• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اصحاب رس در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَصحاب رَسّ، مردمانی در شمار اقوام عذاب‌شده پیشین به سبب تکذیب و کشتن پیامبرشان می باشند.



رسّ در لغت به معنای کندن چاه و قبر
[۱] ترتیب العین، ص‌۳۱۱
[۲] تاج‌العروس، ج‌۸‌، ص‌۳۰۶، «رس».
، مدفون کردن مرده یا غیر آن، چاه کهنه، چاه‌سنگ‌چین شده، معدن
[۳] لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۱۰
[۴] تاج العروس، ج‌۸‌، ص‌۳۰۶
[۵] القاموس المحیط، ج‌۱، ص‌۷۵۳، «رسّ».
و نیز استوار ساختن
[۶] ترتیب العین، ص‌۳۱۰
[۷] التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۰۹، «رس».
، نشانه و اندک اثر بر جای مانده هر چیز
[۹] لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۰۹، «رسس».
آمده‌است.


قرآن دوبار در آیات ۳۸ فرقان و ۱۲ ق از اصحاب رسّ تنها به عنوان قومی که در پی تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهی نابود شدند، یاد کرده است؛ اما هیچ گزارشی درباره هویّت، آیین ، پیامبر ، مکان و زمان زندگی و چگونگی نابودی آنان و نیز شرح کارهایی که زمینه عذابشان شد، ارائه نکرده است. در سوره‌فرقان ضمن گزارش برخی از درخواستهای نامعقول از سوی تکذیب‌کنندگان پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و در مقام تهدید آنان، از اصحاب‌رسّ در شمار اقوامی چون قوم نوح ، عاد ، ثمود و‌... یاد شده که همگی به سبب تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهی نابود شدند:«و قَومَ نوح لَمّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ اَغرَقن-هُم‌... • و عادًا و‌ثَمودا و اَصح-بَ الرَّسِّ و قُرون-ا بَینَ ذلِکَ کَثیرا» در سوره ق نیز در پی گزارش تکذیب پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و وعده رستاخیز از سوی کافران ، اصحاب‌رسّ با همین وصف یاد شده‌اند:«کَذَّبَت قَبلَهُم قَومُ نوح واَصح-بُ الرَّسِّ و ثَمود • و‌عادٌ و فِرعَونُ و اِخونُ لوط • و اَصح-بُ الاَیکَةِ و قَومُ تُبَّع کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وعید» برخی صاحب‌نظران با استناد به‌ترتیب ذکر اصحاب رسّ در آیه ۳۸ فرقان و توجیه ترتیب آن در آیه ۱۲ ق بر این باورند که
[۱۹] التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۰، «رس».
اصحاب رسّ در دوره تاریخی نزدیک به زمان قوم‌عاد و ثمود می‌زیسته‌اند.
[۲۰] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۱۹
[۲۱] نثر طوبی، ج‌۱، ص‌۳۰۵
[۲۲] التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۰، «رس».
پاره‌ای گزارشهای تاریخی نیز که هر سه قوم را جزو طبقه اعراب «بائده» (منقرض شده) نشان می‌دهد ، مؤیّد آن است.


مفسرّان به سبب نبود گزارش تفصیلی قرآن و براساس برخی معانیِ لغویِ «رسّ»، پاره‌ای احادیث
[۲۴] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰‌-‌۲۱
[۲۵] عیون اخبارالرضا (علیه‌السلام)، ج‌۱، ص‌۴۱۸‌-‌۴۲۶
و روایتهای تاریخی
[۲۸] تاریخ دمشق، ج‌۱، ص‌۱۲‌-‌۱۳
[۲۹] البدایة والنهایه، ‌ج‌۱، ص‌۲۰۵.
دیدگاههای متفاوتی را درباره هویّت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگی، زمینه‌ها و چگونگی هلاکت اصحاب‌رسّ ارائه کرده‌اند
[۳۰] جامع‌البیان، مج۱۱، ج۱۹، ص۱۹‌-‌۲۰
[۳۱] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶‌-‌۲۶۷
[۳۲] روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۱‌-‌۲۲۹.
که گاهی آمیخته به افسانه و داستان‌پردازی است.
[۳۳] روض‌الجنان، ج۱۴، ص۲۲۶‌-‌۲۲۷
[۳۴] قصص‌الانبیاء، ص‌۲۳۰‌-‌۲۳۲.
بیشتر گزارشها هر چند با جزئیاتی متفاوت و غالباً متداخل، براساس معنای چاه برای رسّ و محوریّت آن استوار است، با این تفاوت که شمار چشم‌گیری از آنان، اصحاب رسّ را قومی یاد کرده‌اند که به سبب افکندن پیامبر خویش در چاه، به این نام موسوم شده‌اند. اغلب، نام آن پیامبر را « حنظلةبنصفوان » گفته‌اند.
[۳۵] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۳
[۳۶] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶
[۳۷] روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۱.
مهم‌ترین روایتها از این قرار است:

