کلیات نصاب الصبیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «خودآموز نصاب یا کلیات نصاب الصبیان»، همان کتاب «نصاب الصبیان»
ابو نصر فراهی سجستانی است که استاد
حسن زاده ، آن را تصحیح نموده و همراه با چندین بیت اشعار ملحقه و
اعراب کلمات مشکله و پانوشت‌های ارزنده، به امر
علامه شعرانی ، با نام یاد شده، به چاپ رسانده است.
از آن جا که کتاب ارزنده
نصاب الصبیان ، بسیاری از لغات عربی و موضوعاتی از قبیل سوره‌های مکی و مدنی، اسامی
زنان پیامبر ، اسامی اولاد پیامبر، اسامی ماه‌های رومی، اسامی ماه‌های فارسی و بسیاری از مطالب متنوع دیگر را به نظم فارسی درآورده تا تعلیم و تعلم و حفظ آن آسان گردد، ولی با این همه، از تصرف ناسخان و زیاده و نقصان دیگران و تحریف ناآشنایان، مصون نمانده، لذا استاد حسن زاده، به ترغیب مرحوم علامه شعرانی، بر آن شد تا در نسخ آن، تجدید نظر کند. جناب ایشان با فراهم کردن نسخ خطی موجود در کتاب خانه مرحوم ملک و کتاب خانه ملی، بر تصحیح کتاب یاد شده همت گماشت و در ضبط کلمات و لغات کوششی بلیغ، مبذول داشت.
مرحوم علامه شعرانی، قدس سره، در تقریظی که بر نصاب مصحح استاد نگاشته است، چنین می‌گوید: «کتاب نصاب الصبیان که از
زمان تالیف آن تا کنون بیش از هفت صد
سال گذشته و هنوز رونق اولیه را از دست نداده است، پیوسته در مکاتب و مدارس از کتب درسی و تعلیمی بوده است و به سبب کثرت تداول، تصرف ناسخان بسیار در آن راه یافته و زیاده و نقصان در آن بسیار کرده‌اند، چنان که هیچ یک از نسخ مطبوعه از تحریفات خالی نیست، لذا جناب ادیب فاضل آقای حسن زاده آملی که در بسیاری از علوم زحمت کشیده و مدت‌ها نزد این بنده ناچیز، به تحصیل پرداخته، به اصرار و
ترغیب حقیر در نسخ آن، تجدید نظر کامل نمود و همه لغات فارسی و عربی آن را از مدارک معتبره آن، مانند قاموس و
منتهی الارب و
کنز اللغه و
سامی و
صحاح و
برهان قاطع و جامع و غیر آنها تصحیح و معرب ساخت و چنان که هیچ کلمه بدون اطمینان به صحت آن ضبط نگردید و نیز آنچه از اشعار مرتبط با
علم نجوم و
قرائت و
سیره نبویه بود، از کتب معتبره فن، مانند
زیج بهادر خانی ،
اتقان و
مجمع البیان و غیر آن تصحیح کرده و هر یک را که احتیاج به توضیح داشت، در ذیل صفحات توضیح داد و چون ملاحظه شد که در نسخ مطبوعه، بسیاری از اشعار اصلی کتاب را عمدا یا سهوا حذف کرده‌اند، سعی شد تا همه اشعار اصلی
ثبت افتد و از اشعار الحاقی که متعلمان را مفید بود نیز با علامت مشخصه (م) نوشته گردید تا از همه جهت، این نسخه، سودمند باشد».
کتاب نصاب الصبیان، مشتمل بر چهل و یک قطعه
شعر در بحور مختلف عروضی است که قطعات، مجموعا حاوی دویست و بیست بیت می‌باشند. توضیحات استاد حسن زاده به ترتیب شماره‌هایی که در متن، در هر صفحه گذارده، در پانوشت همان صفحه ذکر شده است. استاد، ابیات الحاقی را با علامت اختصاری «م» از اشعار اصلی جدا کرده است.
مطالب مطرح شده در کتاب نصاب الصبیان، اجمالا، عبارت است از: ترجمه فارسی بسیاری از لغات عربی از قبیل اله، الله،
رحمان ، دلیل، هادی،
محمد ، امین،
صحابه ،
آل ، سما،
ارض ، غبرا، محل، مکان، معان،
سقر ، نار،
جنت ،
آخرت ... ضیاء،
نور ، سنا،
فتی ، خفیف... جید، ثوب،
رزق ، زاد،
عرش ... فریس، کم،
سراویل ...
قریب ، رکن، حمیم... فرخ،
بیضه ، تین... لحیه،
اقرع ، اشل...
تراب ، رغام، ثری...
ثمر ،
حب ، تبن و...
سوره‌های مکی و مدنی، اسامی زنان پیامبر، اسامی اولاد پیامبر، اسامی ماه‌های رومی، اسامی ماه‌های فارسی، اسامی
قراء سبعه و...
به بحر تقارب، تقرب نمای بدین وزن،
میزان طبع آزمای
فعولن فعولن فعولن فعول چو گفتی، بگو‌ای مه دل ربای
اله است و لله و رحمان خدای، دلیل است و هادی تو گو رهنمای
محمد، ستوده، امین، استوار، به
قرآن ثنا گفت وی را خدای
صحابه است یاران و آل،
اهل بیت که
اسلام و
دین شد از ایشان به پای
سما،
آسمان ، ارض و غبرا،
زمین ، محل و مکان و معان است جای
ای خط به دور مهر رخت، دود
مشعله با روی تو بر
آیه نور است بسمله
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلان هر کس که دید خط تو را خواند حوقله
خارج، برون، جمد یخ و زحلوفه، چپچله، داخل، درون، طبق، ته و ضوضا است مشغله
نمونه‌هایی از کار مصحح: در ذیل «فعولن فعولن فعولن فعول»، می‌فرماید: میزانی است که برای سنجیدن اشعار به کار آید که در علم عروض مبرهن است.
خلیل بن احمد نحوی مشهور، متوفی سنه یک صد و هفتاد، واضع این علم است.
در ذیل «ستوده»، می‌گوید: ستوده، به کسر اول، بر وزن فزوده.
در ذیل «استوار»، می‌فرماید: استوار، به ضم اول، بر وزن خوش گوار.
در ذیل «ثنا»، می‌نویسد: ثناء، به فتح اول و ثانی و الف ممدوده، به معنی ستایش نمودن است و در شعر، برای ضرورت، به الف مقصوره خوانده می‌شود و در این شعر و بعد آن استخدام است.
در ذیل «سما» و «غبرا»، می‌فرماید: سماء و غبراء، هر دو، با الف ممدوده است و لکن برای درست بودن وزن شعر هر دو را مقصوره باید خواند و آسمان، به سکون سین، صحیح است.
و در ذیل «مهر»، می‌فرماید: مهر، به معنی
آفتاب است؛ یعنی خط سبز دور رخسار چون آفتابت که بسان دود سیاه دور
مشعله است، مانند آن است که در اطراف آیه نور «الله نور السماوات و الارض»،
بسم الله الرحمن الرحیم (که معنی
بسمله است)، نوشته شده باشد.
و...
این کتاب، در
محرم الحرام ۱۳۷۴، توسط کتاب فروشی اسلامیه، طبع و منتشر شد و بعد از آن نیز مکرر به طبع رسیده است.
نرم افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
