تألیفات رجالی قرن دوازدهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تالیفات رجالی
قرن دوازدهم هجری را تا پنجاه و هشت مورد شمرده‌اند از آن جمله تألیفات رجالی
شیخ حر عاملی،
محمدباقر مجلسی ،
سید نعمت الله جزایری و ... می‌باشد.
اردبیلی ، محمد (م ۱۱۰۱ ق) مؤلف کتاب، تصحیح الاسانید می‌باشد.
مؤلف در این کتاب، اقدام به تصحیح اکثر اسناد کتاب
التهذیب و
الاستبصار نموده است.
در خاتمة
المستدرک، با تعبیر «قلت»، تمام این کتاب نقل شده است. همچنین مؤلف در خاتمه کتاب جامع الرواة خود، در فایده هشتم،
منتخب و خلاصه‌ای از این کتاب را آورده است.
مرحوم مامقانی نیز در آخر جلد سوم کتاب
تنقیح المقال، این
منتخب را آورده است.
جامع الرواة، نیز از تألیفات اردبیلی می‌باشد. قم: مکتبة المحمدی، ج۲.
این کتاب، مشتمل بر قسمت‌های زیر است:
مقدمه مؤلف، شامل: مطالبی در بیان ضرورت نگارش کتاب، محتویات کتاب و منابع مورد مراجعه است. همچنین با رمزهای خاصی هر یک از منابع، معرفی شده‌اند.
این کتاب به عنوان حاشیه و مکمل کتاب
تلخیص المقال میرزا محمد استرآبادی (م ۱۰۲۸ ق)، تالیف شده است و بعد از ذکر اسامی
رجال، شرح حال‌های میرزا محمد استر آبادی در تلخیص المقال با رمز «مح» در ذیل هر عنوان، آورده شده است.
در بعضی از موارد، مطالبی مانند شرح و یا به صورت استدراک و یا توضیح بیشتر آمده است و شرح حال هر شخص،
راوی و مروی عنه وی، با استناد به نشانی موجود در
کتب اربعه، بیان شده است و در مورد اشخاصی که در کتب اربعه روایتی ندارند، تنها به ذکر اسامی آنها اکتفا شده است.
در موارد اسامی مشترک، در حد امکان، قراینی جهت ترجیح (مانند بیان اسامی راوی و مروی عنه) ذکر شده است.
موارد ارسال سند، با استناد به قراین، مشخص شده‌اند. نیز در مواردی که اختلاف نسخه موجود بوده است، هر دو نسخه ذکر شده و با استناد به قراین، یکی از نسخه‌ها ترجیح داده شده و یا ترجیح به خواننده واگذار شده است.
مؤلف در خاتمه کتاب، فوایدی را متذکر شده که اغلب آنها در شرح مشیخه
صدوق و مشیخه
طوسی آمده است. این خاتمه، مشتمل بر ده فایده است که در آخر فایده هشتم
منتخب کتاب خود با نام تصحیح الاسانید، درج نموده است.
سید حسین حسینی قزوینی (م ۱۲۰۸ ق)، این کتاب را خلاصه کرده است. همچنین
سید علی محمد دستغیب حسینی شیرازی (معاصر)، شرح ثقات این کتاب را با عنوان معجم الثقات من جامع الرواة، تالیف نموده است.
محقق تهرانی در
الذریعة می‌گوید که نام دیگر کتاب جامع الرواة، رافع الاشتباهات است و در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال الاردبیلی و نیز با عنوان رجال الشیخ محمد
، و در کتاب
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، با عنوان تمیز المشترکات، فهرست نموده است.
عاملی اصفهانی، علی (۱۰۱۳ یا ۱۰۱۴ - ۱۱۰۳ یا ۱۱۰۴ ق) مؤلف کتاب، التعلیقات الرجالیة می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
حر عاملی، محمد بن حسن (۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ ق) صاحب کتای رجالی،
خاتمه تفصیل وسائل الشیعة، می‌باشد. تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث، ج۳۰، ص۵۵۲؛ تحقیق: محمد رازی، تهران: مکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۹ ق، ج۲۰.
کتاب
وسائل الشیعة، از جمله جوامع حدیثی
شیعه است. جلد آخر این کتاب، مشتمل بر دوازده فایده رجالی است که فهرست این فواید عبارت‌اند از:
طرق و مشیخه صدوق در کتاب
من لا یحضره الفقیه؛
طرق و مشیخه شیخ طوسی در
التهذیب و
الاستبصار؛
«عدة من اصحابنا» در
الکافی ؛
مصادر وسائل الشیعة؛
طرق شیخ حر عاملی به مصادر وسائل الشیعة؛
اقوال
علما در صحت مصادر وسائل الشیعة؛
اصحاب اجماع،
اصحاب اصول و... ؛
قراینی که بر صحت اخبار دلالت دارند؛
استدلال بر صحت احادیث مصادر وسائل الشیعة؛
جواب بر اشکال‌های ذکر شده در حجیت اخبار؛
احادیث مضمره؛
الفاظ و کلماتی که دلالت بر مدح دارند، به همراه فهرست اسامی راویان حدیث با ذکر توثیق‌های وارد شده در مورد آنها، با ذکر مصادر رجالی.
محقق تهرانی در الذریعة
، این خاتمه را با عنوان رجال الشیخ محمد بن الحسن الحر العاملی هم فهرست نموده است.
