پاگشا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پاگُشا، یا پاگُشاکُنان، جشن‌ها یا میهمانی‌هایی است که
پدر و
مادر و خویشاوندان و بستگان
عروس و
داماد پس از پایان دورۀ «حجله‌نشینی» برای بازکردن و گشودن پای
زوج جوان به زندگی جدید و فعالیت‌های دوبارۀ اجتماعی برپا می‌دارند.
عروس و
داماد پس از مراسم
شب زفاف چند تا چندین روز از دیگران و فعالیت‌های اجتماعی کناره می‌گیرند و در حجله‌خانه می‌مانند و از حجله بیرون نمی‌آیند، مگر به ضرورت و یا رفتن به حمام. طول مدت در حجله ماندن یا حجله‌نشینی در هر حوزۀ جغرافیایی‌ـ فرهنگی
ایران بنا بر سنت‌های فرهنگی مردم آن حوزه فرق می‌کرده، و معمولاً از ۳روز، و گاه تا یک سال به درازا می‌کشیده است.
جدایی‌گزینی عروس و داماد از جامعه و طایفه‌های خود و در حجله‌نشینی موقت آن‌ها و دوباره پیوستن به اعضای جامعه پس از ترتیب دادن مراسم پاگشایی، با مرحلۀ دوم و سوم از مراحل سه‌گانۀ «مناسک‌گذار» :
۱. «جدا شدن» یا «گسستن».
۲. «جدایی گزینی» یا «گذار».
۳. «باز پیوستن» یا «همبستگی» در جامعه‌ها، به ویژه جامعه‌های کهن و سنتی که نخستین‌بار مردم‌شناس برجستۀ فرانسوی، آرنلدوان جنپ در ۱۹۰۸م در ادبیات مردم‌شناسی مطرح کرد.
تطبیق می‌کند.
مراحل سه‌گانۀ گذار بازتابندۀ دگرگونی در روند زندگی اجتماعی فردی یا گروهی در جامعه است. در جامعه‌های کهن و ابتدایی و جامعه‌های سنتی کنونی جهان‌شماری از رفتارهای فرهنگی و آیینی مردم با گذر و انتقال برخی از پدیده‌های طبیعی و وضع و حالتی به وضع به وضع و حالتی دیگر، یا انتقال
انسان از یک پایگاه اجتماعی به پایگاهی دیگر پیوند و رابطه داشته است.
مراسم
عروسی هر سه مرحله، یعنی جدا شدن
دختر و
پسر از
خانواده و گروه و طایفۀ خود، جدایی گزینی از جامعه و در حجله نشستن در یک دورۀ محدود، و بازپیوستن به خانواده و گروه و جامعه را دربرمی‌گیرد که مرحلۀ پاگشایی، یعنی بازپیوستن به گروه و طایفه، مهم‌ترین آن‌هاست.
طول مدت حجله‌نشینی در هرجای ایران، بنا بر سنت‌های فرهنگی مردم آن‌جا فرق می‌کند؛ مثلاً دورۀ حجله‌نشینی در کُهنَک (دهی از بخش حومۀ شهرستان دزفول) و دَوان (روستایی از توابع شهرستان کازرون در استان
فارس) ۳روز،
در
شیراز،
گیلان،
کردستان،
بلوچستان و در ایل بیرانوند
۷روز،
در
تهران قدیم و در میان ایل‌ها و طایفه‌های ترک دره‌گز ۴۰ روز،
در آینه‌وَرزان (روستایی از دهستان ابرشیوۀ پشت کوه شهرستان
دماوند) به مدت یک سال،
و در مناطق کوهمره‌نودان، جروق و سرخی استان فارس ۳روز؛ در ایل ممسنی
۳ تا ۴روز بوده است.
در سروستان فارس در حجله ماندن عروس و داماد ۷ تا ۱۰ روز به درازا می‌کشید. روز هفتم یا دهم مادر عروس و مادر داماد، یا به جای هریک از آن‌ها بزرگ‌تر دو خانواده به حجله می‌رفتند و با کشیدن نخ یا نخ‌هایی از پارچه‌ها یا فرش‌های تزیینی آویخته به در و دیوار، حجله را به صورت نمادین بر می‌چیدند. آن‌گاه عروس را به حمام می‌بردند. از آن پس، ۴ تا ۶ ماه عروس اجازه نداشت بجز حمام به جایی دیگر برود.
در جامعۀ بلوچ عروس و داماد ۳ روز در حجله‌ای که در اقامتگاه خانوادۀ عروس برپا می‌شد، می‌ماندند. پس از آن عروس و داماد دیداری کوتاه از پدر و مادر داماد می‌کردند که به این دیدار اصطلاحاً «گِنْدَگان» می‌گفتند. آن‌گاه دوباره به اقامتگاه خانوادۀ عروس باز می‌گشتند و یک هفته تا ۳ ماه در آن‌جا می‌زیستند. بعد برای اقامت دائم به اقامتگاه خانوادۀ داماد باز می‌گشتند.
