برهان نظم (دائر‌ةالمعارف‌قرآن‌کریم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برهان نظم ، اثبات مبدئی یگانه،
حکیم ، عالم و قدیر برای مجموعه نظام هستی با تکیه بر وجود نظم هدفمند در
جهان آفرینش است.
برهان نظم
مرکب از دو
کلمه «برهان» به معنای دلیل روشن و «نظم» به معنای تألیف و ضمیمه کردن است.
برهان در اصطلاح برترین نوع
استدلال است که با تکیه بر مقدمات قطعی و یقینی به نتیجه یقینی منتهی می‌گردد
و نظم در
اصطلاح عبارت از گرد آمدن اجزای متفاوت با
کیفیت و کمیّت ویژه در یک مجموعه است که هماهنگی آن‌ها
هدف معینی را دنبال کند،
بنابراین برهان نظم استدلالی است که بر خلاف براهین
حدوث ،
حرکت و امکان هرگز بر مدار یک موجود سامان نیافته
و با تکیه بر وجود نظمی هدفمند و پویا در جهان به اثبات وجود مبدئی یگانه و دانا و توانا و حکیم می‌پردازد.
ازاین‌رو برخی گفته‌اند:نظم مورد نظر در این برهان فقط نظم ناشی از
علت فاعلی نیست، بلکه مراد نظمی است که افزون بر ابتنای بر
فاعل ، ناشی از علت غایی است و برای هدف و غایت معیّنی پدید آمده است، زیرا صرف وجود فاعل نمی‌تواند نظم شگفت‌انگیز جهان هستی را
تفسیر کند، بلکه باید این فاعل دارای
علم و شعور و
حکمت و
قدرت بوده، فعل او هدف مشخصی را دنبال کند.
پیشینه تاریخی به کارگیری این برهان بر اثر وضوح آن روشن نیست؛ اما از سوی حکیمانی همچون
سقراط و
ارسطو به کار رفته است.
در منابع اسلامی (فلسفی، کلامی، تفسیری) نیز مواردی یافت می‌شود که از نظم به عنوان برهانی برای اثبات وجود خداوند با اوصاف یاد شده بهره‌جسته شده است.
گرچه برخی از فلاسفه اسلامی در اثبات
ذات واجب از این برهان بهره نگرفته‌اند؛
اما در باب
وحدت ،
علم
و دیگر اوصاف الهی از آن استفاده شده است.
آنان از به کار بردن نظم برای اثبات اموری دیگر نیز
غفلت نکرده‌اند، چنان‌که حکیمان مشّاء از مشاهده افعال متکثّر و هماهنگی موجود در گیاهان و حیوانات که
مستند به عناصر مادی درون
گیاه و
حیوان نیست، نفس نباتی و حیوانی را ثابت کرده‌اند
و
شیخ اشراق از این هماهنگی عالمانه و مدبّرانه به اثبات
ارباب انواع پرداخته است.
اللّه خالق الکون؛ الهیات علی هدی الکتاب والسنة و‌العقل؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ تاریخ فلسفه؛ تبیین براهین اثبات خدا؛ تفسیر ابن‌عباس؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ توحید المفضل؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ شرح حکمة الاشراق؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ دائرة‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی؛ زاد‌المسیر فی علم التفسیر؛ شرح المنظومة السبزواری؛ الشفاء (الهیات، منطق)؛ طبیعت و حکمت پژوهشی در برهان نظم؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛ مجموعه آثار، استاد مطهری؛ المجموعة‌الکاملة لمؤلفات السید محمد باقر الصدر؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ النکت و‌العیون، ماوردی.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله برهان نظم.
