اهل البیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَهْل‌ِ بِیْت، یا اهل البیت، اصطلاحی قرآنی، حدیثی و کلامی، به معنای
خانواده پیامبر گرامی
اسلام (ص) می‌باشد.
این اصطلاح در این معنا تنها یک بار در
قرآن کریم (در آیه‌ای که به آیه تطهیر معروف شده) به کار رفته است: «وَ قَرْن‌َ فی بُیوتِکُن‌َّ وَ لا تَبَرَّجْن‌َ تَبَرُّج‌َ الْجاهِلیَّةِ الاْولی وَ اَقِمْن‌َ الصَّلوةَ وَ آتین‌َ الزَکوةَ وَ اَطِعْن‌َ اللّه‌َ وَ رَسولَه‌ُ اِنَّما یُریدُ اللّه‌ُ لِیُذْهِب‌َ عَنْکُم‌ُ الرَّجْس‌َ اَهْل‌َ الْبَیْت‌ِ وَ یُطَهَّرَکُم‌ْ تَطْهیراً: (ای همسران پیامبر) در خانه‌هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت‌های خود را آشکار مکنید و نماز برپا دارید و زکات بدهید و خدا و فرستاده‌اش را فرمان برید. همانا خدا می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».
لغت‌شناسان می‌گویند: اگر اصطلاح اهل بیت به صورت مطلق بیاید، منظور از آن خانواده و خاندان
پیامبر گرامی
اسلام (ص) است.
اما در اینکه این اصطلاح شامل چه کسانی می‌شود، میان مفسران، محدثان و متکلمان اختلاف نظر وجود دارد:
برخی از مفسران
اهل سنت اعتقاد دارند که به قرینه جمله‌های قبل و بعد که درباره همسران پیامبر اسلام (ص) است، این آیه تنها شامل همسران پیامبر (ص) می‌شود. اینان در تأیید این نظر، روایتی از
ابن‌عباس که عکرمه، مقاتل، ابن‌جبیر و ابن‌سائب، آن را نقل کرده‌اند، استناد جسته‌اند و می‌نویسند: عکرمه در بازار فریاد می‌زد که اهل بیت
پیامبر (ص) فقط همسران او هستند و من با هر کس که منکر این است،
مباهله می‌کنم.
برخی از مفسران اهل سنت و همه مفسران
شیعه این نظر را مورد
نقد قرار داده، و گفته‌اند: اگر منظور از اهل بیت در این آیه همسران پیامبر (ص) می‌بود، مناسب بود که مانند عبارات قبل و بعد که خطاب به آنان به صورت جمع مؤنث است، در این آیه هم خداوند می‌فرمود: «عنکن‌ّ» و «یطهر کن‌ّ» در حالی که چنین نیست و خطاب در این آیه به صورت جمع مذکر است و این نشان می‌دهد که قول این گروه درست نیست
اما استناد آنان به روایت نیز مورد تردید قرار گرفته است و از جمله ابوحیان غرناطی - که خود از
اهل سنت است - نوشته که انتساب روایت به
ابن‌عباس درست نیست
و ابن‌کثیر نیز گفته است که اگر منظور از این روایت، آن باشد که شأن نزول از
آیه تطهیر ، زنان پیامبرند، این سخن صحیح است، اما اگر منظور این است که مراد و مصداق آیه زنان پیامبر (ص) باشند و نه دیگران، این سخن صحت ندارد، زیرا روایات و احادیث فراوانی این نظر را رد می‌کند.
گروه دیگری از مفسران اهل سنت، معتقدند که منظور از اهل‌بیت در آیه همسران پیامبر (ص) و نیز
علی ،
فاطمه ،
حسن و
حسین (ع) هستند.
گفتنی است که طرفداران این نظریه برای تأیید دیدگاه خود، به هیچ روایتی استناد نکرده‌اند. بعضی از مفسران می‌گویند: ظاهراً آیه عام است و شامل همه خاندان پیامبر (ص) می‌گردد و اعم است از همسران و فرزندان، نزدیکان و حتی غلامان و کنیزان پیامبر (ص). ثعلبی می‌گوید: همه
بنی‌هاشم ، یا مؤمنان بنی‌هاشم را نیز در بر می‌گیرد.
