بیتوته
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیتوته از
مناسک حج به معنای توقف در شب یا بخشی از آن در یکی از مکان‌های مخصوص می‌باشد. در منابع فقهی، از آن در مباحثی چون
نکاح،
طلاق و
حج یاد شده است؛ همچنین احکام خاصی برای بیتوته ذکر شده که فقیهان اسلامی و دیگر مذاهب، درمورد آن دیدگاه‌های متفاوتی دارند. در احادیث شیعی بیتوته در شب عاشورا و نیز بیتوته با
وضو در بستر خواب سفارش شده است. به گزارش روایات،
حضرت علی (علیه‌السّلام) مدتی برای حفظ جان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
شعب ابی‌طالب با خوابیدن در بستر او بیتوته می‌کرد که به
لیله المبیت مشهور شد.
واژه «بیتوته» مصدر از ریشه «ب ـ ی ـ ت» به معنای درک کردن شب، شب را سپری کردن،
شب زنده‌داری در حال
عبادت یا
معصیت، و پرداختن به کاری در شب است.
«بیتوته» در کاربرد
احادیث و
فقه به معنای توقف و اقامت شبانه کلی یا جزئی در جایی، خواه در خواب و خواه در بیداری، است.
واژه‌های «بَیات» و «مَبیت» نیز مترادف بیتوته هستند.
همچنین مفهوم واژگانی مانند «تهجّد»، «قیام اللیل»، «احیاء اللیل»، و «سهر» نزدیک به معنای بیتوته است؛
قرآن کریم در آیه ۶۴
سوره فرقان به اهمیت بیتوته و عبادت در شب تصریح کرده است: «وَ الَّذینَ یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً.»
همچنین در احادیث شیعی، بیتوته شب عاشورا در
حائر حسینی و نیز بیتوته همراه با عبادت در شب‌های
نیمه شعبان و
عرفه (۹
ذی‌حجه) در
کربلا بسیار سفارش شده است.
در روایت‌ها فضیلتی فراوان برای بیتوته کردن با وضو در بستر خواب شمرده شده
و از بیتوته با بیداری کامل در شب برای کسب درآمد نهی گشته است.
بر پایه احادیث،
حضرت آدم (علیه‌السّلام) هنگام حج‌گزاری خود در
حطیم و
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در
مشعر الحرام بیتوته می‌کردند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در مناسک حج، شب‌هایی را در
ذی الحلیفه،
عرفات،
منا و
مشعر بیتوته فرمود. او در
مسجدالنبی در
مدینه نیز بیتوته می‌کرده است.
به گزارش روایات، حضرت علی (علیه‌السّلام) مدتی برای حفظ جان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در شعب ابی‌طالب با خوابیدن در بستر او بیتوته می‌کرد.
افزون بر این، به تصریح متون حدیثی و تفسیری امامیان
و
اهل سنت شان نزول آیه ۲۰۷
سوره بقره آن است که در لیلة المبیت که
مشرکان قصد کشتن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را داشتند، حضرت علی (علیه‌السّلام) با خوابیدن در بستر وی موجب نجات جانش شد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ.»
در منابع فقهی، بیتوته در مباحثی چون نکاح، طلاق
و حج
یاد شده است.
مهم‌ترین احکام بیتوته
واجب و
مستحب در حج و
حرمین عبارتند از:
فقیهان مالکی به پشتوانه روایت‌های دلالت‌گر بر بیتوته پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ذی طوی پیش از ورود به
مکه بر آنند که اگر حج‌گزار هنگام شب به مکه برسد، مستحب است پیش از ورود به مکه، شب را در منطقه ذی طوی بیتوته کند و صبح وارد مکه شود.
فقیهان امامی
و اهل سنت
به پشتوانه احادیث،
بیتوته شب عرفه را در سرزمین منا از سنت‌های مستحب دانسته‌اند. در متون حدیثی امامیان
و اهل سنت
دعاها و اذکاری ویژه برای بیتوته کننده در شب عرفه سفارش شده است. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
ادای عبادات به ویژه نمازها را در شب عرفه، در
مسجد خیف مستحب شمرده‌اند.
