کتابخانه خدابخش
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خدابخش،
کتابخانه، (كتابخانه عمومى شرقى خدابخش) از کتابخانه‌های معتبر
هندوستان، در منطقه بانکیپورِ شهر پتنه، در ایالت بهار می‌باشد.
مؤسس آن خدابخش، کتابْ‌دوستی برجسته از
مسلمانانِ اهل سنّتِ هند بود. او در ۱۲۵۸/۱۸۴۲
در
چپره در ایالت بهار متولد شد و تحصیلات دانشگاهی را در
رشته حقوق در دانشگاه کلکته به پایان رساند. در ۲۶ سالگی، در پتنه به
وکالت مشغول شد و در این
حرفه بسیار موفق بود. در ۱۳۱۲، به ریاست دادگاه عالی دربار نظامِ حیدرآباد منصوب شد و
حکومت وقت
انگلیس به پاس خدمات اجتماعی و عمومی‌اش القاب متعددی، از جمله خان‌بهادر، به وی اعطا کرد
خدابخش شیفته ادبیات و
علوم اسلامی بود و
علاقه به نسخه‌های خطی فارسی و عربی را از پدرش محمدبخش (۱۲۳۰ـ۱۲۹۳) به
ارث برده بود. محمدبخش که وکیل مدافع دعاوی ایالت بهار بود، قسمت عمده درآمدش را صرفِ خرید و جمع‌آوری نسخ خطی می‌کرد. او بالغ بر ۱۴۰۰نسخه خطی گردآوری کرده است که هسته اصلی کتابخانه خدابخش را تشکیل می‌دهند.
خدابخش در مقاله‌ای درباره کتابخانه‌های اسلامی، از سپردن این کتاب‌ها به وی و تبدیل این گنجینه شخصی به کتابخانه‌ای عمومی به سفارش
پدرش سخن گفته است.
خدابخش خود نیز نسخه‌های نفیسی را از شامات،
عربستان،
ایران و به خصوص
بیروت و
قاهره جمع‌آوری کرد و به مجموعه پدرش افزود. آوازه خدابخش به عنوان خریدار منصف نسخه‌های خطی سراسر هند را فراگرفت. نقل شده است که یکی از کارکنان کتابخانه او چند جلد کتاب نفیس را دزدید و برای فروش به لاهور فرستاد، کتاب‌فروش لاهوری نیز کتاب‌ها را به بهترین مشتری خود یعنی خدابخش داد.
او به توسعه مجموعه خود ادامه داد تا شمار نسخه های خطی به چهار هزار و کتاب‌های چاپی به ۲۵۰۰، جلد رسید و سر چارلز الیوت، معاون استاندار بنگال و بهار، کتابخانه را با نام کتابخانه عمومی شرقی، رسمآ در ۲۵
ربیع الاول ۱۳۰۸ برای استفاده عموم گشود. این کتابخانه به رغم نظر خدابخش، به نام او
شهرت یافت
خدابخش در ۱۳۲۶ درگذشت و در محوطه کتابخانه‌اش به
خاک سپرده شد.
او در شروط و اسناد
وقف کتابخانه (تنظیم شده در ۱۳۰۹) والی ایالت بهار را متولی کتابخانه قرار داد، اما در ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲
حکومت بهار اداره کتابخانه را به هیئتی به ریاست والی بهار واگذر کرد. در این هیئت، چهار نماینده از دولت هند، چهار نماینده از حکومت بهار و همچنین یک تن از خانواده خدابخش شرکت داشتند
در ۱۳۲۱/۱۹۰۳ لرد کرزن، نایب السلطنه هند، در بازدید از
کتابخانه عمیقآ تحت تأثیر گنجینه ادبی آن‌جا قرار گرفت و دستور داد ساختمان جدیدی برای آن ساخته شود و برای حفاظت صحیح نسخه‌های خطی طرح‌هایی تهیه گردد. وی دنیسن راس، مستشرق معروف بریتانیایی، را مأمور تدوین فهرستی برای این کتابخانه کرد.
نخستین ساختمان جدید این کتابخانه در ۱۳۱۴ـ۱۳۱۷ش/ ۱۹۳۵ـ۱۹۳۸ بنا شد.
