کتاب فراغت یافته است.
میامی این تفسیر را به اسم حاج
میرزاجواد آقا مجتهد تبریزی تالیف نموده و به او اهدا کرده است. نـسـخـه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه میرزا محمد حسین
بن محمد جعفر پیشنماز خیابانی در
تبریز است.
خلاصة البیان فی حل مشکلات القرآن اثر
شیخ محمدتقی (۱۲۱۷ - ۱۲۹۹ ق) فرزند
حسینعلی هروی اصفهانی حائری، از
علمای شیعه و شاگردان
صاحب جواهر. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی و لغوی است. مؤلف به ترتیب
سوره‌های قرآن کریم از آغاز قرآن تا انجام به تفسیر کلمات و آیات مشکل و متشابه می‌پردازد و در بعضی از موارد از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نیز بهره می‌گیرد.
شیخ آقابزرگ تهرانی که این تفسیر را مشاهده نموده آن را ستوده است و در
الذریعة می‌نویسد تفسیری نیکوست. مـؤلـف آن اغلب مشکلات هر
سوره را از
الفاتحة تا
الناس شرح نموده و مهارت و تبحر او در
لغت و ادبیات کاملا نمایان است. نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف جزو مخطوطات کتابخانه شیخ محمد سماوی در
نجف بود که این کتابخانه متفرق گردید و قسمتی از کتب خطی آن به کتابخانه حکیم منتقل گردیده است.
مـؤلـف تـفـسـیـر دیگری دارد به نام تفسیر هروی حائری شامل چند رساله به زبان عربی و شیوه کلامی و روائی است. مـؤلف در این اثر به تفسیر بعضی از آیات قرآن کریم که خود نظر داشت و یا از وی سؤال گردیده بود می‌پردازد.
از جمله تفسیر آیة الکرسی، و تفسیر آیه نهم
سوره النجم (ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ اَوْ اَدْنَی).
نسخه‌های آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی موجود است.
خزائن القرآن اثـر سـلـطـان الـقراء سید محمود فرزند سید محمد
بن سید مهدی
بن عبدالفتاح
علوی فاطمی حسنی حسینی حافظ،
قاری و از مفسران عصر قاجار.
ایـن تـفـسیر به
فارسی و به شیوه ادبی و با بهره گیری از روایات و احادیث ائمه اطهار (
علیهم‌السّلام) نوشته شده است.
در این تفسیر هر
آیه به جنبه ادبی و لغوی و قراءآت و نحو آن توجه داشته است.
مـفـسـر آثـار زیادی در فنون
تفسیر و
تجوید از خود باقی گذاشته است که بعضی از آنها به چاپ رسیده است از جمله تجوید حل الجواهر به فارسی و تجوید جواهر القرآن به عربی و تجوید التحفة المحمدیة که همگی آنها به چاپ رسیده است.
از تفسیرهای
اهل سنت نیز می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد:
۱.
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی (تفسیر آلوسی)، تالیف سید محمود
بن عبدالله بغدادی حسنی حسینی (م ۱۲۷۰ ق)؛
۲.
نیل المرام من تفسیر آیات الاحکام، تالیف ابوالطیب محمد
بن علی سید محمدصدیق حسن خان قنوچی؛
۳. حاشیة الصاوی
علی تفسیر الجلالین تالیف
احمد بن محمد صاوی (م ۱۲۴۱ ق)؛
۴.
تفسیر مظهری اثر قاضی محمد ثناءالله مظهری (م حدود ۱۲۵۵ ق).
مفسران قرن سیزدهم.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سیزدهم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سیزدهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۶/۲.
