ادات استقبال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادات استقبال، در
اصطلاح نحوی به دو
حرف سین و سوف گفته می شود که با آمدن بر سر
فعل مضارع آن را به
زمان استقبال اختصاص می‌دهد.
"
استقبال "
مصدر باب "
استفعال" از ماده "قبل" و در
لغت به معنای روبه‌رو و مواجه شدن است.
در
اصطلاح نحو "استقبال" زمانی است در مقابل
حال و
گذشته که از لحظه پایان یافتن
کلام آغاز می‌شود.
"ادات استقبال" بر دو
حرف "سین" و "سوف" اطلاق می‌شود که بر
فعل مضارع داخل شده و آن را به
زمان استقبال اختصاص می‌دهد.
به عنوان مثال
متکلم در عبارت "سوف أضربُ" با بکار بردن "سوف"، فعل مضارع (أضربُ) را به
استقبال اختصاص داده و از وقوع "ضرب" (زدن) در
آینده خبر می‌دهد.
با توجه به فایده و کاربرد دو
حرف "سین" و "سوف" که در
تعریف اصطلاحی بیان شد، روشن است که این دو حرف را از آن جهت که موجب اختصاص
فعل مضارع به استقبال می‌شوند به "ادات استقبال" نام نهاده‌اند. ذکر این نکته قابل توجه است که کلمات دیگری نیز وجود دارند که
زمان فعل مضارع را به استقبال اختصاص می‌دهند ولی از آنها به "ادات استقبال" تعبیر نشده است
که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
در میان
عالمان نحو در
تبیین مباحث "ادات استقبال" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی همچون
صاحب "
النحو الوافی"در باب "الکلام و ما یتالف منه"، بخش "
فعل" ضمن بیان حالات
فعل مضارع از جهت
زمان، به بررسی ادات استقبال پرداخته، و بعضی دیگر همچون
ابن حاجب در "
الکافیه"در باب "فعل" ضمن بررسی خواصّ فعل به مبحث ادات استقبال اشاره کرده‌اند. در مقابل بعضی دیگر همچون صاحب "
بداءة النحو"
"ادات استقبال" را در ضمن عنوان کلی "
ادات" در کنار سایر ادات مورد بررسی قرار داده‌اند. از ادات استقبال به "
حروف تنفیس"و یا "
حروف توسع" نیز تعبیر شده است.از آن جهت به این ادات، حروف تنفیس یا توسع گفته شده است که
زمان وقوع فعل را از
زمان حال که محدود است به زمان استقبال که وسیع و بدون محدودیت است اختصاص می‌دهند.
زمان فعل مضارع با توجه به قرائن و جایگاه آن در
کلام، حالت‌های مختلفی دارد که در یک حالت با ورود ادات استقبال قبل از
مضارع مثبت و بدون عمل در آن،
زمان آن را به استقبال اختصاص می‌دهند.
در این بخش با توجه به نوع "ادات استقبال" به بررسی نحوه کاربرد و ویژگی‌های هر یک در کلام اشاره می‌شود:
"سین" حرف استقبالی است که
زمان مضارع مثبت را به
آینده نزدیک اختصاص می‌دهد.
در مورد "سین" نکات ذیل قابل توجه است:
۱. این
حرف هم در وعد مانند: "اولئک سَنُؤتیهِم أجراً عظیماً"، بر وعده‌ای که
خیر باشد، "وعد" اطلاق می‌شود.
و هم در
وعید مانند: "سَیَعلَمُ الٌذینَ ظَلَمُوا أیّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ"،
بر وعده‌ای که
شر باشد، "وعید" اطلاق می‌شود
به کار می‌رود؛ البته کاربرد آن در وعد بیشتر است.
۲. این حرف در
گویش عربی برای تاکید
فعل و تکرار آن نیز به کار می‌رود این ویژگی به "سین" اختصاص دارد.
"سوف" حرف استقبالی است که
زمان مضارع مثبت را به
آینده دور (وسیع‌تر) اختصاص می‌دهد.
در مورد "سوف" نکات ذیل قابل توجه است:
۱. طبق نظر بعضی همچون
عالمان مکتب کوفه.
"سوف" مرادف "سین" بوده و هر دو در یک معنای واحد به کار می‌روند، با این تفاوت که "سوف" در
زمان آینده وسیع‌تر، کاربرد بیشتری دارد.
۲. ممکن است میان "سوف" و
فعل مضارع،
فعل ملغی ( فعل ملغی به
ناسخی اطلاق می‌شود که به نحو جوازی از
نصب محلی یا لفظی دو
مفعول با هم باز داشته شده است)
فاصله شود که این ویژگی به "سوف" اختصاص دارد؛
مانند:
و ما أدری و سوف إخال أدری أقومٌ آل حصن أم نساءُ
در این مثال میان "سوف" و فعل مضارع (أدری)، فعل ملغی (إخال) فاصله شده است.
۳. ممکن است حرف لام بر "سوف" وارد شود
که این ویژگی به سوف اختصاص دارد؛
مانند: "ولَسوفَ یُعطِیکَ رَبُّکَ فَتَرضَی"؛
"به زودی
پروردگارت آن
قدر به تو عطا خواهد کرد که
خشنود شوی." در این آیه شریفه حرف "لام" بر "سوف" وارد شده است.
