چقمق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چقمق از سلاطین متدین دولت ممالیک چرکسی (حک:
۸۴۲-
۸۵۷ق) در
مصر بود که بر
حجاز نیز سلطه داشت و در
حرمین، اقدامات قابل توجهی انجام داد.
سعید ملک ظاهر سیف‌الدین چقمق، در ایام کودکی، برده شخصی به نام خواجه کَزْلَکْ شد و به مصر منتقل گردید. در آن‌جا اتابک اینال یوسفی، از امیران و صاحب‌منصبان دوره
ملک ظاهر برقوق (حک:
۷۸۴-
۸۰۱ق)، او را خریداری کرد. بعدها با وساطت و درخواست برادر چقمق، که در خدمت ملک برقوق بود، به خدمت این سلطان مملوکی درآمد. چقمق به سبب شایستگی، در دستگاه این سلطان به سرعت ترقی کرد و از خاصان دربارش شد. وی در حکومت ملک ناصر فَرَج بن برقوق (حک:
۸۰۱-
۸۱۵ق) نیز دارای سمت نظام و مسئول خزانه‌داری بود.
وی در اوایل حکومت ااشرف بَرسبای (حک:
۸۲۵-
۸۴۲ق) به سِمَت حاجبی، و پس از آن به امارت لشکر رسید. زمانی که ملک عزیز، پس از پدرش، برسبای، در سنین پایین به سلطنت رسید، چقمق به اتابکی (مربی و سرپرستی شاهزادگان) وی برگزیده شد و در اندک زمانی بر تمام امور کوچک و بزرگ دولت مسلط
و پس از مدت کوتاهی، با همیاری برخی نظامیان، قضات و علما، ملک عزیز را برکنار و در ۱۹
ربیع الاول سال
۸۴۲ق، با لقب ملک ظاهر، به تخت سلطنت نشست.
چقمق در زمان سلطنت خود اقدامات زیادی انجام داد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
چقمق در اولین اقدام، مقامات حکومتی پیشین، از جمله امیر قَرْقماس شعبانی (امیر سلاح) و امیر یشْبَکْ سودونی
حاجب را عزل کرد. همین امر سبب شورش‌هایی از سوی آن دسته از ممالیک شد که از مقامات حکومتی خلع شده بودند. شورش قرقماس که با حمایت عده‌ای از ممالیک اشرفیه (ممالیک اشرف برسبای) انجام شد، از آن‌جمله است که چقمق با شکست دادن او، در ۱۸
رجب ۸۴۲ق، وی را به عنوان مفسد گردن زد.
ملک عزیز که با برخی صاحب‌منصبان سابق شورش کرده بود، پس از دستگیری در
اسکندریه زندانی شد.
از دیگر رویدادهای مهم دوران سلطنت چقمق، جنگ‌های او با اروپاییان در جزیره رُودِس (در
دریای اژه) است. چقمق، طی دوران حکومت خویش، چندین بار به این جزیره
لشکر کشید. در نبرد سال
۸۴۸ق، با لشکریانی از
شام و اسکندریه و برخی جاهای دیگر، به رودس حمله برد و پیروز شد. اما به دنبال آن بسیاری از مسلمانان، خواص و اعیان جان خود را از دست دادند.
از اقداماتی که در زمان چقمق، در
مصر، انجام شد می‌توان به بنای مشهد
سیده رقیه، دختر
امام علی (علیه‌السّلام)، جامع فاکهیین، جامع فخر، جامع صارم و جامع صالح بن زریک در
قاهره در سال ۸۴۵ق، اشاره کرد.
ممالیک از اقتدار زیادی در
حجاز، به ویژه شهر
مکه، برخوردار بودند و امرای این شهر، در برهه‌هایی، سالانه به آنها
خراج و
مالیات می‌پرداختند.
چقمق نیز در امور مکه دخالت داشته و با فرمان او، عزل و نصب امرای این شهر، صورت می‌گرفت. وی در سال
۸۴۶ق، با فرستادن تعدادی از ممالیک به مکه، شریف علی را که به مخالفت با برادرش،
برکات، برخاسته بود، یاری کرد و بدین‌سان، حکومت مکه، دست‌نشانده او شد. سال بعد و در پی اختلاف شریف علی با برادر دیگرش، ابراهیم، هنگامی که فرمانده چرکسی مقیم مکه آن را به چقمق اطلاع داد، او فرمان عزل و دستگیری آن دو را صادر کرد و فردی به نام ابوالقاسم علی را به امارت مکه منصوب کرد. پس از حدود دو سال، برکات، در ربیع الاول سال
۸۴۹ق، امارت مکه را از دست او خارج ساخت و در این اقدام، رضایت چقمق را با اعزام فرزندش، محمد، به قاهره، به دست آورد.