۳.۱ - دیدگاه اول

طوسی و طبرسی به نقل از عکرمه و با ردّ روایتهای دیگر، از آنان فقط به عنوان قومی یاد‌کرده‌اند که پیامبر خویش را در چاه افکندند.
[۳۹] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶‌-‌۲۶۷.


۳.۲ - دیدگاه دوم

برخی چون کعب‌الاحبار ، [[|مُقاتل]] و سدّی، رسّ را چاهی در انطاکیه و اصحاب رسّ را همان اصحاب یاسین دانسته‌اند که حبیب نجّار را درون آن افکندند.
[۴۰] جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۹۸
[۴۱] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۲
[۴۲] مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۲۱۵.
این دیدگاه از سوی اغلب مفسّران ردّ
[۴۴] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶
[۴۵] تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۲۲۷.
و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان عیسی (علیه‌السلام)
[۴۶] مجمع‌البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۵۵‌
[۴۸] تفسیر قرطبی، ج‌۱۵، ص‌۱۲.
و انطاکیه، شهری در ترکیه گزارش شده است که این با گزارشهای تاریخی مبنی بر عرب بودن اصحاب رسّ سازگار‌نیست.

۳.۳ - دیدگاه سوم

ابن‌عبّاس و گروهی دیگر از مفسرانِ نخستین، رسّ را نام یکی از قرای ثمود می‌دانند.
[۵۳] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۱۹
ابن‌جبیر ، کلبی و خلیل‌بن‌احمد آن را چاهی در آبادی «فَلْج» در یمامه ، اصحاب رسّ را باقی‌مانده قوم ثمود و ساکن در حاشیه آن چاه که در آیه ۴۵ حج با تعبیر «بِئر مُعَطَّلَة» از آن یاد شده است و پیامبر آنان را «حنظلةبنصفوان» دانسته‌اند. آنان گرفتار پرنده‌ای بودند که گاهی کودکان خردسال را می‌ربود و چون با دعای پیامبر خویش از دست آن رهایی یافتند به جای ایمان ، به تکذیب و قتل وی پرداختند.
[۵۶] عرائس المجالس، ص‌۱۳۱
[۵۸] مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۷.
با توجه به یاد کرد قوم ثمود و اصحاب رسّ به‌صورت دو گروه جداگانه در هر دو آیه و نیز ذکر «رسّ یمامه» به عنوان محلی غیر از دیار مانده قوم ثمود در پاره‌ای منابع اسلامی ، این دیدگاه جای تأمل دارد.

۳.۴ - دیدگاه چهارم

برخی آنان را همان اصحاب اخدود دانسته‌اند
[۶۲] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰
[۶۳] تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۲۲۷
[۶۴] تفسیر ابی‌السعود، ج‌۵، ص‌۲۱۸.
که دست کم نظر به تفاوت سرانجام هریک با دیگری در دنیا آن دو نمی‌توانند یکی باشند.
[۶۷] قصص الانبیاء، ص‌۲۳۰
[۶۸] التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۱.


۳.۵ - دیدگاه پنجم

روایتی نبوی به نقل محمد‌بن‌کعب قُرظی ، آنان را قوم حنظلةبنصفوان گزارش می‌کند که پس از تکذیب، وی را در چاهی افکنده و سنگ بزرگی بر دهانه آن نهادند. غلام سیاه مؤمنی که او را نخستین وارد شونده به بهشت دانسته‌اند، شبانه و مخفیانه برای وی آب و غذا می‌برده است. پس از مدتی قوم او پشیمان شده و او را از چاه درآوردند و به وی ایمان آوردند. وی به سوی باقی‌مانده اندک قوم خود باز می‌گردد.
[۶۹] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰
[۷۰] روض‌الجنان، ج۱۴، ص۲۲۲-۲۲۳
این حدیث را مرسل و بیش‌تر ساخته و پرداخته خود راوی دانسته‌اند
[۷۲] قصص الانبیاء، ص‌۲۳۲
[۷۳] البدایة و النهایه، ج‌۱، ص‌۲۰۶.
، چنان که سرنوشت این قوم با اصحاب رسّ که ظاهراً همگی نابود شده‌اند، چندان سازگار نیست.

