• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پنج تن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



پنج تن، عنوانی برای حضرت محمد، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم السّلام) است که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده‌گانه نزد شیعه امامیه شده است.

فهرست مندرجات

۱ - عناوین دیگر پنج تن
۲ - علل شهرت پنج تن از آیات قرآن
       ۲.۱ - از آیه تطهیر
              ۲.۱.۱ - منظور از اهل‌بیت
       ۲.۲ - از آیه مباهله
       ۲.۳ - از آیات سوره دهر
       ۲.۴ - از آیه مودت
       ۲.۵ - از آیات سوره الرحمن
       ۲.۶ - از آیه توسل حضرت آدم
       ۲.۷ - از آیات دیگر
۳ - تفسیر آیات اهل‌بیت در روایات
       ۳.۱ - اشتقاق اسامی پنج تن
       ۳.۲ - معنای کلمات و فَأتَمَّهُنَّ
       ۳.۳ - معنای عالین
۴ - علل شهرت پنج تن از روایات
       ۴.۱ - جبرئیل در میان پنج تن
       ۴.۲ - پنج تن در خُطَب اهل‌بیت
       ۴.۳ - شمول فضیلت پنج تن به ائمّه
       ۴.۴ - ترتیب فضیلت میان پنج تن
۵ - عدد پنج در ادیان مختلف
۶ - فضل پنج تن در اعتقادات شیعی
۷ - پنج تن در ادبیات شیعی
۸ - پنج تن در فرهنگ و نمادهای شیعه
       ۸.۱ - توسل به پنج تن در اول دعا
       ۸.۲ - پنج تن در عزاداری و اطعام
       ۸.۳ - نمادهای مختلف پنج تن
۹ - فهرست منابع
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع


پنج تن به آل‌عبا، آل‌کسا و خمسه طیبه نیز مشهورند.


شهرت پنج تن در وهله اول بر گرفته از برخی آیات قرآن است که به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

۲.۱ - از آیه تطهیر

شهرت پنج تن بر گرفته از شأن نزول آیه تطهیر است، این آیه هنگام گردآمدن پیامبر و اهل‌بیت وی در زیر عبایی نازل شد.

۲.۱.۱ - منظور از اهل‌بیت

مفسران شیعه و بسیاری از عامّه، اهل‌بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته‌اند که در این آیه بدان اشاره شده و آن‌ها را به دور از هر گونه پلیدی معرفی کرده است.
عناوین آل‌عبا و آل‌کسا نیز ناظر به این امر است.

۲.۲ - از آیه مباهله

از آیات دیگری نیز فضیلت پنج تن استنباط شده است، از جمله آیه مباهله که در آن از علی(علیه السّلام) به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) به زن برگزیده خاندان پیامبر و از حسنین (علیهماالسّلام) به فرزندان پیامبر تعبیر شده است.

۲.۳ - از آیات سوره دهر

آیات ۵ تا ۲۲ سوره دهر،که به دنبال روزه گرفتن سه روزه علی، فاطمه و حسنین علیهم السّلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شده است.

۲.۴ - از آیه مودت

آیه مودّت که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی‌القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین (علیهماالسّلام) بوده و مودّت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است.

۲.۵ - از آیات سوره الرحمن

آیات ۱۹ تا ۲۲ سوره الرحمن، که در آن‌ها از علی و فاطمه (علیهماالسّلام) به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابه برزخی میان ایشان بوده و حسنین (علیهماالسّلام) چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می‌آیند.

۲.۶ - از آیه توسل حضرت آدم

آیه ۳۰ سوره بقره، «فتلقّی آدم من ربّه کلمات»، که مطابق بعضی روایات عامه و خاصه در تفسیر این آیه، توسّل حضرت آدم (علیه السّلام) به انوار خمسه طیّبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات ») سبب آمرزش و قبولی توبه وی گردید.

۲.۷ - از آیات دیگر

آیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه به مقام پنج تن اشاره دارد که از آن جمله است: سوره نسا، آیه ۶۹؛ سوره ابراهیم، آیه ۲۴؛ سوره نحل، آیه ۴۳؛ سوره طه، آیه ۱۳۲؛ سوره فرقان، آیه ۷۴؛ سوره ذاریات، آیه ۲۷؛ سوره طور، آیه ۲۱؛ سوره حشر، آیه ۹.
[۴۴] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۳۰.