چقمق در اول
شعبان ۸۵۱ق برکات را به قاهره دعوت، و از او استقبال باشکوهی کرد و اسبی مزین به زین
طلا برای برکات فراهم ساخت.
زمانی که برکات، در اداره مکه، احساس ضعف کرد، به نایب جده،
امیر جانی بیک نوشت که ولایت فرزندش محمد را بر مکه بپذیرد. پس از تایید سلطان چقمق، فرمان امارت محمد بن برکات را برای او فرستادند.
چقمق، علاوه بر نظارت بر امرای مکه، سِمَت‌هایی را جهت اجرای اقدامات عمرانی و امنیتی ایجاد کرد؛ از جمله این سمت‌ها که وظیفه‌اش ارتباط مستقیم با امنیت و رفاه حال حاجیان داشت، ناظر حرمین شریفین بود. متصدی این مقام در این دوره، فردی چرکسی بود و انتصاب او باید مورد تایید سلطان قرار می‌گرفت.
نخستین فردی که در دوره سلطان چقمق این وظیفه را عهده‌دار بود، امیر سودون محمدی بود که اقدامات عمرانی و امنیتی بسیاری در مکه انجام داد؛ از آن جمله است تعویض سنگ فرش
کعبه معظمه، تعمیر سنگ مرمر داخل کعبه و
حِجر اسماعیل، بنای سقف جدید برای
چاه زمزم، تکمیل سقف رواق‌های
مسجدالحرام، اصلاح گلدسته (ماذنه) باب عمره و باب علی (علیه‌السّلام)، تعمیر سقف مسجدالحرام، بعضی مواضع در
منا و
مشعرالحرام در
مُزْدَلفه و
مسجد نَمِرَه در
عرفه، سفید کردن
مقام ابراهیم.
امیر سودون، برای تامین امنیت حاجیان، بسیاری از گیاهان و صخره‌های بزرگی که در کمینگاه غارتگران بود را از سر راه برداشت. همچنین، در هر مایل، چراغ‌هایی برای روشنایی در شب‌ها گذاشت تا کاروان‌های حجاج، از گزند راهزنان، در امان بمانند. وی همچنین به نظافت و توسعه راه
حج همت گماشت.
در سال
۸۵۲ق،
بیرم خواجه، متصدی این امر بود که مرمت قسمتی از مسجدالحرام،
و تجدید بنای
مسجد نمره و
مسجد خیف،
در زمان وی، صورت پذیرفت. علاوه بر آن جهت رفاه حال حاجیان و عامه مردم، به بنای بستان‌ها و حوض‌های آب در مکه،
تعمیر چشمه‌های
حنین و عرفه
پرداخت. در
۸۵۴ق، امیر بردک بیک جای وی را گرفت. از اقدامات وی، تعمیر قسمتی از سقف مسجدالحرام و مرمت
رُباط رامشت جهت استفاده کاروان حاجیان بود.
استقبال از نمایندگان و سفرای دولت‌ها نمونه دیگری از توجه خاص چقمق به امور مکه بود. محمد خافی حنفی، فرستاده
شاهرخ تیموری، از جمله این افراد بود که مورد استقبال ویژه چقمق واقع شد و به او هدایای بسیاری دادند.
در ۱۵ شعبان سال ۸۴۸ق. فرستاده شاهرخ بن تیمور، به همراه تعداد زیادی که همسر تیمور نیز با آنان بود، از ایران به قصد انجام فریضه حج، به شام رفت. شاهرخ تیموری، فرستاده‌ای نزد چقمق فرستاد و درخواست کرد که آن سال، او پرده کعبه را تهیه کند. اما چقمق، با بیان این‌که پذیرش این پیشنهاد برای وی بسیار سنگین است، آن را نپذیرفت؛ زیرا این امر را نشان سروری بر
جهان اسلام می‌دانست.