استحباب بیتوته
امیر الحاج در شب عرفه در منا نیز در روایات
و منابع فقهی
تاکید شده است.
شماری از فقیهان امامی به پشتوانه سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و احادیث
افزون بر وجوب وقوف
بین الطلوعین در مشعر، به وجوب بیتوته در شب
عید قربان در مشعرالحرام (توقف در شب تا صبح) باور دارند.
دیگر فقیهان امامی بیتوته را در این شب در مشعر الحرام واجب نمی‌دانند.
اینان کار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دلیل وجوب ندانسته و آن را اعم از واجب و مستحب شمرده و در مدلول احادیث مورد استناد نیز مناقشه کرده‌اند.
البته شماری از فقیهان امامی، از باب احتیاط، بیتوته در شب عید قربان را در مشعر واجب دانسته‌اند.
در فقه شافعی، درباره بیتوته شب عید قربان در مشعر دو سخن یافت می‌شود: وجوب و استحباب.
به باور
حنبلیان،
بیتوته نیمه دوم شب در مشعر واجب است. پشتوانه آن‌ها سیره نبوی و احادیث
است.
مالکیان بیتوته شب عید قربان را در مشعر واجب ندانسته و کمترین مقدار توقف واجب را درنگی برابر با زمان
نماز خواندن و فرود آمدن از مرکب و گستردن اسباب سفر شمرده‌اند.
حنفیان بیتوته مشعر را حتی اگر کوتاه باشد، مستحب شمرده و تنها وقوف میان طلوع فجر دوم تا طلوع خورشید را واجب دانسته‌اند.
با این همه، به باور فقیهان امامی
و اهل سنت
به پشتوانه احادیث
بیتوته و عبادت کردن در شب عید قربان تا صبح در مشعر مستحب است.
بیشتر فقیهانی که بیتوته شب عید قربان در مشعر را واجب شمرده‌اند، در صورت ترک این واجب، به وجوب
کفاره باور دارند. فقیهان امامی و اهل سنت بر آنند که افراد معذور و ناتوان مانند پیران، زنان، بیماران و کودکان می‌توانند پیش از حرکت عمومی حج‌گزاران در صبح عید به سوی منا، با توقف اندک شبانه در مشعر الحرام، وقوف در مشعر را انجام دهند.
فقیهان اسلامی و مذاهب دیگر دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه دارند:
امامیان،
شافعیان،
مالکیان
و حنبلیان
به پشتوانه احادیث،
بیتوته شب‌های یازدهم و دوازدهم
ذی‌حجه از شب‌های
ایام تشریق را در سرزمین منا واجب دانسته‌اند. بیتوته در منا به معنای توقف شبانه در آن است و خواب یا بیدار بودن یا انجام دادن کاری ویژه در آنجا شرط نیست.
شماری از فقیهان امامی به وجوب نیت در بیتوته منا تصریح کرده‌اند.
مقدار بیتوته واجب به پشتوانه احادیث
و
سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)
به باور امامیان از غروب آفتاب تا نیمه شب
و به باور بیشتر فقیهان اهل سنت، بخش اعظم شب است.
حنفیان به پشتوانه برخی روایات،
بیتوته این شب‌ها را در منا مستحب شمرده‌اند.
به روایتی،
عباس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اجازه خواست تا به سبب
سقایت حجاج، شب‌های تشریق را در منا نماند و رسول خدا به او اجازه داد که چنین کند.
بیشتر فقیهان به پشتوانه این روایت و احادیث دیگر، ترک بیتوته در منا را
جایز ندانسته و تنها مواردی چون آب‌رسانی به حاجیان و شتربانی را استثنا کرده‌اند.
اما حنفیان تجویز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دلیل واجب نبودن بیتوته در منا دانسته‌اند.
به باور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث،
اگر حج‌گزار نتواند در شب‌های یازدهم و دوازهم ذی‌حجه در منا بیتوته کند، باید همین شب‌ها را در مکه به شب زنده‌داری و عبادت بگذراند.
برخی حدّ واجب از این عبادت را تا نیمه شب دانسته و موارد اضطراری مانند خوردن و آشامیدن یا چیره شدن خواب بر انسان را استثنا کرده‌اند.