در تفسیر آیات اهل‌بیت در روایات مباحث مختلفی مطرح گشته است.

۳.۱ - اشتقاق اسامی پنج تن

در بعضی از روایات به اشتقاق نام‌های پنج تن (محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی، فاطر و فاطم، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی) با اختلاف تصریح شده است.

۳.۲ - معنای کلمات و فَأتَمَّهُنَّ

در تفسیر و تأویل آیه ۳۰ سوره بقره و آیه «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» علاوه بر تأویل «کلمات» به پنج تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین (علیهم السّلاممناقب و فضایل عدیده‌ای در شأن آل‌عبا نقل شده است.

۳.۳ - معنای عالین

همچنین در آیه «اَسْتَکْبَرْتَ اَم کَنتَ مِن العالین» از «عالین» به خمسه طیبه تأویل شده است.


گذشته از آیات قرآن، در جوامع روایی عامه و خاصّه، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج تن آمده است.

۴.۱ - جبرئیل در میان پنج تن

در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا) خوانده شده است.
در مورد فضیلت پنج تن، محبت به ایشان و تعابیری که درباره مقام دنیوی و اخروی ایشان به کار رفته است در بحارالانوار؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة فیروزآبادی؛ الغدیر؛احقاق الحق و ازهاق الباطل شوشتری؛ تفسیر آیه مودت در تفسیر زمخشری
[۱۰۲] زمخشری، الکشاف، ذیل آیه مودت.
و ینابیع المَودَّةِ قندوزی پرداخته شده است.

۴.۲ - پنج تن در خُطَب اهل‌بیت

احترام و افتخار به پنج تن در کلمات و احتجاجات و خطبه‌های اهل‌بیت علیهمالسّلام نیز به چشم می‌خورد.
در بسیاری از مناشدات و معرفی‌های افتخارگونه که از ائمه ایراد کرده‌اند تصریح به نام‌های خمسه طیّبه به منزله شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل‌بیت وجود دارد.

۴.۳ - شمول فضیلت پنج تن به ائمّه

برتری و فضیلت پنج تن در میان ائمه دوازده‌گانه به مدد قراین ثابت می‌شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسه طیبه است.
نیز شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) (۶۱ ق) که خاتم پنج تن بوده و در ادعیه و زیارات به «خامس اهل‌العباء» و «خامس اصحاب‌الکساء» موسوم است (این القاب برای علی (علیه السّلام) نیز احتراما به کار رفته است.)، و به منزله وفات همه پنج تن و از این‌ رو اعظم مصایب تلقّی شده است.

۴.۴ - ترتیب فضیلت میان پنج تن

در میان پنج تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است.
آنچه مسلّم است پیامبر بر سایر پنج تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهماالسّلام برتری دارند و در افضلیّت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است.
[۱۳۳] میرزای قمی، جامع الشتات، ج۲، ص۷۸۵.



ترکیب «پنج تن» به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی جزء اول آن، «پنج»، در آیین‌ها و ادیان مختلف، در خور توجه است
[۱۳۶] دایرة المعارف دین، ذیل "numbers".
[۱۳۷] فرهنگ باورها و ادیان، ذیل «five».
و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولوالعزم، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز به کار رفته است.
با وجود این، ادعای وجود ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی‌نماید.


فضل و برتری ویژة پنج تن از میان چهارده معصوم (علیهم السّلام) در اعتقادات شیعی تا بدان پایه است که حتی، به گزارش کتب ملل و نحل، پیروان فردی به نام شَریعی، از غلاة، معتقد به الوهیت پنج تن بوده‌اند.
[۱۳۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۲.
[۱۴۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۵ـ۲۵۶.

هم‌چنین، به نوشته کشّی، بشّار شعیری از پیروان امام صادق (علیه السّلام)، به الوهیت پنج تن معتقد بوده است، و صاحبان چنین اعتقادی را مخمسّه نامیده‌اند.


در ادبیات شیعی، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسّل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل‌رسول، بنی‌ فاطمه، خمسه آل‌عبا، خمسه طیّبه یاد شده است.
[۱۴۲] سعدی، بوستان سعدی، ص۳۶.

