ترتیب آیات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
درباره ترتیب آیات که به آن
تنسیق، ترتیب تدوین آیات، تالیف،
جمع و
نظم آیات نیز گفته می‌شود دو دیدگاه وجود دارد:
بیش‌تر محقّقان
اهل سنّت و
شیعه برآنند که جایگاه آیات درسوره‌ها با هدایتِ رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به وسیله
جبرئیل و دستور حضرت به اصحاب معین می‌شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی
تغییر آن
جایز نیست.
اینان می‌گویند:
صحابه حافظ
قرآن که تا آخر عمر
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و پس از او نیز می‌زیستند، قرآن را با همان ترتیب زمان حضرت روایت می‌کردند.
زید بن ثابت خود یکی از حافظان و راویان قرآن بود و به دستور
ابوبکر مأمور تدوین قرآن به شکل
مصحف شد. او آیات را براساس مرسوم زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مرتّب و مدوّن کرد و هیچ‌گونه اختلافی میان مسلمانان در
ترتیب آیات پدید نیامد.
روایاتی که در این باره وارد شده، دلیلی دیگر بر این مدّعا است.
عثمان بن ابی عاص می‌گوید: ما نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودیم. دیدیم دیدگان خود را بالا برد و در نقطه‌ای متمرکز کرد و فرمود: جبرئیل هم‌اکنون بر من فرود آمد و گفت: آیه «إنّ اللّهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسن»
را در این جای سوره نحل قرار دهم؛
افزون بر این، اگر ترتیب موجود تغییر یابد، از
اعجاز بیانی قرآن کاسته می‌شود و این، دلیل بر ترتیب آیات بر اساس
وحی خدا و امر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده است.
سیوطی نظریه توقیفی بودن را اجماعی می‌داند و آن را از
زرکشی و
ابوجعفر بن زبیر نقل می‌کند.
ادله این
نظریه به قرار ذیل است:
فریقین بر این امر
اجماع دارند که ترتیب
آیات قرآن به روش و ترتیب موجود،
توقیفی است. البته مستند این اجماع،
نص‌های فراوانی است که بر توقیفی بودن آیات دلالت دارند.
از آن جا که قرآن کریم
معجزه همیشگی
پیغمبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله
وسلّم است، به
حکم عقل اسلوب و نظم شگفت انگیز آن در ترتیب آیات هم باید
معجزه باشد؛ پس نباید دست
بشر در آن دخالت داشته باشد و طبق
قیاس و رای به تقدیم و تاخیر آیات نظر بدهد.
نصوص و
روایات صحیح و
متواتر درباره ترتیب آیات در کتاب‌های عامه وخاصه فراوان است؛ به طوری که مجالی برای ابراز
شک باقی نمی‌گذارد.
عده‌ای دیگر معتقدند که ممکن است آیات قرآن در زمان پیامبر مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی،
ذوق ،
سلیقه و
اجتهاد اصحاب در نظم و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر
علاّمه طباطبایی ، روایات جمع اوّل قرآن (زمان ابوبکر) مؤید این است که اجتهاد اصحاب در ترتیب آیات دخالت داشته، و
روایت عثمان بن ابی‌عاص ، فقط ترتیب بعضی از آیات نه تمام آن‌ها را به دست پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)
ثابت می‌کند و اگر بپذیریم که همه آیات به دستور حضرت مرتب شده، بدان معنا نیست که آن‌چه را اصحاب منظّم و مرتّب کرده‌اند، همان ترتیب زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است و فقط این مطلب را می‌رساند که آنان تعمّدی بر تغییر موارد روشن و
مسلّم نداشته‌اند؛ امّا در جایی که آشکار نبود و نمی‌دانستند، اطمینانی به حفظ ترتیب آن حضرت نیست؛ هم‌چنین طبق روایات، او آیات مکّی را در سوره‌های مکّی و آیات مدنی را در سوره‌های مدنی قرار می‌داد؛ امّا آن‌چه هم‌اکنون دیده می‌شود، وجود آیات مکّی در سوره‌های مدنی و بالعکس است و اجماعی که بر وحدت ترتیب فعلی با ترتیب زمان پیامبر ادّعا شده، اجماع منقول است و نمی‌توان بر آن تکیه کرد.
برخی از دانشمندان مانند
علامه مجلسی معتقدند ترتیب آیات توقیفی نیست؛ بلکه سلیقه و نظر
صحابه، آن‌ها را به این نظم درآورده است.
علامه مجلسی رحمة‌الله‌علیه درباره «تالیف القرآن و انه علی غیر ما انزل الله عزوجل» ضمن استشهاد به
تقدیم و تاخیر آیات می‌گوید: صحابه طبق
آرا و سلیقه خود آیات قرآن را به صورت موجود به نظم درآورده‌اند.
جمع آوری و ضبط
آیات در هر
سوره به ترتیب موجود غالبا بر حسب
ترتیب نزول آن‌ها انجام گرفته است. البته آیاتی هم بوده‌اند که به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله
وسلّم میان سوره‌ای در جایی قرار می‌گرفت که قبلا کامل و ختم شده بود، و در واقع، برخلاف ترتیب
نزول آیه جای می‌گرفت. این موارد در زمره مستثنیات عدول از ضبط آیات بر حسب ترتیب نزول آن‌ها بوده و به دستور خاص نیاز داشته است.
ترتیب سور؛
ترتیب قرآن.
(۱)الاتقان فی علوم القرآن.
(۲)اصطلاح‌نامه علوم قرآنی.
(۳)البرهان فی علوم القرآن.
(۴)تاریخ قرآن، معرفت.
(۵)التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
(۶)تفسیر التحریروالتنویر.
(۷)التفسیرالکبیر.
(۸)تفسیر المنار.
(۹)التمهید فی علوم القرآن.
(۱۰)جمهرة اللغه.
(۱۱)الصحاح.
(۱۲)الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور.
(۱۳)روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم.
(۱۴)قرآن در
اسلام.
(۱۵)کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار.
(۱۶)مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
(۱۷)المعجم الاحصائی.
(۱۸)معجم مقاییس‌اللغه.
(۱۹)مفردات الفاظ القرآن.
(۲۰)المیزان فی تفسیرالقرآن.
(۲۱)نکت الانتصار.
(۲۲)نور علم.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ترتیب آیات». دائرة‌المعارف قرآن کریم مقاله ترتیب آیات
