• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ایام الحج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تعبیر «ایام الحج» یا روزهای حج، در متون و منابع دینی و تاریخی، به معنای روزهایی است که مناسک حج در آن‌ها ادا می‌شود.
[۱] السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۴۰.
[۲] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
[۳] جامع المدارک، سید احمد الخوانساری، ج۲، ص۲۷۷.



برخی تعابیر قرآنی و حدیثی که با ایام حج تقارن مفهومی یا انطباق دارند، عبارتند از: «اشهر الحج»
[۴] علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۱۴.
[۵] المعتبر، المحقق الحلی، ج۲، ص۷۸۰-۷۸۱.
(ماه‌های حج)، «اشهر معلومات»،
[۶] الانتصار، السید المرتضی، ص۲۳۶.
[۷] غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۴.
[۸] مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۲۸.
[۹] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
«ایام معلومات»،
[۱۰] المعتبر، المحقق الحلی، ج۲، ص۳۲۱، ۳۲۲.
[۱۱] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۲، ص۲۷۴.    
[۱۲] ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۲، ص۳۲۲.
[۱۳] حج/سوره۲۲، آیه۲۸.    
و «ایام معدودات».
[۱۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۴۴۶.
[۱۵] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۲۸۸.
[۱۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۴۵-۴۶.
[۱۷] بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    


مفهوم اجمالی ایام حج مشخص است؛ اما در متون دینی و منابع فقهی، معنای دقیق و یکسانی برای ایام حج یاد نشده و مصادیق گوناگون برای آن بیان شده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: هشتم تا سیزدهم ذی حجه،
[۱۸] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
ظهر روز هفتم تا ظهر روز سیزدهم ذی حجه برای کسی که کوچ اول را انجام نداده
[۱۹] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
[۲۰] الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۵۲.    
[۲۱] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
و ظهر روز هفتم تا ظهر روز دوازدهم ذی حجه برای کسی که کوچ اول را انجام داده است.
[۲۲] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
از روز عرفه (نهم ذی حجه) تا سیزدهم ذی حجه،
[۲۳] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۷۸.    
دهه اول ذی حجه،
[۲۴] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۹۵.
[۲۵] حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۶۳.
نیمه اول ذی حجه،
[۲۶] الهدایه، الصدوق، ص۱۱۲.
همه ماه ذی حجه،
[۲۷] زبدة البیان، المقدس الاردبیلی، ص۲۵۹.
ماه‌های حج یعنی شوال و ذی قعده و ذی حجه.
[۲۸] السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۳۸-۵۴۰.
[۲۹] منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۶۴.
[۳۰] مدارک الاحکام، الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۸۹.
در این میان، ایام حج بیشتر به روزهای هفتم تا سیزدهم ذی حجه اطلاق می‌شود.
[۳۱] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
[۳۲] الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۵۲.    
[۳۳] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.


در دوران جاهلی، اعراب در ایام حج عمره به جا نمی‌آوردند و گزاردن عمره را در این ایام نادرست می‌پنداشتند. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم این رسم جاهلی را از میان برد و گزاردن عمره را در ایام حج جایز دانست.
[۳۴] الروض الانف، السهیلی، ج۴، ص۲۴۷.
[۳۵] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۶۲.
[۳۶] المفصل، جواد علی، ج۱۱، ص۳۹۲.    
برخی مفسران در تفسیر جمله {لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم}
[۳۷] بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
گفته‌اند که تجارت در ایام حج نزد عرب جاهلی ممنوع بود و خداوند با نزول این آیه، آن را در اسلام مباح اعلام فرمود.
[۳۸] علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۱۴.
[۳۹] التسهیل، ابن جزی الغرناطی، ج۱، ص۱۱۵.
[۴۰] تفسیر البحر المحیط، ابو حیان، ج۲، ص۲۹۲.    
در تفسیر آیه ۳۲ اعراف
[۴۱] اعراف/سوره۷، آیه۳۲.    
که تحریم زینت‌ها و طیبات را نکوهش کرده است: {قل من حرم زینة الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق} گزارش شده که عده‌ای از اعراب جاهلی خوردن گوشت و روغن را در ایام حج حرام می‌دانستند؛ ولی با نزول آیه، این حرمت از میان برداشته شد.
[۴۲] تفسیر بغوی، البغوی، ج۳، ص۲۲۵.    
[۴۳] السیرة الحلبیه، الحلبی، ج۳، ص۲۹۶.    
[۴۴] اضواء البیان، محمد امین الشنقیطی، ج۲، ص۱۴.    