فهرست‌های بسیاری از نسخه‌های خطی کتابخانه خدابخش تهیه و چاپ شده است. در این میان، دو فهرست معتبر به نام‌های مفتاح‌الکنوزالخفیة برای نسخه‌های خطی عربی و مرآةالعلوم برای نسخه‌های خطی فارسی، شاخص به شمار می‌آیند.
همچنین، نخستین فهرست کتاب‌های چاپی اروپایی زبانِ کتابخانه عمومی شرقی خدابخش در ۱۳۳۶ تنظیم و چاپ شد. این کتابخانه فصلنامه‌ای با عنوان خدابخش لائبریری جرنل (مجله كتابخانه خدابخش) به زبان اردو منتشر می‌کند که مقالاتی به زبان‌های عربی، فارسی و انگلیسی نیز در آن چاپ می‌شود.
آثار این کتابخانه در موضوع‌های گوناگون از جمله
کلام،
فقه،
اخلاق،
فلسفه،
تصوف، تاریخ،
ادبیات،
طب،
ریاضیات،
موسیقی و نقاشی پرشمار است
این مجموعه افزون بر ۲۱۰۰۰، نسخه خطی به زبان‌های عربی، فارسی، اردو، پشتو، پالی، ترکی، هندی و سنسکریت، بیش از ۲۵۰۰۰۰ جلد کتاب چاپی، ۳۷۰۰۰ جلد مجله صحافی شده، و ۱۶۰۰۰ نوار صوتی و تصویری دارد.
همچنین، حدود دویست نسخه خطی که از برگ
درخت خرما تهیه شده‌اند و نیز هفتصد تابلوی نفیس نقاشی در آن‌جا نگهداری می‌شوند.
نسخه‌های خطی و نفیس کتابخانه اغلب به کتابخانه حکمرانان بابری (۹۳۲ـ۱۲۷۴) متعلق‌اند که پس از سقوط پادشاهیِ بابری به این کتابخانه منتقل شده‌اند.
برخی از نسخه‌های مهم این کتابخانه عبارت‌اند از: نسخه بسیار کهنی از
قرآن به
خط کوفی، که آن را نسخه‌برداری از روی مصحف عبدالله بن مسعود دانسته‌اند؛ نسخه بسیار قدیم از
صحیح مسلم؛ و نسخه واحدی از کتاب سیرت فیروزشاهی
که مورد نخست، بنابر آگاهی‌های امروز درباره نسخ کهن قرآنی بعید می‌نماید. برخی از نسخه‌های نفیس این کتابخانه نیز اینهاست: چندین
قرآن مُذّهب به قلم خطاطان معروف، از جمله قرآنی با خط یاقوت مستعصمی (متوفی ۶۹۸)، نوشته شده در ۶۶۸ به سه خط نسخ، ریحان و ثلث
شاهنامه فردوسی که در ۹۴۲ به خط نستعلیق نوشته شده و شامل چندین نگاره زیباست
دیوان حافظ، نوشته شده در
قرن نهم هجری به خط نستعلیق، همراه با یادداشت‌هایی به قلم همایون (۹۳۷ـ۹۶۳) و جهانگیر (۱۰۱۴ـ۱۰۳۷)، پادشاهان بابری هند
پادشاه‌نامه، نوشته محمد امین به خط نستعلیق، شامل تاریخ زندگی شاه‌جهان (۱۰۳۷ـ۱۰۶۸)، پادشاه بابری هند، دارای حواشی مذهّب و تزیینات زیبا در هر صفحه
کتابخانه خدابخش در زمینه همکاری بین‌المللی و منطقه‌ای در جنوب آسیا نقش عمده‌ای دارد. این کتابخانه از طریق همایش‌های منطقه‌ای درخصوص نسخه‌های خطی مرتبط با تصوف، طب یونانی، تاریخ هند، مطالعات قرآنی و ادیان هندی، توجه
هند،
پاکستان،
بنگلادش و دیگر کشورهای جنوب آسیا را به خود جلب کرده است. هدف این کتابخانه از برگزاری این همایش‌ها ایجاد و گسترش فرهنگ علمی و دانشگاهی در بین ملل جنوب آسیاست.
