کاتبان وحی (علوم قرآنی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کاتبان
وحی به نویسندگان وحی در عصر
پیامبر صلیاللهعلیهوآله
وسلّم اطلاق می‌شود.
برای صیانت از
قرآن علاوه بر حفظ آن در سینه‌ها، از طریق کتابت نیز اقداماتی در زمان پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله
وسلّم انجام گرفت تا نوشتن، پشتیبان حفظ باشد و حفظ، یاور نقش و
لفظ . پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآله
وسلّم به تدریج افراد قادر بر نوشتن را برای کتابت وحی انتخاب و کسانی را که در این زمینه کمبود داشتند به آموختن تشویق کرد؛ اما مسلما افرادی نیز بدون گزینش پیامبر صلیاللهعلیهوآله
وسلّم از روی علاقه شخصی یا اغراض دیگر، قرآن را می‌نوشتند. به این ترتیب، نویسندگان وحی در زمان
رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله
وسلّم قرآن را روی قطعات
سنگ ،
استخوان ،
لیف خرما ،
پوست و بر هر چیز قابل نوشتن می‌نوشتند.
با این که کاتبان وحی از برگزیدگان اصحاب بودند، اما پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله
وسلّم نظارت دقیقی بر کار آنان داشت و پس از املای وحی موظف بودند نوشته‌های خود را بر پیامبر صلیاللهعلیهوآله
وسلّم بخوانند تا اگر اشکالی در آن رخ داده بود رفع شود. درباره کاتبان وحی و شمار ایشان اختلاف نظر بسیار است؛ تعداد آن‌ها را ۱۰ تا ۴۵ نفر ذکر کرده‌اند.
روایات نشان می‌دهد پنج تن از کاتبان وحی (علی
بن ابی طالب علیه
السّلام ،
ابی بن کعب ،
زید بن ثابت ،
عبدالله بن مسعود و
معاذ بن جبل ) به خاطر ملازمت بیشتر با رسول خدا صلیاللهعلیهوآله
وسلّم موقعیت و مقام برجسته‌ای در امر کتابت وحی و جمع و تکمیل قرآن داشتنند.
نویسندگان وحی از جهت دقت، تبحر، تدین و همراهی با
پیامبر صلیاللهعلیهوآله
وسلّم در یک سطح نبودند. از میان آن‌ها شخصی مانند عبدالله
بن سعد
بن ابی سرح
مرتد شد و روز فتح
مکه دوباره
اسلام آورد. اسامی عده‌ای در کتاب‌های تاریخی روی اغراض سیاسی به کاتبان وحی افزوده شد؛ در حالی که اگر کتابت هم کرده‌اند، کتابت نامه و رساله بوده است نه وحی؛ مانند معاویه که در
سال ۱۰ ق
اسلام آورد که تقریبا دوره نزول وحی رو به پایان بود و به قول عباس محمود عقاد در کتاب ابوالشهداء حتی یک کلمه وحی آسمانی برای پیامبر صلیاللهعلیهوآله
وسلّم ننوشت.
به هر حال، اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در کتاب‌ها دیده می‌شود:
۱. امیرمؤمنان
علی علیه
السّلام ؛
۲.
شرحبیل بن حسنه (م ۱۸ ق)؛
۳. عبدالله
بن سعد
بن ابی سرح قرشی (م ۳۷ ق)؛
۴. خالد
بن سعید
بن عاص (م ۱۳یا ۱۴ ق)؛
۵.
سعد بن ابی وقاص (م ۵۵ ق)؛
۶. عامر
بن فهیره (م ۴ ق)؛
۷. علاء
بن حضرمی (م ۲۱ق)؛
۸. معیقب
بن ابی فاطمه (م ۴۰ق)؛
۹.
ارقم بن ابی الارقم (م ۱۱ق)؛
۱۰. حاطب
بن عمرو (م ۳۰ق)؛
۱۱.
مصعب بن عمیر (شهادت: ۳ ق)؛
۱۲.
عبدالله بن جحش (شهادت: ۳ ق)؛
۱۳.
جهم بن قیس ؛
۱۴.
سالم مولی ابی حدیفه (م ۱۲ ق)؛
۱۵.
طلحه (م ۳۶ ق)؛
۱۶.
زبیر (م ۳۶ ق)؛
۱۷. حاطب
بن ابی بلتعه (م ۳۰ ق)؛
در
مدینه ، نوشتن وحی را بیشتر ابی
بن کعب انجام می‌داد و بعد که زید
بن ثابت آموخته تر و ورزیده تر گردید و کتابت را نزد اسیران بدر تکمیل کرد، او بیشتر در محضر نبی صلیاللهعلیهوآله
وسلّم حضور می‌یافت. کسانی که بعد به این جمع افزوده شدند عبارتند از:
۱.
عبدالله بن رواحه (م ۸ق)؛
۲. ثابت
بن قیس (م ۱۲ ق)؛
۳.
حنظلة بن ربیع (م ۴۵ ق)؛
۴.
حذیفة بن یمان (م ۳۶ ق)؛
۵. علاء
بن عقبه؛
۶.
جهیم بن صلت ؛
۷. عبدالله
بن زید (م ۶۳ق)؛
۸.
محمد بن مسلمه (م ۴۳)؛
۹.
حنظلة بن ابی عامر (م ۳ق)؛
۱۰. عبدالله
بن ابی
بن سلول؛
۱۱. قیس
بن سکن (ابو زید انصاری)؛
۱۲. عقبة
بن عامر (م ۵۸ ق)؛
۱۳.
معاذ بن جبل (م ۱۸ ق)؛
۱۴. ابو ایوب انصاری (م ۵۲ق)؛
۱۵. مغیرة
بن شعبه (م ۵۰ ق)؛
عده دیگری نیز بعدها (از
سال هفتم هجری) به این گروه افزوده شدند:
۱.
ابان بن سعید بن عاص (م ۱۳ ق)؛
۲. عمرو
بن عاص (م ۴۳ ق)؛
۳.
خالد بن ولید (م ۲۱ق).
گفته شده از سال هشتم هجری (بعد از فتح مکه)
ابوسفیان (م ۳۱ ق)، دو پسرش
معاویه و یزید،
عبدالله بن ابی ارقم (م ۴۴ق) و حویطب
بن عبدالعزی (م ۵۴ ق) نیز در این جمع بوده‌اند.
البته از میان کاتبان وحی، عده‌ای چون علی علیه
السّلام ،
عثمان ، ابی، زید
بن ثابت،
ابوموسی اشعری ، مصعب
بن عمیر و حنظلة
بن الربیع به دعوت رسول خدا کتابت می‌کردند، و عده دیگر ظاهرا از روی علاقه شخصی و عشق به ثبت
وحی و داشتن نوشته‌ای از قرآن برای کمک به حفظ آن،
آیات را می‌نوشتند.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «کاتبان وحی».