پس از پایان دورۀ حجله‌نشینی و بیرون آمدن عروس و داماد از حجله یا «گِرْدَک» (
مردم
مشکین شهر آن را «گَرْدَک»، به معنای قوروق و کردها «گِردِک»، به معنای شب زفاف و
ماه عسل می‌نامند، نک:
) نخستین خانواده‌هایی که عروس و داماد را به
جشن و
میهمانی بزرگ با حضور جمعی از وابستگان دو خانواده پاگشا می‌کردند، غالباً پدر و مادر عروس، و بعد پدر و مادر داماد بودند. در جامعۀ
زردشتیان رسم است که نخست پدر و مادر پسر پاگشاکنان می‌گیرند.
پس از آن، هریک از خویشاوندان بزرگ و نزدیک دو خانواده به ترتیب میهمانی ترتیب می‌دهند و خانوادۀ عروس و داماد و جمعی از بستگان و آشنایان را دعوت می‌کنند. در برخی جاها، مانند تهران، پس از مراسم «پاتختی» در روز پس از شب زفاف، پاگشاها شروع می‌شود.
این مجلس میهمانی را مردم نقاط مختلف چنین می‌نامند: تهرانی‌ها «پاگشا»، «پاگشا کردن»،
یا «پاگشا کُنون» (= پاگشاکنان)
کردها عموماً «پاگشایی»
یا «پاگوشاد»
وکردهای
کرمانشاه «پاگشا»،
شیرازی‌ها، کرمانی‌ها و مردم سروستان فارس «پاگشا»،
سیستانی‌ها «پاگُشو»،
شوشتری‌ها «پاگشون»،
راوری‌ها «پاگشا» و «پاگشونی»،
لرهای بالاگریوۀ
لرستان «پاگشوند» و لرهای خرم‌آباد «پاگشا»،
بختیاری‌ها «پاگشا»،
گیلانی‌ها «پاکَشُن» و «پاکَشون» (پاکشان: پاکشانیدن)،
مردم کهنک «پاگُشون»،
کلیمیان اصفهان «پاگشا»،
مردم آینه‌ورزان «خون بیرونی» (= خانه بیرونی: از خانه بیرون رفتن)،
دوانی‌ها و مردم کوهمرۀ سرخی فارس «واتِلَوون» و «واتَلَبون» (= واطلبان؛ جشن بازطلبیدن)،
گروهی از کردها «پاکِردِنَوه»،
آذربایجانی‌ها «آیاق آچْما» و «آیاق آچْماق»، و قشقایی‌ها «آیاق آچما».
میهمانی‌های پاگشاکنان غالباً شب هنگام و گاهی نیز در
روز و در هر دو مورد همراه با شام یا ناهار برگذار می‌شوند. در برخی جاها پیش از پاگشا کردن، عروس و داماد، به دست‌بوس
مادر زن و
پدر زن و یا
مادر شوهر و
پدر شوهر می‌رفتند. در تهران روز سوم که عروس و داماد از
حجله در می‌آمدند، به دست‌بوس مادرعروس می‌رفتند که آن را «مادر زن سلام» می‌گفتند و از او «رونما» هم می‌گرفتند. در قدیم داماد یک میهمانی به نام «پا حِنْجِله» (پای حجله) ترتیب می‌داد و آن‌گاه دعوت‌های پاگشا شروع می‌شد.
در آن زمان پدر و مادر عروس معمولاً دو شب جشن پاگشا می‌گرفتند و شبی را به
زنان و شبی دیگر را به مردان اختصاص می‌دادند.
لیکن امروزه یک جشن شبانه با شرکت مرد و زن باهم می‌گیرند.
در آینه‌ورزان خانوادۀ عروس جشن پاگشا را در دو شب پیاپی برگذار می‌کردند: شب نخست دخترشان را با پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک داماد، و شب دوم دامادشان را با همان میهمانانِ شب پیش دعوت می‌کردند.
در سروستان فارس، پس از پایان میهمانی‌ای که خانوادۀ دختر می‌داد، عروس و داماد به خانه‌شان باز نمی‌گشتند و ۳ تا ۵ شبانه‌روز آن‌جا می‌ماندند.
در میانه، میهمانانی که در جشن پاگشایی در خانۀ خانوادۀ عروس گرد می‌آمدند، پس از خوردن شام، هر کس می‌کوشید تا چیزی از خانه برباید و با خود ببرد. بعداً چیزهای نفیس و گران‌بها را در برابر گرفتن
هدیه باز می‌گرداندند و چیزهای کم‌بها را به قصد تبرک نزد خود نگه می‌داشتند. این رسم را به گویش محلی «اوغورْلوق» («اوغورلو» کلمه‌ای ترکی و به معنای خوش یمن و پربرکت است) می‌گفتند. (
به نقل از دست‌نویس «مراسم عروسی میانه»، نوشتۀ داوود محمودی، آرشیو واحد فرهنگ مردم، شم ۰۳۳۶/۵۴۵/F؛ برای اصطلاح «اوغورلوق» نک:
)
پدر و مادر عروس، یا هر دو از دو خانواده، در میهمانی‌های پاگشاکنان به عروس و داماد خود هدایایی به عنوان «پاگشایانه» یا «رونما» می‌دهند. در بسیاری جاها رسم بود که هر یک از محارم و بستگان نزدیک نیز هدایایی به عروس و داماد می‌دادند. رونماهای تهرانی‌ها معمولاً چیزهایی مانند النگو، یا گوشوارۀ الماس، انگشتری
طلا و یا انگشتری نقرۀ فیررزه یا لعل نشان بود.