اما می‌توان به مدح سنایی
[۱۴۳] مجدود بن آدم سنایی، دیوان سنایی، ص۶۴۵.
و ناصرخسرو
[۱۴۴] ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ص۱۲۹.
نیز اشاره کرد که به طور ویژه و با ذکر هر یک از این پنج تن، به آنان نظر داشته‌اند.
از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می‌توان نام برد شعر ابن‌ داغر (متوفی ۹) و شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۹۰) است.
هم‌چنین، از برخی علمای عامه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه‌هایی در گزارش حدیث کساء موجود است.
در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است.
[۱۵۲] حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۲۱۰.
[۱۵۳] حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۵۸.
[۱۵۴] حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۹۸.
[۱۵۵] محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، ص۵۸.



در برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامه شیعه جلوه‌های گوناگونی از حضور پنج تن و نمادهای آن یافت می‌شود.

۸.۱ - توسل به پنج تن در اول دعا

با توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج تن، استمداد و توسّل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است.
برای نمونه می‌توان به روایات موجود در بحارالانوار و هم‌چنین بحارالانوار باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات الله علیهم اجمعین»؛ و نیز کتاب ینابیع المَودَّة رجوع کرد.

۸.۲ - پنج تن در عزاداری و اطعام

در مجالس عزاداری و اطعام، پنج مشعل کوچک یا شمع به عنوان نماد و نشانه پنج تن افروخته می‌شود، همان‌گونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به شمار می‌رود.
[۱۶۵] ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ص۴۹.

پنجه دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل‌عبا ــ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است -بر سر عَلَم و کُتَل، پرچم‌ها و کاسه‌های آب در مراسم عزاداری به‌کار می‌رود.

۸.۳ - نمادهای مختلف پنج تن

قسم دادن به حق پنج تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیب‌های پیش‌ بینی ناپذیر
[۱۶۶] احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۷۹۵.
[۱۶۷] احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۱۰۲۶.
و نیز نصب الواحی با طرح‌های گوناگون بر سر در اماکن عمومی و منازل رایج است.
غالبا نام الله در بالا و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی، در وسط فاطمه و پایین‌تر، در دو طرف نام‌های حسن و حسین (علیهم السّلام) نوشته می‌شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه در میان پنج تن تأکید دارد.
در اسامی مقبره‌ها، امام‌زاده‌ها و اماکن مقدس نیز به عنوان «پنج تن» بر می‌خوریم، از جمله امام‌زاده پنج تن در شهرهای گرمسار، آمل و استرآباد.
[۱۶۸] رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۷۴.
[۱۶۹] رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۱۱۶.



۱. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۵ش.
۳. هاشم‌ بن‌ سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم.
۴. مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۵. عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت.
۶. نورالله‌ بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، با تعلیقات شهاب الدین مرعشی، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۳۷۷.
۷. فضل‌ بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸. محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
۹. سلیمان‌ بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودة لذوی القربی|ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
۱۰. ابوالقاسم‌ بن محمدحسن میرزای قمی، جامع الشتات، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۷.
۱۱. علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۲. عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۷، ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۱۳. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت.
۱۴. محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، چاپ حسام الدین راشدی، کراچی ۱۹۵۸.
۱۵. یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ش.
۱۶. مصلح‌ بن عبدالله سعدی، بوستان سعدی: سعدی نامه، چاپ غلام‌حسین یوسفی، تهران ۱۳۶۳ش.
۱۷. مجدود بن آدم سنایی، دیوان، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۴۱ش.
۱۸. احمد شاملو، کتاب کوچه، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۹. ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران ۱۳۶۳ش.
۲۰. محمد بن عمرکشّی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۲۱. محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۲. ناصرخسرو، دیوان، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۶۸ش.
۲۳. حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، اسلام آباد ۱۳۷۶ش.
۲۴. Dictionary of beliefs and religions، ed. Rosemary Goring، Great Britain ۱۹۹۲.
۲۵. The Encyclopedia of religion، ed. Mircea Eliade، New York ۱۹۸۷، s. v. "numbers: an overview" (by Annemarie Schimmel).


۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۲. آل‌عمران/سوره۳، آیه۶۱.    
۳. دهر/سوره۷۶، آیه۵ ۲۲.    
۴. شوری/سوره۴۲، آیه۲۳.    
۵. الرحمن/سوره۵۵، آیه۱۹-۲۲.    
۶. نورالله‌بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۲۷۴۲۷۹.    
۷. نورالله‌ بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۹، ص۱۰۷۱۰۹.    
۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۴، ص۹۷۹۹.    
۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۶۴.    
۱۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۷۳.    
۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۹۶.    
۱۲. سیوطی، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، ذیل آیه.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۹، ص۳۳۵.    
۱۴. بقره/سوره۲، آیه۳۰.    
۱۵. نورالله‌ بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۷۶۸۰.    
۱۶. نورالله‌ بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۱۱.    
۱۷. نورالله‌ بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۹، ص ۱۰۲۱۰۵.    
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۲۳۳۲۸.    
۱۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۳۳.    
۲۰. مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۲۰۵.    
۲۱. امینی، الغدیر، ج۷، ص۳۰۰۳۰۱.    
۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۱۷۵.    
۲۳. هاشم‌ بن‌ سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.    
۲۴. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.    
۲۵. نساء/سوره۴، آیه۶۹.    
۲۶. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۲۴.    
۲۷. نحل/سوره۱۶، آیه۴۳.    
۲۸. طه/سوره۲۰، آیه۱۳۲.    
۲۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۷۴.    
۳۰. ذاریات/سوره۵۱، آیه۲۷.    
۳۱. طور/سوره۵۲، آیه۲۱.    
۳۲. حشر/سوره۵۹، آیه۹.    
۳۳. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۴۸۲۴۸۳.    
۳۴. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۵۴۲.    
۳۵. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۵۶۰.    
۳۶. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۳۷۵.    
۳۷. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۳۸۹۳۹۱.    
۳۸. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۵۴۲.    
۳۹. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۵۵۰.    
۴۰. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۵۹۱۵۹۳.    
۴۱. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۶۳۷.    
۴۲. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۶۸۲.    
۴۳. بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۶.    
۴۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۳۰.
۴۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۲۰.    
۴۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۴۱.    
۴۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۸۳.    
۴۸. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۴.    
۴۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۵، ص۹.    
۵۰. بحارالانوار، ج۱۵، ص۱۴۱۵.    
۵۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۶.    
۵۲. بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۲۷۳۲۸.    
۵۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۴۷.    
۵۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۶۲۶۳.    
۵۵. امینی، الغدیر، ج۲، ص۳۰۰۳۰۱.    
۵۶. بقره/سوره۲، آیه۳۰.    
۵۷. بقره/سوره۲، آیه۱۲۴.    
۵۸. هاشم‌ بن‌ سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۵.    
۶۰. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۳، ص۷۹.    
۶۱. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۲۶۲۲۶۵.    
۶۲. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۷، ص۱۸۰۱۸۳.    
۶۳. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۸، ص۳۴۴۳۴۷.    
۶۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۳.    
۶۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۶.    
۶۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۶۱۷.    
۶۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۷۳.    
۶۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۱۱۳۱۲.    
۶۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۲۳۳۲۷.    
۷۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۴۳.    
۷۱. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۲۰۷.    
۷۲. امینی، الغدیر، ج۲، ص۳۰۰۳۰۱.    
۷۳. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المَودَّةِ، ج۱، ص۲۹۰.    
۷۴. ص/سوره۳۸، آیه۷۵.    
۷۵. هاشم‌ بن‌ سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه.    
۷۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲.    
۷۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۴۶۳۴۷.    
۷۸. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۲۶۴۳۱۱.    
۷۹. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۳۴.    
۸۰. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۱۱۲۲.    
۸۱. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۴۵۴۶.    
۸۲. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۸، ص۳۸۴ به بعد.    
۸۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۵۱۰۷.    
۸۴. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المَودَّةِ، ج۱، ص۳۲۳.    
۸۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۲، ص۶۳.    
۸۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۴۹.    
۸۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۶۳۷.    