در آغاز اسلام، ایام حج زمان اجتماع گروه‌ها و قبائل عرب در مکه بوده است. از این رو، در این ایام، اعرابی که به مکه آمده بودند، درباره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و رسالت ایشان به تفحص و پرسش می‌پرداختند.
[۴۵] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۳۰، ص۱۸۹.
[۴۶] تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۱۹، ص۶۰.    
همچنین ایام حج بهترین فرصت ممکن برای تبلیغ و نشر دعوت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به اسلام بود.
[۴۷] التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۳۰، ص۱۸۹.
[۴۸] تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۱۹، ص۶۰.    
[۴۹] تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج۴، ص۳۸۶.
دو پیمان مهم در آغاز اسلام یعنی پیمان اول عقبه که میان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ۱۲ تن از اهل یثرب بسته شد (بیعت عقبه اول) و پیمان دوم عقبه که میان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ۷۰ تن از مردم یثرب انعقاد یافت (بیعت عقبه دوم) در ایام حج رخ داد.
[۵۰] تفسیر سمعانی، منصور السمعانی، ج۵، ص۲۰۱.    
[۵۱] البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۸۳.    
[۵۲] البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۲.    
[۵۳] البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۹.    
از سوی دیگر، ایام حج برای شیعیان بهترین فرصت دیدار با امامان: بود؛ زیرا حاکمان معمولا در دیگر اوقات مانع ارتباط و دیدار شیعیان با امامانشان می‌شدند.
[۵۴] الامثل، مکارم الشیرازی، ج۱۰، ص۳۳۶.


بر پایه برخی تفاسیر، مقصود از «یوم الحج الاکبر» در آیه ۳ توبه
[۵۵] توبه/سوره۹، آیه۳.    
ایام حج است؛ همچنان که گاه بر ایام نبرد جمل یا صفین، «یوم الجمل» یا «یوم الصفین» اطلاق شده است.
[۵۶] جامع البیان، الطبری، ج۱۱، ص۳۳۶.    
[۵۷] مجمع البیان، الطبرسی، ج۵، ص۱۱-۱۲.
[۵۸] مرآة العقول، المجلسی، ج۱۷، ص۱۴۱.
به موجب احادیث، برترین روز از ایام حج، روز عرفه است.
[۵۹] تفسیر صنعانی، عبدالرزاق الصنعانی، ج۲، ص۲۶۷.    
مفسران مقصود از تعبیر «اجل مسمی» را در آیه ۳۳ حج
[۶۰] حج/سوره۲۲، آیه۳۳.    
{لکم فیها منافع الی اجل مسمی ثم محلها الی البیت العتیق} پایان ایام حج دانسته‌اند.
[۶۱] تفسیر ثعلبی، الثعلبی، ج۷، ص۲۲.    
[۶۲] تفسیر بغوی، البغوی، ج۳، ص۲۸۷.
[۶۳] زاد المسیر، ابن جوزی، ج۳، ص۲۳۶.    
برخی دیگر مقصود از {و لیوفوا نذورهم} در آیه ۲۹ حج
[۶۴] حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
را همه اعمال خیر نذری از جمله قربانی در ایام حج دانسته‌اند.
[۶۵] تفسیر واحدی، الواحدی، ج۲، ص۷۳۳.
[۶۶] زاد المسیر، ابن جوزی، ج۳، ص۲۳۴.    
[۶۷] مجمع البیان، الطبرسی، ج۷، ص۱۴۷.


در منابع فقهی، پاره‌ای از احکام درباره ایام حج یاد شده است، از جمله:
۱. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۶۸] المقنعه، المفید، ص۴۴۷.
[۶۹] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۴۴۷.
بر آنند که مستحب است مردم مکه و کسانی که حج تمتع را به پایان رسانده‌اند، در ایام حج، خود را شبیه احرام گزاران سازند و به جای لباس‌های معمولی لباس احرام بپوشند. همچنین مستحب است حاکم مسلمانان آنان را به این کار تشویق کند.
[۷۰] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۵۹۸.
[۷۱] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۳۰۴-۳۰۵.
[۷۲] جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۴۵۷-۴۵۸.

۲. فقیهان امامی بر پایه احادیث
[۷۳] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۲۹.
[۷۴] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۴۱۱.
[۷۵] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۱۳۵.
انجام دادن ۳۶۰ طواف را در ایام حج مستحب شمرده و در صورت ممکن نبودن این کار، بر استحباب طواف هر چه بیشتر در این ایام تاکید کرده‌اند.
[۷۶] المقنعه، المفید، ص۴۰۶.
[۷۷] شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی، ج۵، ص۲۷۰.