در سروستان مادر عروس در میهمانی پاگشاکنان به دختر و دامادش و به هریک از میهمانان رونمایی که «پیش‌رُو» می‌نامیدند، می‌داد. پیش‌رو چیزهایی مانند
پیراهن،
پارچه و آجیل بود. آجیل پیش‌رو از دانه‌های بودادۀ کنجد، شاهدانه،
بادام، تخمۀ هندوانه و تخمه کدو ترکیب یافته بود.
دوانی‌ها پاگشایانۀ پدر و مادر به دخترشان را «پاندازون» (= پااندازان)،
و لرهای بالاگریوه پاگشایانه را که عموماً چند رأس دام است «بُوانی» می‌گویند.
پاگشایانۀ پدر عروس به دختر و دامادش در روستای کهنک معمولاً یک
گاو شیرده یا
گوسفند بود.
(۱) افشار سیستانی، ایرج، واژنامۀ سیستانی، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۲) امان‌اللهی بهاروند، سکندر، کوچ‌نشینی در ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۳) اورنگ، م، فرهنگ کردی، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۴) ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۵) تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، به کوشش محمدمعین، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۶) بلوکباشی، علی، نقد و نظر، تهران، ۱۳۷۷ش.
(۷) بلوکباشی، علی، نوروز، جشن نوزایی آفرینش، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۸) به‌آذین، داریوش، «مراسم ازدواج زردشتیان»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۸۵.
(۹) بهزادی، بهزاد، فرهنگ آذربایجانی ـ فارسی، تهران، ۱۳۸۲ش.
(۱۰) پاینده، محمود، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۱۱) پاینده، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۱۲) پورحسینی، ابوالقاسم، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۱۳) حبیبی فهلیانی، حسن، ممسنی در گذرگاه تاریخ، شیراز، ۱۳۷۱ش.
(۱۴) حنیف، محمد، شناخت ایل بیرانوند، خرم‌آباد، ۱۳۷۷ش.
(۱۵) خسروی، عبدالعلی، فرهنگ بختیاری، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۱۶) خلج، حسین، آیین زناشویی در آینه‌ورزان، انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه، تهران، ۱۳۴۱ش، شم ۲.
(۱۷) درویشیان، علی اشرف، فرهنگ کردی کرمانشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۱۸) ساعدی، غلامحسین، خیاو یا
مشکین
شهر، تهران، ۱۳۵۴ش.
(۱۹)
شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۲۰) صرافی، محمود، فرهنگ گویش کرمانی، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۲۱) فقیری، ابوالقاسم، مراسم عروسی در شیراز، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۵ش، شم ۱۶۲.
(۲۲) کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۲۳) کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، ۱۳۶۵ش.
(۲۴) کریمی، اصغر، کهنک، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۸۵.
(۲۵) کلباسی، ایران، گویش کلیمیان اصفهان، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۲۶) کیانی، منوچهر، سیه چادرها، شیراز، ۱۳۷۱ش.
(۲۷) لهسایی‌زاده، عبدالعلی و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۲۸) مردوخ کردستانی، محمد، فرهنگ، سنندج، ۱۳۶۲ش.
(۲۹) مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، ۱۳۴۱ش.
(۳۰) موسوی، حسن، گوشه‌هایی از فرهنگ و آداب و رسوم کوهمره‌نودان، جرون و سرخی فارس، شیراز، ۱۳۶۲ش.
(۳۱) میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۳۲) ناصری، عبدالله، فرهنگ مردم بلوچ، ۱۳۵۸ش.
(۳۳) نیرومند، محمدباقر، واژه‌نامه‌ای از گویش شوشتری، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۳۴) واعظ تقوی، محمدتقی، فرهنگ اصطلاحات کرمان، کرمان، ۱۳۵۱ش.
(۳۵) همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۳۶) یادداشت‌های مؤلف.
(۳۷) بهروزی، علینقی، واژه‌ها و مثل‌های شیرازی و کازرونی، شیراز، ۱۳۴۸ش.
(۳۸) Barnard، A and J Spencer، Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology، London، ۲۰۰۲.
(۳۹) a Gennep، A van، The Rites of Passage، tr M B Vizedom and G L Caffe، London، ۱۹۷۷.
(۴۰) b Nikitine، B، Les Kurdes، Paris، ۱۹۵۶.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پاگشا»، شماره۵۴۵۹.