البته بعداً درخواست تیمور محقق شد. پوشش کعبه نزد سلاطین مملوکی اهمیت زیادی داشت. چقمق در سال ۸۵۶ق، دستور داد کعبه، با
ابریشم سفید که نخ‌های سیاه داشت، پوشانده شود.
چقمق، در زمینه رسیدگی به امور مکه، نوآوری‌هایی نیز داشت. وی در سال ۸۵۲ق، دو جامه برای دیوار داخلی و خارجی حجر اسماعیل فرستاد که مانند جامه کعبه، از حریر سیاه بود. شایان توجه است که پوشاندن حجر، تا آن زمان، مرسوم نبود و چقمق، پس از کسب مجوز شرعی از علما، دست به این اقدام زد. علما با این استدلال که حِجر نیز، به نوعی، قسمتی از کعبه معظمه بوده، پوشاندن آن را بلامانع دانستند.
این امر تنها به دوره سلطان چقمق اختصاص داشت و تا زمان حاضر این عمل انجام نپذیرفته است. چقمق علاوه بر نظارت بر امور حج‌گزاری، اماکنی برای پذیرایی و اسکان فقرا در مکه ساخت.
از دیگر اموری که توجه ویژه سلطان چقمق را به امور حج نشان می‌دهد، فرستادن افراد به حج بود. او هرسال فردی را، همانند برخی سلاطین قبلی ممالیک، به عنوان
امیر الحاج، و فردی دیگر را به عنوان امیر الرکب (احتمالاً امیر سَوار) به حج می‌فرستاد. نخستین امیر الحاج در دوره چقمق امیر تُنْبَکْ بود که در ۱۹
شوال ۸۴۲ق. از قاهره خارج شد.
محمل مصری همواره هدایایی برای کعبه و حجره شریف نبوی به همراه داشت. در آن زمان هدایا و نذورات و پرده کعبه را در محملی گذاشته و در قالب یک کاروان به مکه می‌فرستادند.
برخی مواقع، نظیر سال ۸۵۴ق، به دلیل
قحطی و گرانی، هدایا و نذورات کاروان، اندک بود.
درباره امیر رکب چندان اطلاعی در دست نیست، اما وی احتمالاً امنیت کاروان را بر عهده داشته است.
امیران محمل و امیران سوار، در دوران حکومت چقمق، به ترتیب عبارت بودند از: امیر شادْبَکْ جَکْمی، امیر سَمام حسنی ناصری (
۸۴۳ق)،
امیر تَمُرْبای، امیر سودون اینالی مؤیدی (
۸۴۴ق)،
امیر تَغْری بَرْمَش سیفی، امیر یونس سیفی آقْبای (۸۴۵ق)،
امیر تُنْبَک بَرْدَبَکی، امیر طواشی
عبداللطیف منجکی (۸۴۶ق)،
امیر شادْبَک جَکْمی، امیر سونْجْبَغا یونسی (
۸۴۷ق)،
امیر دولات بای محمودی مؤیدی، امیر تَمُرْبَغا ظاهری]] (۸۴۹ق)،
امیر سونْجْبَغا یونسی ناصری، امیر سَمام حسنی ظاهری (
۸۵۰ق)،
امیر سونجبغا یونسی، امیر قانِم مؤیدی تاجر (۸۵۲ق)،
امیر فیروز زمام، امیر تَمُرْبَغا ظاهری (
۸۵۳ق)،
امیر خَیربَک الاَشْقَر المؤیدی (۸۵۴ق)،
امیر سونجْبَغا یونسی (
۸۵۵ق)،
امیر دولات بای محمودی، دوادار فارس (
۸۵۶ق).
در منابع صرفاً نام آنها آمده و به کارها و اقداماتشان اشاره نشده است.
در سال‌هایی که صاحب‌منصبان حکومتی و طبقات ممتاز به حج می‌رفتند، خیرات فراوانی در مکه انجام می‌شد؛ چنان‌که در ۸۴۳ق، جرباش کریمی، همراه با دخترش، همسر سلطان چقمق
و در سال ۸۵۰ق، نیز خَوَنْد مَغَل، همسر چقمق، حج گزاردند و خیرات فراوانی انجام دادند.
از اموری که نشان‌دهنده اهمیت حج‌گزاری نزد چقمق بود، خلع افراد رده‌بالای مملکتی، به سبب انجام ندادن حج بود. محب‌الدین بن الاشقر، ناظر سپاه
دمشق، از جمله این افراد بود که وی را به سبب این‌که حج نگزارده بود، خلع کرد.