۳.۶ - دیدگاه ششم

در روایتی از علی (علیه‌السلام) به نقل شیخ صدوق که سند آن معتبر
[۷۴] حیاة القلوب، ج‌۲، ص‌۱۰۱۹.
و صحیح
[۷۵] التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۲، «رس».
خوانده شده آن‌ها قومی پس از سلیمان (علیه‌السلام)، ساکن در ۱۲ شهر بسیار آباد با نامهای ۱۲ ماه ایرانی (فروردین و‌...)، واقع در کنار رود بسیار پرآبی به نام «رسّ» در مشرق زمین و پرستنده درخت صنوبری به نام « شاه درخت » یاد می‌شوند. پس از خشکیدن درخت در پی نفرین پیامبری از نسل یهودا که پس از سالها دعوت به توحید با تکذیب و اصرار آنان بر بت‌پرستی روبه رو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس، واقع در پای درخت به نام «دوشاب» را تخلیه و با کندن گودالی در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن می‌کنند، ازاین‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رسّ موسوم می‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس «رسّ» نام می‌گیرد.
[۷۶] علل‌الشرایع، ج‌۱، ص‌۵۵‌-‌۵۷
[۷۷] عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج‌۱، ص‌۴۱۸‌-‌۴۲۶
[۷۸] معانی الاخبار، ج‌۱، ص‌۱۰۹‌-‌۱۱۰.
نیامدن این روایت در دیگر مجامع حدیثی دست اول و معتبر شیعی و نیز تفسیر التبیان طوسی و مجمع‌البیان طبرسی، به رغم گزارش کامل آن در برخی منابع تفسیری
[۷۹] کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۳‌-‌۳۵
[۸۰] روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۳‌-‌۲۲۶.
و داستانی
[۸۱] عرائس المجالس، ص‌۱۳۳‌-‌۱۳۵.
جای بسی شگفتی است، چنان که از عبارت المیزان ، ردّ غیر مستقیم آن برمی‌آید. برخی پژوهشگران با پیوند این روایت به سرو ابرقو، اصحاب رسّ را ایرانی و ساکن ابرقو
[۸۳] داستان اصحاب رس، ص‌۳۳.
و شماری نیز بر اساس قراینی از جمله قرابت لفظی، رسّ را همان رود «ارس»، اصحاب رس را در آذربایجان و پیامبر آنان را احتمالاً زرتشت دانسته‌اند.
[۸۴] شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌۳۹۱
[۸۵] التحقیق، ج‌۴، ص۱۱۲-۱۱۳، «رس»
[۸۶] قاموس‌قرآن، ج۳، ص۸۸-۸۹.
بخشی از خطبه ۱۸۳ نهج‌البلاغه در مقام موعظه ، اصحاب رسّ را در شمار فراعنه و عمالقه
[۸۷] شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی‌الحدید، ج‌۱۰، ص‌۲۸۰‌-‌۲۸۱
و صاحبان شهرهای متعدد یاد می‌کند که طعمه مرگ شده و از این جهان رخت بربسته‌اند:«أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین!». این روایت را نیز برخی از شارحان نهج‌البلاغه با داستان شاه درخت پیوند داده و داستان مذکور را در شرح و تفصیل آن آورده‌اند
[۸۹] شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌۳۹۱
[۹۰] قاموس قرآن، ج‌۳، ص‌۸۹‌.
، درحالی‌که فقره مزبور اشاره مستقیمی به آن ماجرا نداشته، تنها بیانگر این است که اصحاب رس افرادی نامدار با تمدنی قابل توجه، شهرهایی متعدد و پیشینه‌ای نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت توحیدی انبیا ، کشتن آنان و ترویج باورها و ارزشهای شرک‌آلود و کفرآمیز بوده‌اند و شهرهای آنان گویا در کنار رودی یا جایی به نام رسّ قرار داشته است.

