چارک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چارک، واحدی در اندازه‌گیری
وزن و
طول است.
واژه چارک، در
پهلوی به صورت atrušvātakč
و در بیش‌تر منابع به صورت چاریک
و چهاریک
است.
این واژه در دو مفهوم به‌کار رفته است: به معنای یک چهارم هرچیز.
و به‌عنوان واحد اندازه‌گیری در مقیاس وزن، معادل یك چهارم
منِ تبریز یا ده
سیر و در مقیاس
طول ، معادلِ یك چهارم
ذرع یا چهار گره
از مشتقات چارک، چارکه chârke یا (chârake، چارکی یا چرکه است که برابر است با یک قسمت از چهار قسمت
آجر یا
خشت کامل .
همچنین چارکی واحدی برای بطری معمولاً شیشه‌ای با گنجایش حدود دوچَتْوَر (به
روسی ، واحد اندازه‌گیری حجم معادل ۱۲۵ میلی لیتر؛ چَتوَل) یا پنج
سیر بوده است.
در ترکی این اصطلاح به صورت چیرک eyrekč، به‌معنای یک چهارم
ساعت یا
سکه ، به‌کار می‌رفته است.
در میان واحدهای اندازه‌گیری باستانی به tačarیا čaratuاشاره شده که یک چهارم
پارسنگ است (معادل مسافتی که فرد معمولاً در یک ساعت، پیاده طی می‌کند) است.
در دوران
ایلخانان (ح ۶۵۴ـ ح۷۵۰) کاهش ارزش
دینار و
درهم دگرگونیهایی به‌وجود آورد که به بحران مالی در آن دوره انجامید.
غازان‌خان (۶۹۴ـ۷۰۳)، هفتمین پادشاه ایلخانی، برای رفع مشکل واحد، مسکوکات و مقیاسات را در سرزمینهای تحت فرمانروایی خود یکسان کرد.
به نوشته رشیدالدین فضل‌اللّه،
غازان دستور داد هر «
من » به یک چهارم (به نام چهار یکی) و یک هشتم (به نام نیم چهار یکی) تقسیم شود.
چون این کار از
تبریز آغاز شد، به آن وزن تبریز می‌گفتند.
در عصر
صفوی (ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵)، در گزارشهای مالیاتها، از واحدهای اندازه‌گیری نام برده شده و نیز در تذکره الملوک،
از شغل «رَبّاع» دارالسلطنه
اصفهان سخن گفته شده است.
مؤمن استرآبادی، از نویسندگان دوره صفوی،
قیراط را معادل چهار جو، و حبّه را ربع قیراط، یعنی چهاریک (یک چهارم) آن، ذکر کرده
و در بیان دانْقْ (به فارسی:
دانگ ) آورده که حبّه یک هشتم و تَسو چهاریک آن است.
محمد یوسف نوری (متوفی ۱۳۰۲) در مفاتیح الارزاق،
در بیان چگونگی کاشت درخت
انگور در
فارس از طریق قلمه‌زدن، به حفره‌ای «به عمق یک ذرع و یک چهاریک» اشاره کرده است.
واژه چهاریک، علاوه بر منابع تاریخی، در رسائل اوزان و مقادیر نیز ذکر شده است، از جمله در اوزان‌المقادیر محمدمؤمن‌بن علی حسینی (کتابت در ۱۰۷۷، ش ۲/۱۴۱۱، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، گ ۴۴ ر، ۴۵ ر ـ پ، ۵۳ پ)؛ المقادیر و الاوزان (کتابت در قرن یازدهم و دوازدهم؛ ش ۳۱۰/ ۳۴۵۵ مجلس شورای اسلامی، گ ۴۲۵ ر) و رساله فی معرفه الاقدار و الاوزان و الدنانیر (نسخه ش ۴۶۱۴، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ص ۴۱)، هر دو اثر محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ و اوزان شرعیه از محمدطاهر (رنسخه ش ۷۷۰۷، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران).
حبیب‌اللّه کاشانی (متوفی ۱۳۴۰)، در توضیح البیان فی تسهیل الاوزان صیرفی به مناسبت ذکر وزن قیراط در
مکه گفته که وزن آن چهاریک از شش قسمتِ یک
دینار بوده است.