اگر حج‌گزار بیتوته در منا را به گونه کامل انجام ندهد، به باور مشهور فقیهان امامی، برای هرشب، قربانی کردن یک گوسفند به عنوان کفاره بر او واجب می‌شود.
به باور فقیهان مالکی،
شافعی
و شماری از فقیهان امامی
برای یک یا چند شب، تنها قربانی کردن یک گوسفند بر او واجب می‌شود. البته در منابع فقه شافعی آرایی دیگر نیز یاد شده است.
اندکی از حنبلیان بر پایه روایتی از احمد بن حنبل، بیتوته نکردن در شب‌های تشریق در منا را موجب کفاره ندانسته‌اند.
ولی باور مشهور آن‌ها وجوب قربانی کردن گوسفند به عنوان کفاره در این فرض است.
پشتوانه وجوب کفاره، احادیثی از
امام صادق (علیه‌السّلام) و
ابن عباس است.
به باور شماری از فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
بر حج‌گزاری که پس از
طواف در مکه پیش از رسیدن به منا در راه بیتوته کند، کفاره‌ای واجب نیست.
نیز به باور فقیهان امامی
و اهل سنت
بیتوته واپسین شب ایام تشریق یعنی شب سیزدهم هم بر برخی از حج‌گزاران واجب است؛ از جمله آن‌ها که در حال
احرام از مباشرت جنسی یا صید خودداری یا در روز دوازدهم از منا به سوی مکه کوچ نکرده‌اند.
حاجی اگر بعد از انجام اعمال روز عید قربان در منی، برای اعمال مکه به مسجد الحرام رفته است «وقتى اعمالش را در مكه انجام داد بر او واجب است كه جهت بيتوته (شب ماندن) دو شب يازدهم و دوازدهم در منى، به منى برگردد.»
«مقدار واجب (بیتوته) از
غروب تا
نصف شب است.»
و «کسی که در اول شب بدون
عذر، در منی نباشد بر او واجب است قبل از نصف شب به منی برگردد و تا
سپیده صبح در منی بیتوته کند بنابر احتیاط (واجب). »
و «بیتوته از عبادات است که در آن
نیّت با شرایطش لازم است.»
به عقیده
امام خمینی، بیتوته شب سیزدهم تا نصف شب، بر چند (سه) دسته
واجب است: از آن دسته‌ها کسی است که در احرام حج یا عمره از
صید اجتناب نکرده باشد؛ و برای کسی که صید را گرفته و نکشته
احتیاط (واجب) آن است که بیتوته کند.... و از آن دسته‌ها کسی است که در احرام حج یا عمره از زن‌ها اجتناب نکرده است، چه به صورت
وطی در دُبُر باشد یا قُبُل، همسرش باشد یا بیگانه؛ و از آن دسته‌ها کسی است که روز دوازدهم از منی
کوچ نکرده و به
غروب شب سیزدهم رسیده است.»
پس این سه دسته باید شب سیزدهم را تا نصف شب در منی بیتوته کنند.
مطابق
تحریرالوسیله امام خمینی، «بیتوته در شب‌های مذکور بر اشخاصی واجب نیست: اول:
بیماران و
پرستاران آن‌ها بلکه هر کسی که دارای
عذری باشد که با وجود آن بیتوته برایش
مشقّت دارد. دوم: کسی که بر
مال قابل اعتنای خودش (که در مکه دارد) بترسد که در مکه
تلف گردد یا دزدیده شود. سوم:
چوپان‌ها، هنگامی که نیاز داشته باشند که
حیوانات خود را در
شب بچرانند. چهارم: کسانی که متکفّل
آب دادن به حجاج در مکه هستند. پنجم: کسی که در
مکه، شب را تا طلوع فجر به
عبادت مشغول باشد و به غیر عبادت، مشغول نباشد مگر کارهای ضروری مانند خوردن و آشامیدن به قدر نیاز و تجدید وضو و غیر این‌ها و ترک بیتوته در منی برای کسی که در غیر مکه مشغول عبادت باشد جایز نیست حتی اگر در بین راه مکه به منی باشد بنابر احتیاط (واجب). »
کسی که
بیتوته واجب در منی را
عمداً یا از روی
جهل یا
فراموشی ترک کند بر او واجب است برای هر شب، یک
گوسفند (کفّاره بدهد)،
بلکه «بر اشخاصی هم که گفته شد بیتوته بر آنان واجب نیست غیر از دسته پنجم (کسی که در مکه، شب را تا طلوع فجر به عبادت مشغول باشد)
کفاره واجب است، و این حکم در دسته سوم (چوپان‌ها، هنگامی که نیاز داشته باشند که حیوانات خود را در شب بچرانند) آنان و چهارم (کسانی که متکفّل آب دادن به حجاج در مکه هستند) بر اساس احتیاط (واجب) است.»