الرجال، از دیگر تألیفات شیخ حر عاملی می‌باشد. فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی، قم: ۱۴۱۹ ق، ج۱، ص۲۵۴.
این کتاب، دربردارنده اسامی رجال ممدوح و مذموم است که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند و در خاتمه، چند فایده رجالی مطرح شده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
کتاب رسالة فی معرفة الصحابة، نیز از آثار شیخ حر عاملی می‌باشد.تصحیح: سید کاظم موسوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ ش، ص۱۲۶.
این کتاب، مشتمل بر ذکر اسامی
صحابیان ، همراه با بیان مشخصات آنها می‌باشد. در معرفی هر شخصیت، بعد از نام وی، اسم پدر و اجداد و القاب و کنیه‌هایش آورده شده است. اکثر اسامی، خالی از توثیق و مدح است و بر اساس نظر مؤلف، اصحابی که در مورد آنها ذم و مدحی وارد نشده است، ممدوح‌اند. به همراه هر نام، نشانی مصدرهای مورد مراجعه، با ذکر حروف رمز آورده شده است. اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
در صفحه بندی کتاب، هر صفحه به دو ستون تقسیم شده است و برای هر ستون، یک شماره صفحه مستقل آورده شده است.
بحرانی توبلی کتکانی، سید هاشم (م ۱۱۰۷ ق) مؤلف کتاب، تعریف رجال من لا یحضره الفقیه می‌باشد.
مؤلف اسناد ذکر شده در مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه را بر اساس ترتیب اسامی راویان و با حذف اسامی مجهولان آنها تنظیم نموده است. در آخر این «ترتیب»، مؤلف چند فایده رجالی کوتاه و بعضی از مطالب درباره علوم حدیث را مطرح نموده است. محقق تهرانی می‌گوید که صاحب
ریاض العلماء در کتاب خود می‌گوید: این کتاب، از جمله کتاب‌هایی است که نزد فرزند مؤلف موجود بوده است.
در
التراث العربی ، این کتاب با عنوان ترتیب مشیخة من لا یحضره الفقیه، فهرست شده است.
تنبیه الاریب فی ایضاح رجال التهذیب، نیز از کتب بحرانی توبلی می‌باشد.
نویسنده کتاب، علاوه بر شرح اسناد کتاب
التهذیب، حالات رجال موجود در اسناد روایات این کتاب را مشخص کرده است. محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. مرحوم
حسن بن محمد بحرانی دمستانی (م ۱۱۹۱ ق)، در تهذیب این کتاب، اقدام به تالیف کتاب انتخاب الجید من تنبیهات السید نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
روضة العارفین،
از دیگر آثار بحرانی توبلی است.
این کتاب، در شرح حال گروهی از قدمای
شیعه امیرمؤمنان و نیز شرح حال قدما و متاخران
راوی حدیث، تالیف شده است. این شرح حال‌ها مشتمل بر ۱۵۸ مورد است که اولین آنها
ابان بن تغلب و آخرین آنها
قنبر، غلام علی (علیه‌السّلام) است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
از دیگر آثار رجالی بحرانی توبلی می‌توان از کتاب،
من روی النص علی الائمة الاثنی عشر (علیهم‌السلام)، نام برد.
این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی
صحابیان و
تابعیان روایت کننده از
پیامبر و
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) است که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
اسامی راویان، از کتاب‌های مختلف حدیثی استخراج شده که عبارت‌اند از:
الکافی شیخ کلینی و
الخصال، العیون، الاکمال،
النصوص،
معانی الاخبار،
علل الشرائع و المجالس که همگی تالیف
شیخ صدوق‌اند و نیز
الغیبة شیخ طوسی،
الغیبة نعمانی،
الطرائف ابن طاووس، هدایة الحضینی و مسند فاطمة‌ی
ابن جریر طبری و
صحاح ششگانه.
این کتاب، به انضمام کتاب الانصاف، تالیف
سید هاشم بحرانی است.
محقق تهرانی می‌گوید ظاهر آن است که این کتاب هم تالیف سید هاشم بحرانی است؛ زیرا رمزهای در مورد کتاب‌هایی که مطالب از آنها اخذ شده‌اند، عین رمزهایی است که برای کتاب
الانصاف آورده شده‌اند. ایشان، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
خراسانی، علی بن حسن (زنده در ۱۱۱۰ ق) صاحب کتاب، شرح مشیخة شیخ
الطائفة والشیخ الصدوق، می‌باشد.
این کتاب، شرحی بر بیان حال راویان موجود در مشیخه کتاب
من لا یحضره الفقیه و مشیخه
التهذیب است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
گلستانه، علاء الدین محمد (م ۱۱۱۰ ق) ممؤلف کتاب رجالی، ترتیب مشیخة (کتاب) من لا یحضره الفقیه، می‌باشد.
این کتاب، در ۲۰۴ برگ با سبکی خاص تهیه شده است، به این ترتیب که مؤلف در هر دو صفحه‌ای که در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند، دایره‌هایی را رسم نموده که داخل یکدیگر قرار گرفته‌اند و نیمی از این دایره در صفحه اول و نیمی دیگر در صفحه دوم است، به طوری که در دایره مرکزی، نام شیخ صدوق قرار گرفته و در دایره بعد، نام شیخ او و در دایره بعد، نام شیخ شیخ او تا
امام معصوم (علیهم‌السّلام) که در دایره آخر و بزرگ‌تر قرار گرفته و طریق شیخ به اتمام می‌رسد. مؤلف، اسامی مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه را بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است.
محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال السید علاء الدین گلستانه فهرست نموده است.
مجلسی، محمد باقر (۱۰۳۷ - ۱۱۱۱ ق) از علمای
مشهور شیعه و صاحب کتاب رجالی،
الوجیزة فی الرجال، می‌باشد. تحقیق: محمد کاظم رحمان ستایش، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص۲۵۷.
متن کتاب، شامل ذکر اسامی رجال
حدیث با بیان وثاقت، مدح و ضعف آنها، بدون ذکر اقوال علمای رجال است و برای راویان مهمل و مجهول، تعبیر «مجهول» به کار رفته است.
اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند و بعد از ذکر اسامی، کنیه‌ها و القاب، آمده است. در خاتمه کتاب، مرحوم مجلسی، مشیخه صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه را شرح داده است. در مقدمه محقق، زندگی نامه مؤلف و چگونگی تحقیق کتاب، بیان شده است. در شرح این کتاب، محمد اسماعیل، موصوف به مجتهد، کتاب معیار التمیز فی شرح الوجیز را تالیف نموده است.
چاپ دیگر: رجال المجلسی، تحقیق: عبدالله سبزالی حاج، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ ق، ص۴۲۸، اول.
متن این کتاب، همان الوجیزة فی الرجال مرحوم مجلسی است که شامل ذکر اسامی رجال حدیث، با بیان وثاقت، مدح و ضعف آنهاست، البته بدون ذکر اقوال علمای رجال، و برای راویان مهمل و مجهول، تعبیر «مجهول» به کار برده شده است. اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و بعد از ذکر اسامی،
کنیه و القاب مطرح شده‌اند.
محقق در ذیل هر عنوان، نظر مرحوم
خویی را با ذکر نشانی از
معجم رجال الحدیث بیان کرده است. در خاتمه کتاب، مشیخه صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه شرح داده شده است.
در مقدمه محقق، زندگی نامه مؤلف و مرحوم خویی رحمه الله و منابع مورد مراجعه در تصحیح و تحقیق کتاب، آورده شده است.
ذکر مصطلحات موجود در معجم رجال الحدیث، از قبیل الفاظ مدح و قدح و... ، همراه با ذکر مباحث مقدمه معجم رجال الحدیث با عنوان‌های فرعی، که بر اساس حروف الفبا ترتیب داده شده‌اند، آورده شده است.
محدث جزایری، سید نعمة الله (۱۰۵۰ - ۱۱۱۲ ق) از علمای بزرگ
شیعه و صاحب کتاب، حاشیة علی نقد الرجال می‌باشد.
این حاشیه، بر کتاب
نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی نوشته شده است که آن را سید احمد بن حسین، معروف به سید آقا تستری نجفی تدوین نموده و نام آن را التعلیقة الیسیرة نامیده است.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال السید نعمة الله هم فهرست نموده است.
مدنی شیرازی حسینی، سید صدر الدین (۱۰۵۲ - ۱۱۲۰ ق) صاحب کتاب رجالی، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، می‌باشد. تحقیق: سید محمد صادق آل بحرالعلوم، قم: مکتبة بصیرتی، ۱۳۹۷ ق، ص۵۹۶، دوم.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه مصنف در بیان ویژگی‌های کتاب است. متن آن (بنابر آنچه که مصنف در مقدمه بیان نموده است) در بردارنده دوازده طبقه مختلف از شخصیت‌های گوناگون شیعی است که عبارت‌اند از: طبقه اول: صحابیان؛ طبقه دوم: تابعیان؛ طبقه سوم: محدثانی که از
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام)
روایت آورده‌اند؛ طبقه چهارم: محدثان و مفسران و
فقها؛ طبقه پنجم: حکما و متکلمان؛ طبقه ششم: علمای
عرب؛ طبقه هفتم: سادات صفوی؛ طبقه هشتم: ملوک و سلاطین؛ طبقه نهم: امرا؛ طبقه دهم: وزرا؛ طبقه یازدهم: شعرا؛ طبقه دوازدهم: نساء.
لیکن بنابر آنچه که محقق کتاب در مقدمه خود آورده، ایشان از این کتاب، تنها به مطالب طبقه اول و قسمتی از مطالب طبقه چهارم و یازدهم بیشتر دسترسی پیدا نکرده است و در چاپ کتاب نیز بر همین مقدار، اکتفا نموده است.
مصنف در بررسی هر شخصیت، ضمن معرفی زندگی نامه و تاریخ حیات، اقدام به بیان اقوال علما در مورد آن شخصیت نموده است. در آخر کتاب، فهرستی از شخصیت‌هایی که مورد بحث واقع شده‌اند، آورده شده است.
محقق تهرانی در
الذریعة از این کتاب با عناوین الدرجات الرفیعة فی طبقات الامامیة، طبقات الامامیه و الشیعة و طبقات الشیعة او طبقات الامامیة نام برده و نیز با عنوان رجال السید علی
فهرست نموده است.
ایشان همچنین در کتاب
مصفی المقال،
اظهار می‌کند که صاحب
ریاض العلماء گفته است که این مؤلف، دارای کتابی به نام احوال الصحابة والتابعین والعلماء است که کامل نشده است. ایشان می‌گوید ظاهر آن است که این کتاب، همان الدرجات الرفیعة باشد که بقیه طبقات آن آورده نشده‌اند.