چقمق در شهر
مدینه نیز به عملیات عمرانی دست زد. در سال ۸۵۳ق سقف روضه شریفه را تعمیر کرد.
روضه شریفه، به قسمتی از
مسجدالنبی که در ناحیه جنوبِ شرقی و حدّ فاصل میان
منبر و
قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) واقع است، اطلاق می‌شود. تعمیر بنای مسجد شریف نبوی، سنگ فرش
حجره سعادت، قسمتی از مسجد شریف نبوی،
و محراب عثمانی،
از دیگر اقدامات چقمق در مدینه بود. از رسوماتی که در این دوره در مدینه اجرا شد، منع ورود جنازه
شیعیان و
خوارج، به داخل مسجد نبوی بود.
سلطان چقمق در
ذی‌حجه ۸۵۷ق، بر اثر بیماری و در سن ۸۱ سالگی، درگذشت.
چقمق را فردی متدین، خیّر و شجاع وصف کرده و از اجتناب او از منکرات خبر داده‌اند. گفته شده وی، در تمام طول زندگی خویش، به
مسکرات روی نیاورد. وی برای فقها و عالمان
شریعت، احترام فراوانی قائل بود و خود نیز در طلب علم کوشا بود.
(۱) اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م,۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، ۱۴۰۸ق.
(۲) الارج المسکي في التاريخ المکي: علي بن عبدالقادر طبري (م۱۰۷۰ق)، تصحيح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبة التجاريه، ۱۴۱۶ق.
(۳) اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء: محمد راغب طباخ (م۱۱۵۱ق)، به کوشش محمد کمال، حلب، دار القلم العربي، ۱۴۰۸ق.
(۴) الاعلام باعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد نهروالي (م۹۹۰ق)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
(۵) الانس الجليل بتاريخ القدس والخليل: مجيرالدين عبدالرحمن بن محمد حنبلي (م۹۲۸ق)، قم، امير، ۱۳۶۸ش.
(۶) بدائع الزهور في وقائع الدهور: محمد
ابن اياس، به کوشش محمد مصطفي، مصر، الهية المصرية العامة، ۲۰۰۸م.
(۷) التاريخ القويم لمکة و بيت الله الکريم: محمدطاهر کردی، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن
دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۸) تاريخ امراء المدينة المنوره ۱-۱۴۱۷ه : عارف احمد عبدالغني، تهران، اقليم، ۱۴۱۸ق.
(۹) تاريخ مکه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد سباعي (م۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادي مکة الثقافي، ۱۴۰۴ق.
(۱۰) تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد صباغ (م۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن
دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، ۱۴۲۴ق.
(۱۱) التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه: شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن سخاوي (م۹۰۲ق)، قاهرة، دار الثقافه، ۱۳۹۹ق.
(۱۲) خطط الشام: محمد کردعلي(۱۳۷۲ق.)، دمشق، مکتبة النوري، ۱۴۰۳ق.
(۱۳) الدر الکمين بذيل العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: عمر بن فهد مکي (م,۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله
ابن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، ۱۴۲۵ق.
(۱۴) سفرنامه حجاز (الرحلة الحجازيه): محمد لبيب بتوني، ترجمه هادي انصاري، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش.
(۱۵) شذرات الذهب في اخبار من ذهب: عبدالحي بن عماد (م۱۰۸۹ق)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بيروت، دار
ابن کثير، ۱۴۰۶ق.
(۱۶) غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن فهد مکي (م۹۲۰ق)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، السعودية، جامعة القري، ۱۴۰۹ق.
(۱۷) منائح الکرم في اخبار مکة و البيت و ولاة الحرم: علي بن تاج‌الدين سنجاري (م۱۱۲۵ق)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعة ام القري، ۱۴۱۹ق.
(۱۸) موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م۱۲۹۰ق)، القاهره، دار الآفاق العربية، ۱۴۲۴ق.
(۱۹) النجوم الظاهره:
ابن تغري بردی اتابکی (م۸۷۴ق)، مصر، وزارة الثقافة والارشاد القومي.
(۲۰) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله سمهودي (م۹۱۱ق)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م.
•
محمدحسن الهی‌زاده، دانشنامه حج و حرمین شریفین برگرفته از مقاله «چقمق»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۷/۲۳.