مطالب گذشته به بررسی ورود ادات استقبال بر فعل مضارع مثبت به عنوان یکی از موارد اختصاص
زمان فعل مضارع به
استقبال پرداخته و در ادامه به مواردی دیگر از این اختصاص اشاره می‌شود:
همراهی
فعل مضارع با یکی از ظروف مستقبل؛(
ظرف مستقبل همچون "اذا".)مانند: "أزورُکَ إذا تَزورُنی"، در این مثال
زمان در دو فعل مضارع "أزورک" و "تَزورنی" به جهت اقتران و همراهی آن دو با ظرف مستقبل (إذا) به
استقبال اختصاص یافته است. فعل اول (أزورک)
عامل ظرف بوده و فعل دوم (تَزورنی) به همراه
فاعل آن،
مضاف‌الیه ظرف واقع شده است.
اسناد
فعل مضارع به امری که در
آینده انتظار وقوع آن می‌رود؛ مانند: "یدخل الشهداء الجنة مع السابقین"؛ در این مثال فعل مضارع (یدخل) به امری نسبت داده شده که در
آینده انتظار وقوع آن می‌رود (وارد شدن در
بهشت)، از این رو فعل مضارع به
استقبال اختصاص یافته است.
وارد شدن "هل" بر فعل مضارع؛ مانند: " هل تُقاطِعُ مجالسَ السوءِ؟"؛ در این مثال با ورود لفظ "هل" بر فعل مضارع (تقاطع) زمان آن به
استقبال اختصاص یافته است.
در صورتی فعل مضارع
اقتضای طلب داشته باشد؛
طلب در این صورت به دو گونه فهمیده می‌شود:
الف.
طلب از خود
فعل فهمیده شود؛ مانند: "اَلوالِداتُ یُرضِعنَ اَولادهنَّ"؛"مادران فرزندان خود را دو سال تمام
شیر می‌دهند."
در این
آیه شریف
طلب ارضاع از "والدات" از
فعل مضارع (یرضعن) فهمیده می‌شود.
ب.
طلب با کمک ادات دیگری فهمیده شود؛ مانند: "رَبّنَا لَا تُؤَاخِذنَا"؛ "
پروردگارا ما را
مواخذه مکن."
در این
آیه شریفه
طلب به کمک
حرف "لا" فهمیده می‌شود.
در صورتی که از فعل مضارع معنای
وعده یا
وعید فهمیده شود؛ مانند: "فَیَغفِرُ لِمَن یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَن یَشَاءُ"؛"سپس هرکس را بخواهد و شایستگی داشته باشد می‌بخشد و هر کس را بخواهد و
مستحق باشد
مجازات می‌کند."
در این مثال از فعل اول (یَغفِرُ) معنای وعد و از فعل دوم (یُعَذِّبُ) معنای وعید فهمیده می‌شود از این رو زمان این دو
فعل به
استقبال اختصاص یافته است.
همراهی
فعل مضارع با یکی از
ادات تاکید؛ (ادات تاکید هچون
نون تاکید خفیفه یا
ثقیله. )مانند: "أتُکرِمَن صدیقک؟"؛ در این مثال فعل مضارع (تکرمن) با
نون تاکید همراه شده از این رو
زمان آن به استقبال اختصاص یافته است.
همراهی فعل مضارع با
ادات رجاء؛ مانند: "لعلّ الغائبُ یَحضُرُ"؛ در این مثال فعل مضارع (یحضُر) به جهت همراهی با
ادات رجاء (لعل) به
استقبال اختصاص یافته است.
همراهی فعل مضارع با
ادات شرط و
جزاء؛(ادات شرط ممکن است جازم و یا غیر جازم باشند.) مانند: "إن تَنصر اللهَ یَنصُرکُم"؛
"اگر
آئین خدا را یاری کنید، او شما را یاری می‌کند." در این
آیه شریفه
زمان دو فعل "تنصُر" و "ینصُر" به جهت همراهی با
حرف شرط (إن) به
استقبال اختصاص یافته است.
همراهی
فعل مضارع با حروف نصب؛ (
حرف نصب ممکن است ظاهر و یا مقدر باشد که هر دو نوع در آیه "لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون" وجود دارند.)
مانند: "فَاُولِئکَ عَسَی اللهُ أن یَعفُوَ عَنهُم"؛
"ممکن است
خداوند آنها را مورد
عفو قرار دهد." در این آیه شریفه
حرف نصب (أن) همراه با فعل مضارع (یَعفُوَ) ذکر شده از این رو
زمان فعل به
استقبال اختصاص یافته است.
۱.
آیه "سوف أستَغفِرُ لَکُم رَبِّی"،
(به زودی برای شما از
پروردگارم آمرزش می‌طلبم)؛ در این آیه شریفه "سوف" از ادات استقبال بوده و زمان فعل مضارع (أستَغفِرُ) را به استقبال اختصاص داده است.
۲. آیه "سآتیکُم منها بِخَبَرٍ"،
(به زودی از آن برای شما
خبری می‌آورم)؛ در این آیه شریفه "سین" در عبارت "سَآتیکُم" از ادات استقبال بوده و
زمان فعل مضارع (ءاتیکُم) را به
استقبال اختصاص داده است.
حدیث "یا مفَضَّل! لا یُفلِحُ مَن لا یَعقِل، و لایعقلُ من لایعلَمُ، و سوف یَنجُبُ مَن یَفهَم، و یَظفَرُ مَن یَحلُمُ"
(ای
مفضل! هر که
تعقل نکند
رستگار نشود و هر که را
دانش نباشد تعقل میسر نگردد و هر که بفهمد
نجیب و
بزرگوار خواهد شد و هر کس
بردبار باشد
پیروز شود)؛ در این
حدیث شریف "سوف" از ادات استقبال بوده و زمان
فعل مضارع (ینجُبُ) به
استقبال اختصاص یافته است.
پژوهشکده باقرالعلوم. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات استقبال».