ماحوزی بحرانی، سلیمان بن عبدالله (۱۰۷۵ - ۱۱۲۱ ق) صاحب کتاب رجالی،
بلغة المحدثین، می‌باشد. تحقیق: عبد الزهراء عویناتی، (بی جا)، عویناتی، ۱۴۱۲ ق، ص۴۷۲ (ص ۳۱۷ - ۴۷۲)، اول.
این کتاب در بیان اسامی راویانی است که از دیدگاه مؤلف، موثق، ممدوح و یا مذموم‌اند و پس از ذکر نام
راوی، لفظ
ثقه، ممدوح و یا مذموم آورده شده است. محقق کتاب، در ذیل اسامی بسیاری از راویان، تعلیقاتی دارد.
این کتاب به همراه کتاب
معراج اهل الکمال الی معرفة الرجال تالیف همین مؤلف، در یک جلد به چاپ رسیده است. در شرح این اثر، کتاب زاد المجتهدین فی شرح بلغة المحدثین احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق)، در دو جلد تالیف شده است.
حاشیة علی خلاصة الاقوال فی علم الرجال.
این حاشیه بر کتاب
خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ق) نوشته شده است.
محقق تهرانی می‌گوید مؤلف در اجازه‌ای که برای شیخ احمد، پدر
صاحب الحدائق و دیگران نوشته است، به این حاشیه اشاره کرده است.
معراج اهل الکمال الی معرفة الرجال، نیز از کتب ماحوزی است. تحقیق: سید مهدی رجایی، (بی جا)، عویناتی، ۱۴۱۲ ق، ص۴۷۲ (۳۱۶ ص)، اول.
این کتاب، شرحی بر
الفهرست شیخ طوسی است. مؤلف در ذیل نام هر
راوی، شرح حال وی را همراه با طریق او با استناد به اقوال علمای متقدم در
علم رجال، از کتاب‌های مختلف رجالی بیان کرده است و در آخر، نظر خود را در مورد آن راوی بیان داشته است.
مؤلف، اسامی موجود در کتاب الفهرست را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده و به شرح آن پرداخته است و این شرح را تا حروف «ب» ادامه داده است.
این کتاب، به همراه کتاب بلغة المحدثین سلیمان ماحوزی، در یک جلد به چاپ رسیده است. مقدمه محقق در معرفی علم رجال و کتاب‌های رجالی و زندگی نامه مؤلف است.
از دیگر آثار رجالی ماحوزی کتاب، رسالة فی تعیین محمد بن اسماعیل، می‌باشد.تحقیق: محمد برکت. علوم الحدیث، ش ۴، رجب - ذوالحجة ۱۴۱۹ ق، ص۲۸۳ - ۳۱۰.
تشخیص
محمد بن اسماعیل که در اسناد
الکافی آمده است و از
فضل بن شاذان (/شادان)
روایت نقل می‌کند و مرحوم
کلینی، از وی
روایت نقل می‌نماید، موضوع این رساله است و در نهایت، نویسنده مقاله به این نتیجه می‌رسد که این شخص، همان محمد بن اسماعیل نیشابوری است. در خاتمه رساله، در بررسی توثیق و تصحیح احادیث وی ادله‌ای ارائه شده است. مقدمه محقق، شامل زندگی نامه مؤلف رساله و توضیح مختصری درباره این رساله است.
اصبعی، علی بن عبدالله (۱۰۷۲ - ۱۱۲۷ ق) صاحب کتاب رجالی، ترتیب
الفهرست للشیخ الطوسی می‌باشد.
محقق تهرانی در الذریعة
این کتاب را با عنوان ترتیب فهرس شیخ
الطائفة و در
با عنوان رجال الشیخ علی فهرست نموده است.
افندی، میرزا عبدالله (ج ۱۰۶۶ - ح ۱۱۳۰ ق) صاحب کتاب رجالی، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال می‌باشد.
سماهیجی، عبدالله بن صالح (۱۰۸۶ - ۱۱۳۵ق) مؤلف کتاب رجالی، ارشاد ذهن النبیه فی شرح اسانید من لا یحضره الفقیه می‌باشد.
مؤلف در اجازه نامه‌ای که برای شیخ
ناصر جارودی نوشته است، از این کتاب با عنوان ارشاد ذهن النبیه نام برده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان شرح اسانید
من لا یحضره الفقیه و نیز با عنوان ارتیاد ذهن النبیه فی شرح اسانید من لا یحضره الفقیه
، فهرست نموده است؛ لیکن ایشان متذکر شده که عنوان ارتیاد ذهن النبیه، عنوان تصحیف شده‌ای است که در کتاب کشف الحجب والاستار
، به کار رفته است.
این کتاب، شرحی بر اسناد کتاب من لا یحضره الفقیه است که مؤلف آن، موفق به تکمیل و اتمام آن نشده است.
کتاب
البلغة الصافیة والتحفة الوافیة،
نیز از آثار سماهیجی می‌باشد.
این کتاب، در بیان احوال رجال تالیف شده است.
از دیگر آثار سماهیجی کتاب
تحفة الرجال و زبدة المقال، می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر ارجوزه مفصلی در
علم رجال است. ارجوزه، به اشعاری اطلاق می‌شود که هر بیت آن دارای قافیه‌ای مختص به خود باشد.
