یوسف بن نصر جیلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یوسف بن نصر جیلی، ابوالفضل مجدالدین یوسف بن نصر،
حکیم،
فقیه و
متکلم سدۀ ۶ ق / ۱۲م است. وی در انتقال سنت فلسفی و منطقی به نیمۀ دوم سدۀ ۶ ق سهم داشته است. گفته‌اند که
شهاب‌الدین یحیی سهروردی و
فخرالدین رازی از شاگردان او در مراغه بوده‌اند. رساله‌ای در باب شکل چهارم قیاس از مجدالدین جیلی وجود دارد که از میان تصانیف متعدد جیلی، تنها اثر باز ماندۀ او ست. جیلی این اثر را در دفاع از
شکل چهارم قیاس منطقی نوشته است که منطق‌دانان از دیرباز دربارۀ اعتبار آن، بحثها و نقدهایی مطرح کرده‌اند. وی ۵ ضرب منتِج را برای قیاسهای نوع چهارم بر می‌شمارد و سپس به فروع آنها در
قیاسهای مرکب از
موجهات می‌پردازد.
وی به‌رغم آنکه از شهرت چندانی برخوردار نیست، در انتقال سنت فلسفی و منطقی به نیمۀ دوم سدۀ ۶ ق سهم داشته است. در اکثر منابع از او به‌عنوان مدرس حوزۀ فلسفی
مراغه یاد شده است.
گفته‌اند که
شهاب‌الدین یحیی سهروردی (مق ۵۸۷ ق / ۱۱۹۱م) و
فخرالدین رازی (۶۰۶ ق / ۱۲۰۹م) از شاگردان او در مراغه بوده‌اند
.
برخی از محققان، این دو شخصیت را همدرس حوزۀ جیلی دانسته‌اند
. بر این مطلب سندی تاریخی وجود ندارد، اما با توجه به اینکه
ابن فوطی تاریخ شاگردی فخرالدین رازی نزد جیلی را ۵۷۰ ق ذکر کرده است
، تحصیل هم‌زمان آن دو بعید به نظر نمی‌رسد. افزون بر این، در روایتی از
شهرزوری حاکی از مصاحبت آن دو، چنین آمده است که از شهاب‌الدین پرسیدند که فخرالدین رازی را چگونه یافتی؟ گفت: ذهنش را مشوش دیدم؛ اما از فخرالدین رازی پرسیدند که شهاب‌الدین سهروردی را چگونه دیدی؟ گفت که ذهن او مشتعل است از زیادتی ذکاوت و هوش.
مراغه در حوزۀ
فلسفه به‌سبب حضور این دو شخصیت برجستۀ فلسفی و کلامی در این شهر و همچنین وجود مدرسۀ «مجاهد» یا «مجاهدیه» که به احتمال قریب به یقین همان مدرسه‌ای است که جیلی در آن تدریس می‌کرده، اهمیت داشته است. از نشانه‌های این موقعیت، وجود مجموعه‌ای خطی در کتابخانۀ
اصغر مهدوی در تهران، مشتمل بر حدود ۲۰ اثر فلسفی است که در سالهای ۵۹۶ تا ۵۹۷ ق، یعنی اندکی پس از مرگ سهروردی، در آن مدرسه کتابت شده، و نمودار وجود سنتی فلسفی در مراغۀ آن روزگار است
.
در این مجموعه رساله‌ای در باب
شکل چهارم قیاس از مجدالدین جیلی وجود دارد که از میان تصانیف متعدد جیلی
، تنها اثر باز ماندۀ او ست. این رساله با عنوان «کتاب اللامع فی الشکل الرابع» در
مجموعۀ فلسفی مراغه که حاوی تصویر کامل نسخۀ یادشده است، به کوشش
نصرالله پورجوادی به چاپ رسیده است.
جیلی این اثر را در دفاع از شکل چهارم قیاس منطقی نوشته است که منطق‌دانان از دیرباز دربارۀ اعتبار آن، بحثها و نقدهایی مطرح کرده‌اند. وی ۵ ضرب منتِج را برای قیاسهای نوع چهارم بر می‌شمارد و سپس به فروع آنها در قیاسهای مرکب از
موجهات می‌پردازد. شهرزوری در
رسائل الشجرة الالٰهیة با معرفی این ضربها، گفته است که ضرب پنجم تا زمان سهروردی طرح نشده بوده است. به گفتۀ شهرزوری، برخی این ضرب را حاصل استخراج مجدالدین جیلی، استاد سهروردی دانسته‌اند
.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) ابن ابی‌اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م.
(۲) ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان.
(۳) ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب، به کوشش محمدکاظم، تهران، ۱۳۷۴ش.
(۴) پورجوادی، نصرالله، «جایگاه آذربایجان در تاریخ فلسفه»، نشر دانش، تهران، ۱۳۸۱ش، س ۱۹، شم ۲.
(۵) پورجوادی، نصرالله، مقدمه بر مجموعۀ فلسفی مراغه (هم).
(۶) جیلی، یوسف، «کتاب اللامع فی الشکل الرابع».
(۷) شهرزوری، محمد، رسائل الشجرة الالٰـهیة، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران، ۱۳۸۳ش.
(۸) شهرزوری، محمد، نزهة الارواح و روضة الافراح، به کوشش خورشید احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق / ۱۹۷۶م.
(۹) مجموعۀ فلسفی مراغه، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۱۰) نصر، سید حسین، سه حکیم مسلمان، ترجمۀ احمد آرام، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۱۱) الحموی، یاقوت، معجم الادبا.
عطیه میرزایی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جیلی، ابوالفضل».