۳.۷ - دیدگاه هفتم

در روایتی از امام کاظم (علیه‌السلام)، اصحاب رسّ، مردمی صلیب‌پرست و به نقلی دیگر آتش‌پرست ، ساحل‌نشین رود «رسّ» در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفی شده‌اند که ۳۰ پیامبر را کشتند
[۹۲] عرائس المجالس، ص‌۱۳۲‌-‌۱۳۳.
؛ همچنین در پاره‌ای احادیث، زنان اصحاب رسّ، همجنس‌باز خوانده شده‌اند.
[۹۳] المحاسن، ج‌۱، ص‌۱۱۴


۳.۸ - دیدگاه هشتم

برخی گزارشهای تاریخی، اصحاب رسّ را ساکن «حضور» در یمن می‌دانند که پس از کشتن پیامبر خویش به دست بُخْتُ‌نُّصَّر کشته و اسیر شدند. جواد علی با ارائه مستنداتی این را جزو اسرائیلیات و برگرفته از گزارش تورات می‌داند.
[۹۶] تاریخ دمشق، ج‌۱، ص‌۱۲



ابرقو در رابطه با داستان اصحاب رس؛ انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، بیضاوی؛ البدایة و النهایه، ابن‌کثیر؛ تاج‌العروس من جواهر القاموس؛ تاریخ مدینة دمشق؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، ابی‌السعود؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ حیاة‌القلوب تاریخ پیامبران؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی‌الحدید؛ شرح نهج‌البلاغه، عبده؛ علل‌الشرایع؛ عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)؛ قاموس قرآن؛ القاموس‌المحیط؛ قصص الانبیاء، ابن‌کثیر؛ عرائس‌المجالس فی قصص‌الانبیاء؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان‌العرب؛ المحاسن؛ المحبر؛ معانی الاخبار؛ معجم البلدان؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ مفردات الفاظ القرآن؛ من لایحضره الفقیه؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نثر طوبی.