و «کسی که تمام شب را خارج منی نبوده باشد، پس اگر مقداری از اول شب تا نصف آن در منی بوده بدون اشکال کفّاره‌ای بر او نیست. و اگر پیش از نیمه شب از منی خارج شود یا مقداری از اول شب را در خارج منی باشد
احتیاط (واجب) آن است که کفّاره بر او لازم است.»
فقیهان امامی به پشتوانه احادیث، بیتوته و
اعتکاف در مسجدالنبی را که مشتمل بر بیتوته نیز هست، مستحب شمرده و بیتوته و نماز در شب‌های چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را به ترتیب نزد
ستون‌های ابولبابه و ستون کنار مقام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز نزد مقام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مستحب می‌دانند.
(۱) احکام و مناسک حج، حسین‌علی منتظری، قم، سایه، ۱۴۲۸ق.
(۲) الاستبصار، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
(۳) اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی (م،۱۳۱۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
(۴) اقبال الاعمال، ابن طاووس (م،۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
(۵) الام، الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
(۶) الامالی، الطوسی (م،۴۶۰ق)، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
(۷) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۸) البحر الرائق، ابونجیم المصری (م،۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۹) بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی (م،۵۸۷ق)، دار الكتب العلميه، ۱۴۰۶ق.
(۱۰) التبیان، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۱) تحریر الاحکام الشرعیه، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۲۰ق.
(۱۲) تذکرة الفقهاء، علامه حلی (م،۷۲۶ق)، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م،۶۰۶ق).
(۱۴) تقریرات الحج، تقریر بحث الگلپایگانی، المقدس، خطی.
(۱۵) تهذیب الاحکام، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش غفاری، صدوق، ۱۴۱۷ق.
(۱۶) الثمر الدانی، الآبی الازهری (م،۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
(۱۷) جامع المدارک، سید احمد الخوانساری (م،۱۴۰۵ق)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.
(۱۸) جامع المقاصد، الکرکی (م،۹۴۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۱ق.
(۱۹) الجامع للشرائع، یحیی بن سعید الحلی (م،۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
(۲۰) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۱) حاشیة الدسوقی، الدسوقی (م،۱۲۳۰ق)، دار الفكر.
(۲۲) حاشیة رد المحتار، ابن عابدین (م،۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
(۲۳) الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م،۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۲۴) الدروس الشرعیه، الشهید الاول (م،۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۲۵) دعائم الاسلام، النعمان المغربی (م،۳۶۳ق)، قم، مؤسسه آل البيت ، ۱۳۸۵ق.
(۲۶) ذکری، الشهید الاول (م،۷۸۶ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۹ق.
(۲۷) ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی (م،۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
(۲۸) السرائر، ابن ادریس (م،۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
(۲۹) سنن ابن ماجه، ابن ماجه (م،۲۷۵ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
(۳۰) سنن ابی‌داود، السجستانی (م،۲۷۵ق)، به کوشش محمد محيی‌الدين عبدالحميد، المكتبة العصريه.
(۳۱) سنن الدارقطنی، الدارقطنی (م،۳۸۵ق)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
(۳۲) السنن الکبری، البیهقی (م،۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
(۳۳) الشرح الکبیر، ابوالبرکات (م،۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
(۳۴) الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (م،۶۸۲ق)، بیروت، دار الكتاب العربی.
(۳۵) شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی (م،۵۰۶ق)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
(۳۶) الصحاح: الجوهری (م،۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
(۳۷) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، به کوشش محمدزهير بن ناصرالناصر، دار طوق النجاة ، ۱۴۲۲ق.