۳. بر پایه فقه امامی و اهل سنت، هر گاه فرد غیر مستطیع در ایام حج در یکی از میقات‌های حج حضور یابد، در صورت تحقق دیگر شرایط وجوب، حج بر او واجب می‌شود.
[۷۸] العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۳۶۵.
[۷۹] معتمد العروه، خویی، ج۱، ص۹۱.
[۸۰] الفقه علی المذاهب الخمسه، المغنیه، ج۱، ص۱۹۵.

۴. بر پایه احادیث
[۸۱] تاویل الدعائم، النعمان المغربی، ج۳، ص۲۲۸.
[۸۲] من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۴۴۸.
اگر شخصی در ماه‌های حج، عمره مفرده انجام دهد و تا آغاز ایام حج (هشتم ذی حجه) در مکه بماند، می‌تواند آن را عمره تمتع به شمار آورد و به ادامه مناسک حج بپردازد.
[۸۳] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۳۳۳-۳۳۴.
[۸۴] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۷.
[۸۵] معتمد العروه، خویی، ج۲، ص۲۴۱.

۵. گزاردن عمره مفرده در ایام حج برای کسی که حج واجب خود را به جا نیاورده، جایز نیست.
[۸۶] استفتائات حج، لطف الله صافی گلپایگانی، ص۲۷۳.
[۸۷] حول مسائل الحج، السید الگلپایگانی، ص۳۱.
برخی فقیهان و مفسران به پشتوانه اختصاص ایام حج به گزاردن مناسک حج، گزاردن عمره در ایام حج را مکروه شمرده‌اند.
[۸۸] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۷۸.    
[۸۹] احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۱۰۴.

۶. فقیهان امامی
[۹۰] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۰.
[۹۱] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۶۲۶.
[۹۲] المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۵، ص۲۴۹.
و اهل سنت
[۹۳] الموطا، مالک بن انس، ج۱، ص۳۴۴.
[۹۴] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۷۳.    
[۹۵] المجموع، النووی، ج۷، ص۱۸۵.    
به پشتوانه آیه۱۹۶ بقره
[۹۶] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
{فمن لم یجد فصیام ثلاثة ایام فی الحج و سبعة اذا رجعتم تلک عشـرة کاملة} و احادیث
[۹۷] التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۸-۳۹.
گفته‌اند که بدل قربانی واجب حج تمتع، سه روز روزه گرفتن در ایام حج و هفت روز روزه گرفتن در پی بازگشت از سفر حج تمتع است.
۷. فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام حج، خانه کعبه نباید با ماده خوشبوی خلوق آغشته گردد (خلوق کعبه) تا موجب معطر شدن احرام گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج میان صفا و مروه دور از محل عبور احرام گزاران باشند.
[۹۸] المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۴۵۶.
[۹۹] مختصر خلیل، محمد بن یوسف، ص۷۲.
[۱۰۰] حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۶۳.    

۸. بر پایه برخی حدیث‌های اهل سنت،
[۱۰۱] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۵۴.
حمل کردن سلاح در ایام حج ممنوع است؛ هر چند امامان مذاهب اهل سنت آن را جایز شمرده‌اند.
[۱۰۲] عمدة القاری، العینی، ج۱۰، ص۲۰۴.    
[۱۰۳] عون المعبود، العظیم آبادی، ج۵، ص۲۰۰.    