بولر، سرتیپ دربارِ
ناصرالدین‌شاه ، در
سفرنامه خود
به یک
کشتی در
جزیره آشوراده اشاره کرده که در آن پنج عراده توپ وجود داشته و وزن گلوله‌های آنها یک چاریک بوده است.
پولاک،
طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، نیز در سفرنامه خود واحدهای وزن، مقیاس و سکه را توضیح داده است.
او در باره واحد مخصوص بارهای سنگین به «من» اشاره کرده که در تهران من تبریز رایج بوده و به چهار چارک تقسیم می‌شده و هر چارک برابر ده سیر بوده است.
وی برای اندازه‌گیری طول، به واحد ذرع یا آرشین اشاره کرده و گفته است هر ذرع به چهار چارک و هر چارک به هشت گره تقسیم می‌شود.
رابینو نیز که در ۱۳۲۴ـ۱۳۳۰ در
گیلان به‌سر می‌برده، به اوزان و مقادیر مورد استفاده در گیلان اشاره کرده است.
مثلاً، در اسالم وزن یک چارکه برابر بیست من، در رودبار یک منِ طارم (پنج چارکی) مساوی ۱۱۴ من شاه، در موازی (از نواحی گیلان) یک منِ شاه برابر با چهار چارک و در رحمت‌آباد یک من پنج چارکی برابر با ۱۱۴ من شاه بوده است.
قائم
مقامی در توضیح واحدهای وزن و طول در ایران پیش از تصویب قانون یکسان‌سازی واحدها، به نوعی مقیاس طول به نام ذرع شاهی اشاره کرده که برابر با دونیم ذرع یا چهار چارک بوده است.
او (ّ
قائم
مقامی، ص۱۷۰) یادآور شده که برای مایعات واحد اندازه‌گیری وجود نداشته و مایعات را با واحد «من» وزن می‌کردند.
برطبق قانونی که در ۱۸ دی ۱۳۱۱ به تصویب
مجلس رسید، در پنج مادّه استفاده از اوزان قدیمی ممنوع و مقررات آن
منسوخ گردید.
در این تصویب‌نامه اجرای قانون جدید بر عهده مؤسسه استاندارد گذاشته و مقرر شد این مؤسسه دستگاه متریک را برای اندازه‌گیریها به کار برد و به میزان کردن ترازوها، قپانها و باسکولها و تصحیح وزنه‌ها و پیمانه‌ها بر مبنای واحدهای جدید اقدام کند.
چون واحدهای اندازه‌گیری قدیمی در خیلی از شهرها و روستاها مرسوم بود، برای تبدیل واحدهای قدیمی به واحدهای رسمی جدولهایی تهیه گردید.
در جدول تبدیل واحد طول قدیم به واحد طول رسمی، چارک به عنوان واحد اندازه‌گیری طول، برابر ۲۶ر۰ متر، آورده شده و در جدول کلی مقیاسات سابق با اضعاف و اجزا، چارک جزئی برابر ۱۴ ذرع در واحد طول ذکر شده است.
بر اساس آمارگیری
مرکز آمار ایران از روستاهای نمونه، در دهه ۱۳۵۰ ش هنوز واحدهای محلی وزن و سطح به‌کار می‌رفت، چنان که در دهستان میانده، از بخش طوالشِ دولابِ شهرستانِ طوالش، چارکه واحدی برابر یک
کیلوگرم بود.
در دهستانهای اسالمِ بخشِ حومه طوالش و پره‌سر از بخش طالش دولاب شهرستان طوالش، چارکه واحد محلی سطح بود.
در دهستان اسالم، این واحد حدود ۲ر۰ـ ۲۵ر۰ هکتار و در دهستان پره‌سر برابر یک هکتار بود.
سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان‌غربی در آمارگیری واحدهای محلی وزن و سطح در این استان، طی دهه ۱۳۶۰ ش، به واحد «چارک طناب» به عنوان واحد محلی سطح اشاره کرده که در چند دهستان استفاده می‌شده و مقدار آن برابر ۱۱۵۶ر۰ هکتار بوده است.