مؤلف، اسامی راویانی را که نیاز به بحث دارند، بیان می‌نماید و در مورد آنها مباحثی را مطرح نموده تا به این وسیله،
احادیث روایت شده از طرف ایشان از حیث ضعیف بودن و صحیح بودن و... مشخص شود و در این زمینه، از نظریات
سلیمان بن عبدالله ماحوزی استفاده نموده است. مؤلف در آخر کتاب، اجازه نامه خود از شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی را (که ایشان هم از
علامه مجلسی اخذ کرده)، به نظم آورده است.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان ارجوزة فی الرجال و در جای دیگری
با عنوان رجال الشیخ عبدالله فهرست نموده است.
در التراث العربی
، این کتاب با عنوان تحفة الرجال و زبدة الزبدة فی المقال، فهرست شده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
حاشیة علی تلخیص الاقوال.
این حاشیه بر کتاب
تلخیص الاقوال، معروف به الرجال الوسیط
میرزا محمد بن ابراهیم استرآبادی است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب که این حاشیه را دربرداشته است، مشاهده کرده و نشانی داده است.
فتونی عاملی، ابو الحسن، شریف بن محمد طاهر (م ۱۱۳۸ ق) مؤلف کتاب
تنزیه القمیین، می‌باشد.تحقیق: محمد تقی جواهری، تراثنا، سال ۱۳، ش ۴ (ش پیایی ۵۲)، شوال ۱۴۱۸ ق، ص۱۶۳-۲۴۲.
این کتاب در بیان احوال راویان و محدثان قمی و رد مطالبی است که بر آنها وارد شده است. کتاب، شامل مقدمه، دو فصل و یک خاتمه است. در مقدمه کتاب، در مورد نسبت‌هایی که به راویان قمی داده شده، بحث شده است، از جمله نسبت
مجبره و
مشبهه و
اتهام افترا بر
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) و این که در اخبار آنها مواردی که در بردارنده
جبر و تشبیه است، مشاهده می‌شود.
فصل اول، در بیان فهرستی از راویان معتبر اشعری قم است.
فصل دوم، در بیان فهرستی از سایر قمی‌های معتبر است.
در هر دو فصل، ضمن بیان اسامی راویان، شرح حال مختصری که از کتاب‌های رجالی اخذ شده است، با ذکر نشانی مصادر مورد مراجعه برای بسیاری از آنها آورده شده است.
خاتمه کتاب، شامل بعضی از اخبار
یونس بن عبدالرحمان و
فضل بن شاذان در باطل بودن
قیاس و عدم جواز عمل به آن مطرح شده و مورد بررسی واقع شده است.
محقق کتاب در مقدمه خود، زندگی نامه مؤلف و ویژگی‌ها و مباحث مطرح شده در کتاب را مشخص نموده است.
علوی عاملی اصفهانی، محمد اشرف (م ۱۱۴۵ ق) مؤلف کتاب، شرح مشیخة تهذیب الحدیث می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این شرح را مشاهده کرده و نشانی داده است. او در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال السید محمد اشرف هم فهرست نموده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
خراسانی اصفهانی، محمد جعفر (۱۰۸۰ - ۱۱۵۱ ق) اصحاب النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) الممدوحین، و اصحاب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام).
این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی
اصحاب ممدوح
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) است.
اکلیل المنهج فی تحقیق المطلب،
نیز از کتب خراسانی اصفهانی است
این کتاب، حاشیه‌ای بر
منهج المقال میرزا محمد استرآبادی است. مؤلف، عنوان‌هایی را با تعبیر «ملحق» به کتاب افزوده است و حاشیه خودش بر این کتاب را با تعبیر «اقول» آورده است.
همچنین حواشی
شیخ محمد بن حسن حر عاملی را با رمز «م د ح»، حواشی شیخ محمد بن حسن بن
شهید ثانی را با رمز «م د» و حواشی شیخ محمد بن عبد الفتاح سراب تنکابنی را با رمز «م ح د» را در این کتاب به تفصیل، نقل کرده است.
وی به مناسبت‌های مختلف، به بررسی شیوه‌ها و مبانی مؤلفان در حوزه
علم رجال پرداخته و اصطلاحات و شیوه منهج المقال را به تفصیل، توضیح داده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی محمد جعفر الکرمانی الاصفهانی فهرست نموده است. نسخه خطی این کتاب با خط مؤلف، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
موسوی خوانساری، جعفر بن حسین (۱۰۹۰ - ۱۱۵۸ ق) صاحب کتاب رجالی، تتمیم الافصاح فی ترتیب ایضاح الاشتباه می‌باشد.
مؤلف کتاب به دلیل سخت بودن دسترسی به مطالب کتاب ترتیب
ایضاح الاشتباه علامه حلی، اقدام بر تنظیم و ترتیب این کتاب نموده و آن را با عنوان ذکر شده، ارائه نموده است.
محقق تهرانی در کتاب الذریعة
، این کتاب را با عنوان ترتیب ایضاح الاشتباه و نیز با عنوان رجال ابی القاسم جعفر الخوانساری
، فهرست نموده است.