احکام القرآن: الجصاص (م. ۳۷۰ق.) ، به کوشش عبدالسلام، بیروت ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ استفتائات حج (هزار مسئله): لطف الله صافی گلپایگانی، قم، حضرت معصومه علیهاالسلام، ۱۴۲۲ق؛ اضواء البیان: محمد امین الشنقیطی (م. ۱۳۹۳ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الاقناع: الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ الامثل: مکارم الشیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۴۲۱ق؛ الانتصار: السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق؛ البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ق.) ، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ تاویل الدعائم: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.)، به کوشش اعظمی، قاهره، دار المعارف؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۰ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ التسهیل لعلوم التنزیل: ابن جزی الغرناطی (م. ۷۴۱ق.) ، لبنان، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۳ق؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۹ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. ۵۱۰ق.) ، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه؛ تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. ۴۲۷ق.) ، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛ تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن): منصور السمعانی (م. ۴۸۹ق.) ، به کوشش غنیم و یاسر، ریاض، دار الوطن، ۱۴۱۸ق؛ تفسیر صنعانی (تفسیر عبدالرزاق): عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.) ، به کوشش مصطفی مسلم، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۱۰ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ تفسیر واحدی (الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز): الواحدی (م. ۴۶۸ق.) ، به کوشش داودی، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۵ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جامع المدارک: سید احمد الخوانساری (م. ۱۴۰۵ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، احیاء الکتب العربیه؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. ۱۳۰۱ق.) و العبادی (م. ۹۹۴ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حول مسائل الحج: السید الگلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.) ، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق؛ ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.) ، آل البیت علیهم السلام؛ روض الانف: السهیلی (م. ۵۸۱ق.) ، لبنان، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ زاد المسیر: ابن جوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق؛ زبدة البیان: المقدس الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ السیرة الحلبیه: الحلبی (م. ۱۰۴۴ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ شرح اصول کافی: محمد صالح مازندرانی (م. ۱۰۸۱ق.) ، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق؛ العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. ۱۳۳۷ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق؛ علل الشرایع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛ عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ عون المعبود: العظیم آبادی (م. ۱۳۲۹ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. ۵۸۵ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، ۱۴۱۷ق؛ فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. ۹۳۶ق.) ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الفقه علی المذاهب الخمسه: المغنیه، بیروت، دار التیار الجدید- دار الجواد، ۱۴۲۱ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مختصر خلیل: محمد بن یوسف (م. ۸۹۷ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت علیه السلام، ۱۴۱۰ق؛ المدونة الکبری: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، مصر، مطبعة السعاده؛ مرآة العقول: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ المعتبر: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش؛ معتمد العروة الوثقی: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۰۴ق؛ المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ المفصل: جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۲ق؛ المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی،
۱۴۰۴ق؛ مناسک حج و احکام عمره: جعفر سبحانی تبریزی، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، ۱۴۲۸ق؛ منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، چاپ سنگی؛ الموطا: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛ الهدایه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، قم، مؤسسة الامام الهادی علیه السلام، ۱۴۱۸ق.