در برخی شهرستانها و روستاها هنوز از چارک به عنوان واحد اندازه‌گیری استفاده می‌شود: در استان
ایلام ، واحد چارک برابر دَه سیر یا ۷۵۰ گرم است
در
سیستان و بلوچستان ، به عنوان واحد وزن، نیم چارک برابر با سه کیاس یعنی ۱۵۰ گرم و معادل دو سیر تبریز و چارک برابر شش کیاس یعنی سیصد گرم و معادل چهار سیر تبریز و به عنوان واحد طول چارک برابر ۱۴ است، یعنی ۷۵ر۱۳ سانتیمتر
در استان
بوشهر ، چارک برابر یک کیلو و هفت مثقال، یعنی ۱۹۲ر۱۰۳۲ گرم است
در
خوزستان ، چارک برابر ۷۵۰ گرم
و در
شیراز چارک برابر۱۴ من شیراز، یعنی برابر ۱۸۰ مثقال است.
حتی در منابع جدید نیز، چارک معادل quarter در دستگاههای اندازه‌گیری
انگلیسی و
امریکایی در نظر گرفته شده است.
چارک در
افغانستان ،
عراق و بعضی کشورهای اسلامی دیگر نیز به عنوان واحد وزن به‌کار می‌رود.
چارک در
بغداد معادل‌یک چهارم «من بغداد» و برابر شش کیلوگرم و در افغانستان برابر ۶۰۴، ۱۷۶ گرم است.
(۱) ایرج افشار سیستانی، ایلام و تمدن دیرینه آن، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۲) ایرج افشار سیستانی، بلوچستان و تمدن دیرینه آن، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۳) ایرج افشار سیستانی، خوزستان و تمدن دیرینه آن، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۴) ایرج افشار سیستانی، نگاهی به بوشهر: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی و اقتصادی استان بوشهر، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۵) محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۶) الکساندر بولر، سفرنامه بهلر: جغرافیای رشت و مازندران، چاپ علی‌اکبر خداپرست، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۷) یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۸) محمدعلی داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد، دکن ۱۳۰۵ـ ۱۳۱۸ ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش.
(۹) علی اکبر دهخدا، لغت نامه.
(۱۰) ابوالحسن دیانت، فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها، تبریز ۱۳۶۷ ش.
(۱۱) رشیدالدین فضل‌اللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازان‌خان، چاپ کارل‌یان، لندن ۱۳۵۸/۱۹۴۰.
(۱۲) علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، شیراز ۱۳۶۳ ش.
(۱۳) منوچهر ستوده، فرهنگ گیلکی، تهران ۱۳۳۲ ش.
(۱۴) محمد پادشاه‌بن غلام محیی‌الدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) رضا شاکری، دنیای مقیاسات: شامل آحادسنجش و روشهای تبدیل مقیاس سیستم‌های مختلف، تهران (۱۳۵۹ ش (.
(۱۶) کاظم مرتضی عسکری، «قاموس اصطلاحات الاوزان و المقاییس فی الاسلام»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۷) بهرام فره‌وشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۱۸) حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۹) جهانگیر
قائم
مقامی، «اوزان و مقادیر قدیم ایران»، در مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۴۷).
(۲۰) حبیب‌اللّه‌بن علی مدد کاشانی، کتاب توضیح‌البیان فی تسهیل الاوزان، چاپ محمدشریف، قم ۱۴۰۴.
(۲۱) کمیتها، یکاها، نمادها و ثابتهای بنیادی فیزیک، ترجمه صمد فرخی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۳ ش.
(۲۲) محمدرضا محمدی‌فر، فرهنگ یکاهای اندازه‌گیری، کرج ۱۳۷۶ ش.
(۲۳) محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۲۴) محمد مؤمن‌بن علی مؤمن استرآبادی، رساله مقداریه، چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین، (۱۳۴۱ ش).
(۲۵) میرزا سمیعا، تذکره الملوک، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۶) محمدیوسف نوری، مفاتیح الارزاق، یا، کلید درِ گنجهای گهر، چاپ هوشنگ ساعدلو و مهدی
قمی‌نژاد، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۲۷) واحدهای محلی وزن و سطح: آذربایجان‌غربی، رومیه: سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان‌غربی، ۱۳۶۶ ش.
(۲۸) واحدهای محلی وزن و سطح در ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۵۳ ش.
(۲۹) والتر هینتس، اوزان و مقیاسها در اسلام، ترجمه و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران ۱۳۶۸ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چارک»، شماره۵۳۵۹. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام» جلد۳ صفحه۱۶۳
