ترتب اجناس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترتب اجناس، از اصطلاحات
علم منطق بوده و به قرار گرفتن جنسى بعد از ديگرى بر اساس ملاک خاص در سلسله اجناس، اطلاق می‌شود.
مفاهيم کلى که
اجناس و
انواع را تشکيل مى‌دهند از لحاظ عموم و خصوص و شامل يا مشمول‌بودن با
نظم و ترتيب معينى به دنبال يکديگر قرار گرفته‌اند، به گونه‌اى که مى‌توان آنها را به دايره‌هاى متداخل يا نردبانى تشبيه کرد که از درجه پايين شروع و به بالاترين درجات يا بزرگ‌ترين دواير خاتمه مى‌يابد.
کلى‌هايى که از همه خاص‌ترند در آخر سلسله و آنهايى که از مافوق خود خاص‌تر و از مادون خود عام‌ترند در وسط و آنهايى که از همه عام‌ترند و
کلی ديگرى شامل آنها نيست در بالاى سلسله قرار مى‌گيرند. اين چينش و ترتيب طولى در سلسله کليات را «
ترتب کلیات» گويند. در سلسه اجناس «ترتب اجناس» و در سلسله انواع «
ترتب انواع» مطرح است.
بدين‌سان کلى‌ها به لحاظ ترتبشان (چينش طولى و قرار گرفتن يکى بعد از ديگرى بر اساس ملاک خاص) در سلسله اجناس يا انواع به سه درجه تقسيم مى‌شوند:
۱. کلى‌هاى سافل که از همه خاص‌ترند و تحت آنها کلى ديگرى قرار ندارد.
۲. کلى‌هاى متوسط که شامل مادون‌اند و نسبت به مافوق خود مشمول‌اند.
۳. کلى‌هاى عالى که بالاتر از همه قرار گرفته و شامل همه کلى‌هاى مادون خودند، ولى مشمول کلى ديگرى نيستند.
همه اين کلى‌ها انواع و اجناس‌اند و اجناس قريب، متوسط و عالى و نيز انواع سافل، متوسط و عالى را به وجود مى‌آورند؛ بدين‌سان کليات به لحاظ ترتبشان به اجناس و انواع تقسيم مى‌شوند و هر يک سلسله مراتبى دارند.
سلسه مراتب انواع به قرار ذيل است:
۱. نوع سافل يا نوع حقيقى يا
نوع الانواع: نوعى که زير آن نوعى نباشد؛ مانند: انسان که زير آن افراد هستند و کلى ديگرى نيست.
۲.
نوع متوسط: نوعى که هم بالاى آن و هم پايين آن، نوع وجود دارد؛ مانند: حيوان و جسم نامى.
۳.
نوع عالی: نوعى که بالاتر از آن نوعى نباشد؛ مانند: جسم.
سلسه مراتب اجناس به قرار ذيل است:
۱.
جنس سافل: جنسى که زير آن جنسى نباشد؛ مانند: حيوان که پايين‌تر از آن، انواع هستند.
۲.
جنس متوسط: جنسى که بالاتر و پايين‌تر از آن،
جنس باشد؛ مانند: جسم نامى و جسم.
۳.
جنس عالی: جنسى که پايين‌تر از آن جنس باشد، ولى بالاتر از آن جنس نباشد و آن را
جنس‌الاجناس نيز مى‌گويند، زيرا اعم از تمام اجناس است؛ مانند جوهر.
بايد دانست که سلسله اجناس، صعود دارند، ولى سلسله انواع، نزول دارند، زيرا جنسِ يک کلى، اعم از آن است؛ پس چون از جنسى به جنس آن حرکت شود و سپس به جنسِ جنس آن بر کليت افزوده مى‌شود تا جنس الاجناس حاصل شود؛ يعنى جنسى که فوق آن جنسى نيست. جنس‌الاجناس همواره يکى از
مقولات عشر است، اما در مراتب انواع، حرکت ترتبى، سير نزولى دارد، زيرا نوعِ يک کلى، اخص از آن است و حرکت از نوعى به نوع آن، حرکت از اعم به اخص است و اين حرکت به نوع الانواع يا نوع سافل ختم مى‌شود که تمام خصايص انواع ديگر را دارد.
هيچ‌يک از سلسله انواع و اجناس در سير صعودى و نزولى تا بى‌نهايت ادامه پيدا نمى‌کند، وگرنه از لحاظ صعود،
تسلسل لازم مى‌آيد و از لحاظ نزول هرگز به افراد ختم نخواهد شد.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ترتب اجناس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۵.