۸۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۴۷.    
۸۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۶۴۶۵.    
۹۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۷۵.    
۹۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۷۸.    
۹۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۸۴۸۵.    
۹۳. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۱، ص۳۰۰.    
۹۴. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۲، ص۷۸.    
۹۵. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۳، ص۱۳۳.    
۹۶. فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج۳، ص۱۳۹۱۴۱.    
۹۷. امینی، الغدیر، ج۲، ص۳۰۰۳۰۱.    
۹۸. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۲۰.    
۹۹. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۵۳.    
۱۰۰. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۹۰.    
۱۰۱. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۸، ص۳۴۸۳۵۵.    
۱۰۲. زمخشری، الکشاف، ذیل آیه مودت.
۱۰۳. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۲، ص۶۸.    
۱۰۴. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۲، ص۲۹۷.    
۱۰۵. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۲۸۲۹.    
۱۰۶. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۳۱۳۲.    
۱۰۷. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۵، ص۳۹.    
۱۰۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۳، ص۱۸۴.    
۱۰۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۴۸.    
۱۱۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۶۶.    
۱۱۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۳۸.    
۱۱۲. امینی، الغدیر، ج۱، ص۱۶۰.    
۱۱۳. امینی، الغدیر، ج۱، ص۲۰۹.    
۱۱۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص۲۵۰.    
۱۱۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۷۹.    
۱۱۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۹۶.    
۱۱۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۲۳۵.    
۱۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۱۳.    
۱۱۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۱۸.    
۱۲۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۶۰.    
۱۲۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۰۵.    
۱۲۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۰۲.    
۱۲۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۷۳.    
۱۲۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۵، ص۱۳۰.    
۱۲۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۴، ص۲۶۹۲۷۰.    
۱۲۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص۲.    
۱۲۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص۸۸.    
۱۲۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۷۲.    
۱۲۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۷، ص۷۵.    
۱۳۰. بحارالانوار، ج۳۷، ص۸۷.    
۱۳۱. بحارالانوار، ج۳۹، ص۹۰۹۲.    
۱۳۲. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۳۵۹.    
۱۳۳. میرزای قمی، جامع الشتات، ج۲، ص۷۸۵.
۱۳۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۶۴.    
۱۳۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۵، ص۳.    
۱۳۶. دایرة المعارف دین، ذیل "numbers".
۱۳۷. فرهنگ باورها و ادیان، ذیل «five».
۱۳۸. علی‌ بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ص۱۴.    
۱۳۹. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۲.
۱۴۰. عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۵۵ـ۲۵۶.
۱۴۱. کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۰۱.    
۱۴۲. سعدی، بوستان سعدی، ص۳۶.
۱۴۳. مجدود بن آدم سنایی، دیوان سنایی، ص۶۴۵.
۱۴۴. ناصرخسرو، دیوان ناصرخسرو، ص۱۲۹.
۱۴۵. امینی، الغدیر، ج۷، ص۲۹۳۰.    
۱۴۶. امینی، الغدیر، ج۱۱، ص۳۳۲۳۳۴.    
۱۴۷. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۲، ص۵۱۳۵۱۴.    
۱۴۸. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۲، ص۵۱۸.    
۱۴۹. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۲، ص۵۵۸۵۶۲.    
۱۵۰. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۹، ص۶۹۵.    
۱۵۱. شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۵۷.    
۱۵۲. حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۲۱۰.
۱۵۳. حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۵۸.
۱۵۴. حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم، ج۲، ص۴۹۸.
۱۵۵. محمدابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا، ص۵۸.
۱۵۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۱، ص۳۲۸۳۳۹.    
۱۵۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۳، ص۳۰۱.    
۱۵۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۱۹.    
۱۵۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ح۳۶، ص۳۲۳-۳۲۴.    
۱۶۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ح۸۱۰، ص۳۲۵-۳۲۶.    
۱۶۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۶، ح۱۴۱۵، ص۳۳۲-۳۳۳.    
۱۶۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۴، ص۲۳۰.    
۱۶۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۵، ص۱۳۷.    
۱۶۴. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المَودَّة، ج۱، ص۲۹۰.    
۱۶۵. ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ص۴۹.
۱۶۶. احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۷۹۵.
۱۶۷. احمد شاملو، کتاب کوچه، ص۱۰۲۶.
۱۶۸. رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۷۴.
۱۶۹. رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ص۱۱۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پنج تن»، شماره۲۸۲۸.    






جعبه ابزار