این نظر نیز مبتنی بر هیچ روایتی نیست. گروهی از مفسران اشاره کرده‌اند که شاید اهل بیت کسانی باشند که
صدقه بر آنان
حرام است و این نظر بر حدیثی از
زید بن ارقم مبتنی است که از او پرسیدند: اهل بیت پیامبر (ص) چه کسانی هستند و آیا زنان پیامبر (ص) نیز جزو آنان به شمار می‌روند؟ زید گفت: زنان نیز جزو اهل بیتند، اما اهل بیت پیامبر (ص) کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است، یعنی
آل علی (ع)،
آل عقیل ،
آل جعفر و
آل عباس .
به گفته ابوالفتوح
رازی، این نظر، قولی شاذ و نادر است
و مستندی ندارد.
همه مفسران
شیعه و بسیاری از مفسران
اهل سنت - به استناد شواهد و قراین و روایات فراوانی از
پیامبراکرم (ص)، حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و دیگر امامان (ع)، و نیز
ام‌سلمه ،
عایشه ،
ابوسعید خدری ، ابن‌عباس و دیگر اصحاب - اعتقاد راسخ دارند که آیه تطهیر در شأن
اصحاب کساء - حضرت محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) - نازل شده است و منظور از اهل بیت آنانند. تنها پرسشی که به
ذهن می‌آید، این است که چگونه در میان بحث از وظایف همسران پیامبر (ص) مطلبی گفته شده است که شامل همسران پیامبر نیست؟ از جمله قرطبی
می‌گوید: آیات ۲۸ تا ۳۴ سوره احزاب،
همه درباره زنان پیامبر (ص)، و عطف به یکدیگرند؛ چگونه می‌شود که آیه‌ای در میان این آیات منفصل از دیگر آیات گردد و ارتباطی با آن‌ها نداشته باشد؟ در پاسخ به این پرسش جواب‌هایی وجود دارد، از جمله آنکه
طبرسی می‌گوید: این تنها مورد نیست که در قرآن آیاتی در کنار هم قرار دارند که از موضوعات مختلفی سخن می‌گویند، قرآن آکنده از اینگونه موارد است. همچنین در کلام فصحای عرب و اشعار آنان نیز نمونه‌های فراوانی از این دست دیده می‌شود.
طباطبایی پاسخ دیگری بر این افزوده، و نوشته است: هیچ دلیلی در دست نیست که عبارت‌ِ «اِنَّما یُریدُ اللّه‌ُ لِیُذْهِب‌َ عَنْکُم‌ُ الرَّجْس‌َ اَهْل‌َ الْبَیْت‌ِ وَ یُطَهَّرَکُم‌ْ تَطْهیراً» همراه این آیات نازل شده باشد، بلکه از روایات به خوبی استفاده می‌شود که این بخش جداگانه نازل گردیده، و به امر پیامبر (ص)، یا هنگام گردآوری آیات
قرآن پس از رحلت آن حضرت در کنار این آیات قرار داده شده است.
مفسران شیعی به اتفاق بر این عقیده‌اند که آیه تطهیر در شأن پنج تن آل عبا (اصحاب کساء) است؛ از آن میان، می‌توان به فرات کوفی،
شیخ طوسی ،
ابوالفتوح
رازی و طبرسی
اشاره کرد که در تفاسیر خود روایاتی گوناگون از طرق مختلف در مورد
حدیث کساء و اختصاص این آیه به اصحاب کساء ارائه کرده‌اند.
طباطبایی اشاره کرده است که از بیش از ۷۰ طریق، حدیث کساء و احادیث دیگر در مورد شأن نزول و مراد از آیه تطهیر نقل شده است.
در اینجا برای رعایت اختصار این روایات به چند دسته تقسیم می‌شود:
روایات ناظر به
حدیث کساء را مفسران و محدثان و متکلمان شیعی و سنی به اَشکال مختلف و با اندک تفاوتی در متن نقل کرده‌اند و در برخی از آن‌ها به صراحت شأن نزول و مراد از آیه تطهیر و اصطلاح اهل بیت را پنج تن آل عبا دانسته‌اند.