۱. ترتیب العین، ص‌۳۱۱
۲. تاج‌العروس، ج‌۸‌، ص‌۳۰۶، «رس».
۳. لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۱۰
۴. تاج العروس، ج‌۸‌، ص‌۳۰۶
۵. القاموس المحیط، ج‌۱، ص‌۷۵۳، «رسّ».
۶. ترتیب العین، ص‌۳۱۰
۷. التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۰۹، «رس».
۸. مفردات، ص‌۳۵۲    
۹. لسان‌العرب، ج‌۵، ص‌۲۰۹، «رسس».
۱۰. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۸.    
۱۱. ق/سوره۵۰، آیه۱۲.    
۱۲. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۲.    
۱۳. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۷‌-‌۳۸.    
۱۴. ق/سوره۵۰، آیه۲‌-‌۳.    
۱۵. ق/سوره۵۰، آیه۱۲‌-‌۱۴.    
۱۶. فرقان/سوره۲۵، آیه۲۸.    
۱۷. ق/سوره۵۰، آیه۱۲.    
۱۸. المیزان، ج‌۱۵، ص‌۲۱۸    
۱۹. التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۰، «رس».
۲۰. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۱۹
۲۱. نثر طوبی، ج‌۱، ص‌۳۰۵
۲۲. التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۰، «رس».
۲۳. المفصل، ج‌۱، ص‌۲۹۴‌-‌۳۵۳.    
۲۴. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰‌-‌۲۱
۲۵. عیون اخبارالرضا (علیه‌السلام)، ج‌۱، ص‌۴۱۸‌-‌۴۲۶
۲۶. بحارالانوار، ج‌۱۴، ص‌۱۴۸‌-‌۱۵۸.    
۲۷. المحبر، ص‌۶‌    
۲۸. تاریخ دمشق، ج‌۱، ص‌۱۲‌-‌۱۳
۲۹. البدایة والنهایه، ‌ج‌۱، ص‌۲۰۵.
۳۰. جامع‌البیان، مج۱۱، ج۱۹، ص۱۹‌-‌۲۰
۳۱. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶‌-‌۲۶۷
۳۲. روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۱‌-‌۲۲۹.
۳۳. روض‌الجنان، ج۱۴، ص۲۲۶‌-‌۲۲۷
۳۴. قصص‌الانبیاء، ص‌۲۳۰‌-‌۲۳۲.
۳۵. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۳
۳۶. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶
۳۷. روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۱.
۳۸. التبیان، ج‌۷، ص‌۴۹۰    
۳۹. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶‌-‌۲۶۷.
۴۰. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۱۹۸
۴۱. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۲
۴۲. مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۲۱۵.
۴۳. التبیان، ج‌۷، ص‌۴۹۱.    
۴۴. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۶
۴۵. تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۲۲۷.
۴۶. مجمع‌البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۵۵‌
۴۷. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۵۷۵    
۴۸. تفسیر قرطبی، ج‌۱۵، ص‌۱۲.
۴۹. یس/سوره۳۶، آیه۱۳.    
۵۰. یس/سوره۳۶، آیه۲۰.    
۵۱. یس/سوره۳۶، آیه۲۷.    
۵۲. المفصل، ج‌۱، ص‌۳۴۷‌-‌۳۴۸.    
۵۳. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۱۹
۵۴. تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۳۳۱.    
۵۵. حج/سوره۲۲، آیه۴۵.    
۵۶. عرائس المجالس، ص‌۱۳۱
۵۷. المحبر، ص‌۱۳۱.    
۵۸. مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۲۶۷.
۵۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۸.    
۶۰. ق/سوره۵۰، آیه۱۲.    
۶۱. معجم البلدان، ج‌۳، ص‌۴۳.    
۶۲. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰
۶۳. تفسیر بیضاوی، ج‌۳، ص‌۲۲۷
۶۴. تفسیر ابی‌السعود، ج‌۵، ص‌۲۱۸.
۶۵. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۹.    
۶۶. بروج/سوره۸۵، آیه۱۰.    
۶۷. قصص الانبیاء، ص‌۲۳۰
۶۸. التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۱.
۶۹. جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۱۹، ص‌۲۰
۷۰. روض‌الجنان، ج۱۴، ص۲۲۲-۲۲۳
۷۱. تفسیر ابن‌کثیر، ج۳، ص۳۳۱.    
۷۲. قصص الانبیاء، ص‌۲۳۲
۷۳. البدایة و النهایه، ج‌۱، ص‌۲۰۶.
۷۴. حیاة القلوب، ج‌۲، ص‌۱۰۱۹.
۷۵. التحقیق، ج‌۴، ص‌۱۱۲، «رس».
۷۶. علل‌الشرایع، ج‌۱، ص‌۵۵‌-‌۵۷
۷۷. عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج‌۱، ص‌۴۱۸‌-‌۴۲۶
۷۸. معانی الاخبار، ج‌۱، ص‌۱۰۹‌-‌۱۱۰.
۷۹. کشف‌الاسرار، ج‌۷، ص‌۳۳‌-‌۳۵
۸۰. روض‌الجنان، ج‌۱۴، ص‌۲۲۳‌-‌۲۲۶.
۸۱. عرائس المجالس، ص‌۱۳۳‌-‌۱۳۵.
۸۲. المیزان، ج‌۱۵، ص‌۲۱۸.    
۸۳. داستان اصحاب رس، ص‌۳۳.
۸۴. شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌۳۹۱
۸۵. التحقیق، ج‌۴، ص۱۱۲-۱۱۳، «رس»
۸۶. قاموس‌قرآن، ج۳، ص۸۸-۸۹.
۸۷. شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی‌الحدید، ج‌۱۰، ص‌۲۸۰‌-‌۲۸۱
۸۸. المفصل، ج‌۱، ص‌۳۴۵‌-‌۳۴۷.    
۸۹. شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌۳۹۱
۹۰. قاموس قرآن، ج‌۳، ص‌۸۹‌.
۹۱. بحارالانوار، ج‌۱۴، ص‌۱۵۳‌-‌۱۵۴.    
۹۲. عرائس المجالس، ص‌۱۳۲‌-‌۱۳۳.
۹۳. المحاسن، ج‌۱، ص‌۱۱۴
۹۴. الکافی، ج‌۷، ص‌۲۰۲.    
۹۵. من لایحضره الفقیه، ج‌۴، ص‌۴۳.    
۹۶. تاریخ دمشق، ج‌۱، ص‌۱۲
۹۷. المفصل، ج‌۱، ص‌۳۴۷‌-‌۳۵۲.    



دائرةالمعارف قرآن کریم،برگرفته از مقاله«اصحاب رس در قرآن»    




جعبه ابزار