اولین همایش در ۱۳۶۳ش/۱۹۸۴ با موضوع طب یونانی برگزار شد و دومین همایش در ۱۳۶۴ش/۱۹۸۵ به نسخه‌های خطی تصوف اختصاص داشت. همایش سوم، با همکاری بنیاد اسلامی همدرد، در ۱۳۶۴ش/ فوریه ۱۹۸۶ در پتنه و دهلی برگزار شد. همایش چهارم در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ درخصوص نسخه‌های خطی تاریخی میانه هند بود و همایش پنجم به موضوعات قرآنی اختصاص داشت که از ۳ تا ۷ اسفند ۱۳۶۷/ ۲۲ـ۲۶ فوریه ۱۹۸۹ در پتنه برگزار شد. همایش بین‌المللی ادیان هندی (مانند هندوئیسم، جاینیسم، بودیسم و سیکیسم) نیز از ۳ تا ۵ دی ۱۳۷۳/ ۲۴ـ۲۶ دسامبر ۱۹۹۴ در دهلی‌نو برگزار گردید.
کتابخانه خدابخش علاوه بر برگزاری همایش، سخنرانی‌های سالیانه‌ای در زمینه مطالعات تاریخی،
زبان اردو،
فارسی،
عربی و
مطالعات اسلامی ترتیب داده است. از اقدامات دیگر این کتابخانه، ترجمه آثار مهم به زبان‌های اردو، هندی، انگلیسی و کشمیری و غیره است.
(۱) غلامحسین تسبیحى، نگرشى جامع بر جهان كتابشناسى‌هاى ایران، تبریز ۱۳۶۵ش.
(۲) هادى حسن، مجموعه مقالات هادى حسن، تهران ۱۳۷۳ش.
(۳) فؤاد سزگین، كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاى نسخه‌هاى خطى عربى در جهان، ترجمه، تنظیم و فهرست‌ها از چنگیز پهلوان، تهران ۱۳۶۶ش.
(۴) بدرالسادات شاه‌رضایى، «آشنایى با كتابخانه خدابخش»، آینه میرات، سال ۵، ش ۱ (تابستان ۱۳۸۱).
(۵) سید باحیدر شهریار نقوى، «كتابخانه‌ها و نسخ خطى فارسى در شبه قاره هند و پاكستان»، معارف اسلامى، ش ۹ (شهریور ۱۳۴۸).
(۶) شیروانى، «كتابخانه خدابخش: گنجینه نوادر علوم اسلامى»، آریانا، سال ۳۰، ش ۱ (دلو و حوت ۱۳۵۰).
(۷) «كتابخانه عمومى اوریانتال خدابخش»، وحید، سال ۸، ش ۳ (اسفند ۱۳۴۹).
(۸) سعید نفیسى، «كتاب‌هاى مهم كتابخانه ریاست رامپور»، پیامنو، سال ۴، ش ۹ (فروردین ۱۳۳۰).
(۹) EI۲، s.v. Khuda Bakhsh(by Sh. Inayatullah).
(۱۰) Khuda Bakhsh، "The Islamic libraries"، Khuda Bakhsh Library journal، no.۶ (۱۹۷۸).
(۱۱) Khuda Bakhsh Oriental Pubic Library. Retrieved Oct.۱۴، ۲۰۰۹، from http:// www. kblibrary. bih. nic. in/ Collection. htm.
(۱۲) Vincent Clarence Scott O'connor، An Eastern library: an introduction to the Khuda Bakhsh Oriental Public Library، Patna ۱۹۸۵.
(۱۳) Salahuddin Khuda Bakhsh، "My father: his life and reminiscences"، in Khuda Bakhsh، Patna: Khuda Bakhsh Oriental Pubilc Library، ۱۹۹۱.
(۱۴) Jadu Nath Sarkar، "Khuda Bakhsh، the Indian Bodley life and character"، in ibid.
(۱۵) The World of learning ۲۰۰۲، ۵۲nd ed.، London: Europa Publications، ۲۰۰۷.
(۱۶) World survey of Islamic manuscripts، ed. Geoffrey Roper، London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation، ۱۹۹۲-۱۹۹۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کتابخانه خدابخش»، شماره۶۹۳۵.