طباطبایی، سید حسن (ف ۱۱۶۹ ق) مؤلف کتاب، رسالة فی اصحاب الاجماع می‌باشد.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان اصحاب الاجماع و نیز با عنوان رجال السید حسن بن ابی طالب
فهرست نموده است و متذکر شده که در تتمیم امل الآمل
عبد النبی قزوینی، این کتاب با عنوان مقالة فی اصحاب الاجماع معرفی شده است. لیکن عنوان ذکر شده در این کتاب، عبارت است از: «رایت منه مقالة فی تحقیق قولهم: اجمعت العصابة علی تصحیح ما یصح عنه».
ایشان همچنین در الذریعة
، این کتاب را با همان عنوان مقالة فی اصحاب الاجماع فهرست نموده است.
بحرانی، محمد بن عبدالله (م ح ۱۱۷۰ ق) مؤلف کتاب رجالی،
السلاسل فی الحاق الاواخر بالاوائل، می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویان
حدیث است و بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
منظومة فی الرجال،
نیز از آثار بحرانی است.
این منظومه در ۱۱۵۰ بیت تنظیم شده است و در ضمن مجموعه‌ای که شیخ اسماعیل ماحوزی آن را نوشته، قرار گرفته است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در
مصفی المقال،
در شرح حال این مؤلف، این کتاب را با عنوان ارجوزة فی الرجال آورده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
بحرانی، یوسف بن عبدالله (م ۱۱۷۱ ق) صاحب کتابی رجالی با عنوان، رجال الشیخ یوسف بن عبدالله البحرانی است.
محمد بن علی آل ابی شبانه بحرانی (که از شاگردان مؤلف است) در خاتمه کتاب تتمیم
امل الآمل آورده است که مؤلف، دارای کتاب بزرگی در رجال بوده است.
جزایری تستری (/ شوشتری)، سید عبدالله (۱۱۱۴ - ۱۱۷۳ ق) مؤلف کتاب، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال، می‌باشد.
حاشیة علی نقد الرجال،
نیز از آثار سید عبدالله جزایری است.
این حاشیه بر کتاب
نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی نوشته شده است. محقق تهرانی ذکر کرده است که مصنف از این حاشیه، در اجازه نامه‌ای یاد کرده که این حاشیه، غیر مدون است.
از آثار دیگر سید عبدالله جزایری می‌توان از کتاب، معتروک المقال فی علم الرجال، نام برد.
مؤلف در این کتاب، شرح حال رجال از جمله تاریخ زندگی، صفات و شهرهای راویان را مشخص نموده است. وی در بعضی از دیگر تصنیفات خود، به این کتاب اشاره کرده است.
مازندرانی خواجویی، محمد اسماعیل (م ۱۱۷۳ ق) صاحب تألیفی با عنوان، الفوائد الرجالیة، می‌باشد.تحقیق: سید مهدی رجایی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۳ ق، ص۳۵۸، اول.
این کتاب، مشتمل بر چند فایده رجالی است که عبارت‌اند از:
تحقیقات رجالی در مورد بعضی راویان حدیث؛
ذکر بعضی از مباحث
علم درایه؛
جرح و تعدیل؛
تمییز مشترکات.
محقق در مقدمه، زندگی نامه مؤلف و ویژگی‌های کتاب را مورد بررسی قرار داده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی اسماعیل الخاجوئی فهرست نموده است و اشاره می‌نماید که این دو عنوان برای یک کتاب است.
اما در ذیل عنوان الفوائد الرجالیة
آورده که این کتاب، غیر از رجال المولی اسماعیل و رجال الخواجوئی است که در کتاب خانه حاج آقا بن حاج سید اسد الله بن حجة الاسلام حاج سید محمد باقر اصفهانی موجود است.
به نظر می‌رسد که کتاب الفوائد الرجالیة، از این مؤلف، همان کتاب رجال المولی اسماعیل الخاجوئی است؛ اما این کتاب با کتاب‌های موجود در کتاب خانه ذکر شده، تفاوت داشته است.
حزین، محمد علی (م ۱۱۸۱ ق) ترجمة محمد بن ابی عمیر.
این کتاب، در شرح حال
محمد بن ابی عمیر تالیف شده که از
اصحاب اجماع است.
بحرانی، یوسف بن احمد (۱۱۰۷ - ۱۱۸۶ ق) صاحب کتابی رجالی با عنوان، الفوائد الرجالیة می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
حویزی، سید شبر (۱۱۲۲ - زنده در ۱۱۸۶ ق) مؤلف کتابی رجالی با عنوان، مختصر رجال مولانا محمد باقر، می‌باشد.
محقق تهرانی در
الذریعة می‌گوید که ظاهرا مراد از این کتاب (که به وسیله مؤلف، خلاصه آن تهیه و تنظیم شده است) همان
الوجیزة علامه
محمد باقر مجلسی است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال السید شبر هم فهرست نموده است.
بحرانی دمستانی، حسن بن محمد (م ۱۱۹۱ ق) مؤلف کتاب، انتخاب الجید من تنبیهات السید می‌باشد.
مؤلف، کتاب را در تهذیب کتاب تنبیه الاریب فی رجال التهذیب
سید هاشم بحرانی توبلی کتکانی (م ۱۱۰۷ ق) نوشته است.
کتاب تنبیه الاریب، علاوه بر شرح اسناد کتاب التهذیب، احوال رجال موجود در اسناد
روایات این کتاب را مشخص کرده است.
محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسن بن محمد هم فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
اوالی بحرانی، محمد بن علی (ق ۱۲) مؤلف کتاب المقال فی معرفة الرجال، می‌باشد.