روایات دیگری از ابوسعید خدری،
انس بن مالک ،
ابن‌عباس ، ابوالحمراء و ابو برزه، وارد شده است که پس از ماجرای کساء و نزول آیه تطهیر در شأن آنان، پیامبر گرامی
اسلام (ص)، مدت یک ماه، یا ۴۰ روز، یا ۶ تا ۹ ماه به طور مداوم در هنگام
نماز صبح، یا در وقت نمازهای پنجگانه، به در خانه علی و فاطمه (ع) می‌رفت و می‌فرمود: «السلام علیکم اهل البیت و رحمةالله و برکاته، الصلاة یرحمکم الله»؛ سپس آیه تطهیر را قرائت می‌کرد.
روایات دیگری که به حد متواتر از اهل سنت نقل شده است، نیز تأیید می‌کند که منظور از اهل بیت، پنج تن آل عباست. از آن میان، به روایاتی که درباره دو آیه وارد شده است، اشاره می‌شود:
سعد بن ابی وقاص و دیگران نقل کرده‌اند که وقتی آیه ۶۱ سوره آل عمران
- که به آیه مباهله معروف است - بر
پیامبر (ص) نازل شد، آن حضرت بلافاصله، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) را خواست و هنگامی که آنان نزد وی حاضر شدند، فرمود: «اللّهم هؤلاء اهلی» و سپس برای مباهله به سوی نصاری رفت.
ابوسعید خدری می‌گوید: وقتی آیه ۱۳۲ سوره طه
- که در آن پیامبر (ص) مأمور می‌شود اهل بیت خویش را امر به نماز خواندن کند - نازل شد، پیامبر (ص) به مدت ۹ ماه، هنگام نمازهای پنجگانه، به هنگام عبور از کنار خانه فاطمه می‌ایستاد و به روایتی به خانه علی و فاطمه می‌آمد و می‌فرمود: «الصلاة رحمکم الله» و سپس آیه تطهیر را
قرائت می‌کرد.
از مجموع آنچه ذکر شد، می‌توان نتیجه گرفت که منابع و راویان احادیثی که بر انحصار آیه تطهیر و آیات دیگر، به پنج تن
آل عبا دلالت می‌کند، آن قدر فراوان است که نمی‌توان در آن تردید روا داشت، تا آن‌جا که در شرح احقاق الحق
بیش از ۷۰ منبع معروف
اهل سنت در این‌باره گردآوری شده، و منابع شیعی در این زمینه بیش از این است.
(۱) قرآن کریم.
(۲) محمود آلوسی،
روح المعانی، قاهره، ۱۳۵۳ق.
(۳) ابن‌اثیر، اسدالغابه، بیروت، ۱۳۷۷ق.
(۴) ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویه، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۵) ابن‌عربی، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۶) ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۷) ابن‌منظور، لسان المیزان.
(۸) ابوحیان غرناطی، البحر المحیط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۹) ابوالفتوح
رازی،
روح‌الجنان، قم، ۱۴۰۴ق.
(۱۰) احمد بن حنبل، مسند، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۱۱) اسماعیل بخاری، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۱۲) اسماعیل بخاری، الکنی، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق.
(۱۳) حسین بغوی، معالم التنزیل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۴) عبدالله بیضاوی، انوار التنزیل، بیروت، مؤسسه شعبان.
(۱۵) محمد ترمذی، سنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، استانبول، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۱۶) حاکم نیشابوری، المستدرک، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۱۷) عبیدالله حسکانی، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۴م.
(۱۸) موفق خوارزمی، المناقب، به کوشش محمدرضا موسوی خرسان، تهران، ۱۹۶۵م.
(۱۹) راغب اصفهانی، المفردات، استانبول، ۱۹۸۶م.
(۲۰) سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۲۱) شیخ طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
(۲۲) محمدحسین طباطبایی، المیزان، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۲۳) طبرسی، مجمع‌البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۲۴) طبری، تفسیر.
(۲۵) فخرالدین
رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲۶) فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.
(۲۷) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۲۸) شهاب‌الدین مرعشی، شرح و ملحقات احقاق الحق قاضی نورالله شوشتری، قم، ۱۳۷۷ق.
(۲۹) علی هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره، مکتبة القدسی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اهل البیت»، ج۱۰، ص۱۸.