(۳۸) صحیح مسلم، مسلم (م،۲۶۱ق)، بیروت، محمدفؤاد عبدالباقی، دار احياء التراث العربی.
(۳۹) العین، خلیل (م،۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۴۰) فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م،۶۲۳ق)، دار الفکر.
(۴۱) فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری (م،۹۳۶ق)، دار الفكر، ۱۴۱۴ق.
(۴۲) الفصول المهمة فی معرفة الائمه، ابن الصباغ (م،۸۵۵ق)، به کوشش الغریری، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
(۴۳) الفقه الاسلامی و ادلته، وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
(۴۴) فقه الصادق، سید محمدصادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.
(۴۵) الفقه علی المذاهب الاربعه، عبدالرحمن الجزیری (م،۱۳۶۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
(۴۶) قواعد الاحکام، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
(۴۷) الکافی فی الفقه، ابوالصلاح الحلبی (م،۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۳ق.
(۴۸) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۴۹) کامل الزیارات، ابن قولویه القمی (م،۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
(۵۰) کتاب الحج، محاضرات الخوئی (م،۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.
(۵۱)
کشاف القناع، منصور البهوتی (م،۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۵۲)
کشف اللثام، الفاضل الهندی (م،۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۵۳) کفایة الاحکام (کفایة الفقه)، محمد باقر السبزواری (م،۱۰۹۰ق)، به کوشش
الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
(۵۴) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
(۵۵) المبسوط فی فقه الامامیه، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۵۶) المبسوط، السرخسی (م،۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۵۷) مجمع المسائل، محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
(۵۸) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۵۹) مختصر المزنی، المزنی (م،۲۶۳ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۶۰) المختصر النافع، المحقق الحلی (م،۶۷۶ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق.
(۶۱) مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م،۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق.
(۶۲) المدونة الکبری، مالک بن انس (م،۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعاده.
(۶۳) المراسم العلویه، سلار حمزة بن عبدالعزیز (م،۴۴۸ق)، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.
(۶۴) مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، الشهید الثانی (م،۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۶۵) مستند الشیعهف احمد النراقی (م،۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
(۶۶) مسند ابی‌یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م،۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دار المامون للتراث.
(۶۷) مسند احمد، احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق)، به کوشش شعيب الأرنؤوط، عادل مرشد، و آخرون، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق.
(۶۸) مصباح المتهجد، الطوسی (م،۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
(۶۹) المصنّف، ابن ابی‌شیبه (م،۲۳۵ق)، به کوشش كمال‌يوسف الحوت، مكتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
(۷۰) مطالب اولی النهی، مصطفی السیوطی الرحیبانی (م،۱۲۴۳ق)، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.
(۷۱) معانی الاخبار، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
(۷۲) المعجم الکبیر، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، بیروت، به کوشش حمدی عبدالمجید، مكتبة ابن تيمية، ۱۴۱۵ق.
(۷۳) مغنی المحتاج، محمد الشربینی (م،۹۷۷ق)، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۵ق.
(۷۴) المغنی، عبدالله بن قدامه (م،۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
(۷۵) المقنع، الصدوق، (م،۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
(۷۶) المقنعه، المفيد (م,۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۰ق.
(۷۷) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۷۸) مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب (م،۵۸۸ق)، به کوشش آشتیانی، محمدحسین و رسولی، هاشم، قم، ۱۳۷۹ق.
(۷۹) منتهی المطلب، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
(۸۰) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م،۹۵۴ق)، دار الفكر، ۱۴۱۲ق.
(۸۱) الموطّا، مالک بن انس (م،۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
(۸۲) المهذب البارع، ابن فهد الحلّی (م،۸۴۱ق)، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
(۸۳) النوادر، احمد بن عیسی الاشعری (م. قرن۳ق)، قم، مدرسه امام المهدی، ۱۴۰۸ق.
(۸۴) النهایه، الطوسی (م،۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
(۸۵) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۹ق.
•
سیدعباس میری؛ محمد قدیریان، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بیتوته"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۳/۲۱. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