مؤلف، فهرست اسامی
اصحاب و
تابعیان اصحاب و راویان احادیث و مشایخ مؤلف کتاب‌های اصولی و اخباری را تهیه و تنظیم نموده است.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمد بن علی الاوالی البحرانی فهرست نموده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
مختصر المقال فی معرفة الرجال،
از تألیفات رجالی اوالی بحرانی می‌باشد.
مؤلف پس از تالیف المقال فی معرفة الرجال، به دلیل آن که این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی اصحاب و تابعیان و
راویان حدیث و مشایخ وی از مؤلفان کتاب‌های اصولی و اخباری بوده است، قصد می‌نماید که فهرست اسامی راویانی را که صاحب «کتاب» و یا «اصل» هستند، همچنین اسامی مشایخ اجازه مشهور را از این کتاب، استخراج نماید و سپس با عنوان مختصر المقال منتشر نماید.
اسامی موجود در این کتاب، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند. در خاتمه کتاب، مؤلف، وجه جواز عمل به اصول اربعه حدیثی و بعضی از اصطلاحات محدثان را بیان می‌نماید.
محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
بحرانی، داوود بن حسن (ق ۱۲) مؤلفکتاب رجالی، ترتیب رجال الکشی می‌باشد.
محقق تهرانی در الذریعة
آورده است که شیخ
یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق) در
لؤلؤة البحرین، در ذیل شرح حال
محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی، به نام این دو کتاب، اشاره نموده است. ایشان در الذریعة
، این دو کتاب را با عنوان رجال الشیخ داوود فهرست نموده است.
ترتیب رجال النجاشی،
نیز از آثار داوود بن حسن بحرانی می‌باشد.
بلادی بحرانی، یاسین (ق ۱۲) صاحب کتاب، رسالة فی عدم اعتبار قول علماء الرجال لکثرة اشتباهاتهم، می‌باشد.
مؤلف در مرحله اول، اخبار را بر چهار قسم تقسیم نموده است که عبارت‌اند از:
صحیح،
حسن،
موثق و
ضعیف. سپس با بیان اقوالی از رجالیان معروف و بیان اشکال‌هایی بر این اقوال، بحث را به آن جا کشانیده است که برای اقوال علمای
علم رجال نمی‌توان اعتباری قائل شد. از جمله اقوالی از
نجاشی را مطرح کرده و بر آنها اشکال‌هایی را وارد نموده است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این رساله را مشاهده کرده و نشانی داده است.
معین النبیه فی رجال من لا یحضره الفقیه،
نیز از آثار بلادی بحرانی است.
این کتاب، شرح بر رجال کتاب
من لا یحضره الفقیه و شامل مقدمات و دو مطلب است: مقدمات کتاب، شامل چهارده مطلب در
علم درایه، و دو مطلب دیگر در مورد مشایخ
صدوق و راویانی است که در طرق ایشان واقع شده‌اند.
محقق تهرانی، به نسخه‌ای از این شرح که نزد شیخ حسین قدیحی، فرزند صاحب انوار البدرین بوده، اشاره نموده است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان ذکر شده و با عنوان رجال الشیخ یاسین
، فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
بلاغی عاملی، حسن (ق ۱۲) صاحب کتابی با عنوان، تنقیح المقال، می‌باشد
محقق تهرانی نقل نموده است که سید فاضل در
روضات الجنات، از این کتاب، بسیار نقل کرده است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسن بن عباس فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
تبریزی، محمد باقر بن محمد حسین (ق ۱۲) صاحب کتابی با عنوان، ترجمه خلاصة الاقوال است. فهرست نسخه‌های خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج۱۹، ص۲۳۴، ش ۷۴۲۳.
این کتاب، ترجمه‌ای فارسی و تحت اللفظی از کتاب
خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال علامه حلی (م ۷۲۶ ق) است.
حسینی موسوی عاملی، سید کمال الدین (ق ۱۲) مؤلف کتابی با عنوان مشیخة التلعکبری می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی ۱۰۴
راوی مرد و یک راوی
زن است که از کتاب الرجال الکبیر یا
منهج المقال استر آبادی استخراج شده است.
مؤلف در این کتاب، اشخاصی را که از هارون بن موسی تلعکبری با مشافهه، سماع و یا اجازه،
روایت دارند، مشخص نموده است. اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال السید کمال الدین فهرست نموده است. نسخه‌های خطی کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
ساروی، محمد علی (ق ۱۲) مؤلف کتاب رجالی، توضیح الاشتباه والاشکال، می‌باشد. منتشر شده در: سه رساله در علم رجال. تصحیح: سید کاظم موسوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ ش، ۳۱۶ + ۳۶ ص.
این کتاب، مشتمل بر ضبط اسامی و القاب راویان است که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
در صفحه بندی کتاب، هر صفحه به دو ستون تقسیم شده و برای هر ستون، یک شماره صفحه مستقل آورده شده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال المولی محمد علی فهرست نموده است.
فیض کاشانی، محمد بن محسن (ق ۱۲)، از علمای
مشهور و بزرگ
شیعه و صاحب کتاب رجالی،
نضد الایضاح، می‌باشد. تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، هند، ص۳۸۳.
چاپ شده در ذیل کتاب
الفهرست شیخ طوسی. این کتاب در شرح
ایضاح الاشتباه نوشته شده است.