۱. ↑ السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۴۰.
۲. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
۳. ↑ جامع المدارک، سید احمد الخوانساری، ج۲، ص۲۷۷.
۴. ↑ علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۱۴.
۵. ↑ المعتبر، المحقق الحلی، ج۲، ص۷۸۰-۷۸۱.
۶. ↑ الانتصار، السید المرتضی، ص۲۳۶.
۷. ↑ غنیة النزوع، ابن زهرة الحلبی، ص۱۵۴.
۸. ↑ مختلف الشیعه، العلامة الحلی، ج۴، ص۲۸.
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۰. ↑ المعتبر، المحقق الحلی، ج۲، ص۳۲۱، ۳۲۲.
۱۱. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۲، ص۲۷۴.    
۱۲. ↑ ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری، ج۲، ص۳۲۲.
۱۳. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۸.    
۱۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۴۴۶.
۱۵. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۲۸۸.
۱۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۴۵-۴۶.
۱۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    
۱۸. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
۱۹. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
۲۰. ↑ الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۵۲.    
۲۱. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
۲۲. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
۲۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۷۸.    
۲۴. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۹۵.
۲۵. ↑ حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۶۳.
۲۶. ↑ الهدایه، الصدوق، ص۱۱۲.
۲۷. ↑ زبدة البیان، المقدس الاردبیلی، ص۲۵۹.
۲۸. ↑ السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۳۸-۵۴۰.
۲۹. ↑ منتهی المطلب، العلامة الحلی، ج۲، ص۶۶۴.
۳۰. ↑ مدارک الاحکام، الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۸۹.
۳۱. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۱۶۰.    
۳۲. ↑ الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۵۲.    
۳۳. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴.
۳۴. ↑ الروض الانف، السهیلی، ج۴، ص۲۴۷.
۳۵. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۶۲.
۳۶. ↑ المفصل، جواد علی، ج۱۱، ص۳۹۲.    
۳۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
۳۸. ↑ علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۱۴.
۳۹. ↑ التسهیل، ابن جزی الغرناطی، ج۱، ص۱۱۵.
۴۰. ↑ تفسیر البحر المحیط، ابو حیان، ج۲، ص۲۹۲.    
۴۱. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۳۲.    
۴۲. ↑ تفسیر بغوی، البغوی، ج۳، ص۲۲۵.    
۴۳. ↑ السیرة الحلبیه، الحلبی، ج۳، ص۲۹۶.    
۴۴. ↑ اضواء البیان، محمد امین الشنقیطی، ج۲، ص۱۴.    
۴۵. ↑ التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۳۰، ص۱۸۹.
۴۶. ↑ تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۱۹، ص۶۰.    
۴۷. ↑ التفسیر الکبیر، الفخر الرازی، ج۳۰، ص۱۸۹.
۴۸. ↑ تفسیر قرطبی، القرطبی، ج۱۹، ص۶۰.    
۴۹. ↑ تفسیر ابن کثیر، ابن کثیر، ج۴، ص۳۸۶.
۵۰. ↑ تفسیر سمعانی، منصور السمعانی، ج۵، ص۲۰۱.    
۵۱. ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۸۳.    
۵۲. ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۲.    
۵۳. ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۳، ص۱۹۹.    
۵۴. ↑ الامثل، مکارم الشیرازی، ج۱۰، ص۳۳۶.
۵۵. ↑ توبه/سوره۹، آیه۳.    
۵۶. ↑ جامع البیان، الطبری، ج۱۱، ص۳۳۶.    
۵۷. ↑ مجمع البیان، الطبرسی، ج۵، ص۱۱-۱۲.
۵۸. ↑ مرآة العقول، المجلسی، ج۱۷، ص۱۴۱.
۵۹. ↑ تفسیر صنعانی، عبدالرزاق الصنعانی، ج۲، ص۲۶۷.    
۶۰. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۳.    
۶۱. ↑ تفسیر ثعلبی، الثعلبی، ج۷، ص۲۲.    
۶۲. ↑ تفسیر بغوی، البغوی، ج۳، ص۲۸۷.
۶۳. ↑ زاد المسیر، ابن جوزی، ج۳، ص۲۳۶.    
۶۴. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
۶۵. ↑ تفسیر واحدی، الواحدی، ج۲، ص۷۳۳.
۶۶. ↑ زاد المسیر، ابن جوزی، ج۳، ص۲۳۴.    
۶۷. ↑ مجمع البیان، الطبرسی، ج۷، ص۱۴۷.
۶۸. ↑ المقنعه، المفید، ص۴۴۷.
۶۹. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۴۴۷.
۷۰. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۵۹۸.
۷۱. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۳۰۴-۳۰۵.
۷۲. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۴۵۷-۴۵۸.
۷۳. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۲۹.
۷۴. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۴۱۱.
۷۵. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۱۳۵.
۷۶. ↑ المقنعه، المفید، ص۴۰۶.
۷۷. ↑ شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی، ج۵، ص۲۷۰.
۷۸. ↑ العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی، ج۴، ص۳۶۵.
۷۹. ↑ معتمد العروه، خویی، ج۱، ص۹۱.
۸۰. ↑ الفقه علی المذاهب الخمسه، المغنیه، ج۱، ص۱۹۵.
۸۱. ↑ تاویل الدعائم، النعمان المغربی، ج۳، ص۲۲۸.
۸۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج۲، ص۴۴۸.
۸۳. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۳۳۳-۳۳۴.
۸۴. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۷.
۸۵. ↑ معتمد العروه، خویی، ج۲، ص۲۴۱.
۸۶. ↑ استفتائات حج، لطف الله صافی گلپایگانی، ص۲۷۳.
۸۷. ↑ حول مسائل الحج، السید الگلپایگانی، ص۳۱.
۸۸. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۷۸.    
۸۹. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۱۰۴.
۹۰. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۰.
۹۱. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۱، ص۶۲۶.
۹۲. ↑ المعتمد، محاضرات الخوئی، ج۵، ص۲۴۹.
۹۳. ↑ الموطا، مالک بن انس، ج۱، ص۳۴۴.
۹۴. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۷۳.    
۹۵. ↑ المجموع، النووی، ج۷، ص۱۸۵.    
۹۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۹۷. ↑ التهذیب، الطوسی، ج۵، ص۳۸-۳۹.
۹۸. ↑ المدونة الکبری، مالک بن انس، ج۱، ص۴۵۶.
۹۹. ↑ مختصر خلیل، محمد بن یوسف، ص۷۲.
۱۰۰. ↑ حاشیة الدسوقی، الدسوقی، ج۲، ص۶۳.    
۱۰۱. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۵۴.
۱۰۲. ↑ عمدة القاری، العینی، ج۱۰، ص۲۰۴.    
۱۰۳. ↑ عون المعبود، العظیم آبادی، ج۵، ص۲۰۰.    


حوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «ایام الحج».    




جعبه ابزار