متن کتاب ایضاح الاشتباه، بر اساس ترتیب حروف الفبا در اسامی راویان و رجال در اسناد است و در کتاب نضد الایضاح، این ترتیب، علاوه بر نام راوی، در ذکر نام
پدر و کنیه‌ها هم رعایت شده است.
در مورد هر شخص، شارح کتاب، شرح حال مختصری شامل ضبط اسامی، فهرست تالیف‌ها و... آورده است. شرح‌های شارح با تعبیر «اقول» شروع شده‌اند.
محقق تهرانی در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال المولی علم الهدی و نیز با عنوان رجال محمد بن محسن الفیض
، فهرست نموده است.
قاریاغدی، محمد حسین (ق ۱۲) مؤلف البضاعة المزجاة (شرح روضة الکافی)، می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر شرح مبسوطی بر کتاب
روضة الکافی محمد بن یعقوب کلینی است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال گفته است که این شرح، مشتمل بر مباحثی در فواید رجالی است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان شرح روضة الکافی و نیز با عنوان رجال الشیخ محمد حسین بن قاریاغدی
، فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
قاینی، حسین (ق ۱۲) صاحب کتاب رجالی، اسماء الرجال، می‌باشد.
محقق تهرانی می‌گوید که شیخ
محمد حسین بیرجندی در کتاب
بهارستان آورده است که این مؤلف، از علمای
عصر صفویه است. ایشان در الذریعة
، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسین القائنی و نیز با عنوان رسالة فی اسماء الرجال
، فهرست نموده است.
کاظمی، محمد امین بن محمد علی (ق ۱۲) مؤلف کتاب، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، می‌باشد. تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۵ ق، ص۴۲۰.
این کتاب، شرحی بر باب دوازدهم از کتاب
جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال فخر الدین طریحی (م ۱۰۸۵ ق) است. باب دوازدهم این کتاب، در دوازده عنوان مختلف، مباحث گوناگونی از «تمییز مشترکات» را مطرح نموده است. سپس شرح این باب در سه بخش کلی مطرح شده و اسامی هر بخش بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. بخش‌های سه گانه این شرح عبارت‌اند از:
مشترکات در اسم، مشترکات در اسم شخص و نام پدر، مشترکات در
کنیه، نسب و القاب.
مؤلف در مورد هر اسم، قراین تمییز مشترکات را به صورت تفصیلی مورد بحث قرار داده است.
این شرح به منظور رفع غلطها، خلطها، قصور، تحریف‌ها و تغییرهایی است که در کتاب مشاهده می‌شود.
محقق در «تمهید» کتاب، مطالب مورد بحث و زندگی نامه مؤلف را بررسی نموده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ محمد امین الکاظمی و نیز با عنوان شرح جامع المقال
، فهرست نموده است.
کشمیری، مراد (ق ۱۲) مؤلف کتابی رجالی با عنوان، رجال الکشمیری، می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر بیان احوال رجال ممدوح و مذموم است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و شامل نام رجال و نام پدرشان است.
در بیان احوال رجال، نقل قول‌هایی از کتاب‌های اهل فن، مانند
رجال النجاشی و
رجال الطوسی و... آورده است و در ذکر اسامی کتاب‌ها از رموز استفاده کرده است.
مؤلف در خاتمه کتاب، چند فایده رجالی را مطرح نموده است.
به احتمال بسیار قوی، این کتاب همان «الرجال»
شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴ق) است. ملا مراد کشمیری از شاگردان شیخ حر عاملی بوده و
بدایة الهدایةی او را شرح نموده است.
این کتاب در فهرست نسخ خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی
با عنوان رجال کشمیری و با عنوان الرجال، تالیف ملا مراد کشمیری، در فهرست نسخه‌های خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی
فهرست شده است.
در این دو فهرست و در فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی
که الرجال شیخ حر عاملی فهرست شده است، آغاز هر دو کتاب با این عبارت آمده‌اند: «الحمد الله علی افضاله... اما بعد، فهذه نبذة من احوال الرجال الممدوحین و المذمومین مرتبة...» . بر این اساس، احتمالا ملا مراد کشمیری
ناسخ کتاب الرجال شیخ حر عاملی بوده و فهرست‌هایی که کتاب را به نام ایشان آورده‌اند، در نام مؤلف، دچار اشتباه شده‌اند.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
موسوی حسینی، نجم الدین (ق ۱۲) مؤلف کتاب رجالی، رسالة وجیزة فی الرجال، می‌باشد.
محقق تهرانی، نام این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده و متذکر شده است که مؤلف این رساله، آن را با خط خود به کتاب
خلاصة الاقوال علامه حلی ملحق نموده است. ایشان، این نسخه از کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
تألیفات رجالی قرن اول و دوم؛
تألیفات رجالی قرن سوم؛
تألیفات رجالی قرن چهارم؛
تألیفات رجالی قرن پنجم؛
تألیفات رجالی قرن ششم؛
تألیفات رجالی قرن هفتم؛
تألیفات رجالی قرن هشتم؛
تألیفات رجالی قرن نهم؛
تألیفات رجالی قرن دهم؛
تألیفات رجالی قرن یازدهم؛
تألیفات رجالی قرن سیزدهم؛
تألیفات رجالی قرن چهاردهم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن دوازدهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۷.
