وقایع اتفاقیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وقایع اتفاقیه (مجموعه گزارش‌های
خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی
ایران از ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲)، به کوشش
سعیدی سیرجانی می‌باشد.
این کتاب، در باره اوضاع
ایران در سال‌های ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ گزارش‌هایی را در بر دارد که آنها را فردی ایرانی و تابع انگلستان به انگیزه نگاهبانی از منافع
دولت متبوع خود سامان داده است. دولت انگلیس وی را بر «وکالت خانه» خود در
شیراز گمارد و او از دید قانونی و اخلاقی موظف بود که منافع آن را پاس بدارد و گزارش‌هایی را از اوضاع اقلیم
فارس (ولایت‌های جنوبی ایران) گرد آورد و به کمک ماموران و «
خفیه نویسان» خود هر هفته یا هر ماه یک بار آنها را به سفارت انگلستان بفرستد تا وزارت خارجه این کشور بر پایه گزارش‌های وی، اوضاع ایران (دروازه
هند) را بپاید و مامورانش را در این باره آموزش دهد و
امپراطوری استعماری کشورش را پاسداری کند، اما به هر روی او به پیشرفت و دگرگونی اوضاع ایران نیز دل بسته بود.
حکومت انگلیس بر پایه همین گزارش‌ها و آگاهی به
نفرت ملت ایران از
حکومت قاجار، در جنبش آنان برای برپایی
عدالت خان ه، پشتیبانیشان می‌کرد و درهای سفارت خانه اش را به روی آنان می‌گشود تا با برافتادن آن حکومت رو به زوال و پیوستن به محرومانی که به زودی به
قدرت می‌رسیدند، بر سفره آنان بنشیند و هم چنان محترم بماند. نام و نشان نویسنده این گزارش‌ها، دانسته نیست.
هر یک از گزارش‌های پیش گفته، با عنوان عام «وقایع اتفاقیه»، زیر عنوان خردتری به نام هر یک از ماه‌های آن سال‌ها گنجانده شده و نویسنده آنها را با توجه به زندگی مردم کوچه و بازار و رویدادهای گوناگون میان صنف‌های
مردم و
شایعه‌ها و کنشها و واکنشهای
رعیت و حاکمان در برابر یک دیگر سامان داده است.
اسناد گرد آمده در این کتاب، گزارش‌هایی از «غره
ماه محرم سنه ۱۲۹۱» تا «سی‌ام
ذیقعده ۱۳۲۱» در بر دارند. هر گزارشی در باره دوره زمانی معینی مانند «از دهم
جمادی الثانیه تا ۲۹ جمادی الثانیه ۱۲۹۲» است. این گزارش‌ها بر پایه هر یک از ماه‌های این سال‌ها از یک دیگر جدا شده و موضوع‌های پراکنده و گسترده‌ای را در بر گرفته‌اند که بدین شرح گزارش می‌شوند:
۱.
عزل و نصب حاکمان فارس؛
۲.
خلعت بخشی‌ها؛
۳. اختلاف‌ها و رقابت‌های حاکمان با یک دیگر؛
۴. شکایت‌ها و
تظلم‌های مردم؛
۵. رسیدگی به
دادخواهی‌ها؛
۶. صادر کردن احکام عجیب در باره مردم؛
۷.
پیشکش‌ها و
تعارف‌های رایج برای
شاه و دیگر حاکمان؛
۸. سهم
حکومت از
ارث مردم؛
۹.
مالیات؛
۱۰.
حرص و
فساد حاکمان و درباریان؛
۱۱. تعدی
فراش‌ها و
داروغه؛
۱۲. لقب بخشی‌ها؛
۱۳. اصلاحات (ترتیبات تازه)؛
۱۴. آیین‌ها (آداب و تشریفات و مراسم) مانند سلام‌ها و جشن‌ها، استقبال‌ها و بدرقه‌ها؛
۱۵. انتصابات ماموران محلی، حاکمان و ولایت داران (ضباط ولایات)؛
۱۶.
مزایده در باره جایگاه‌های حکومتی (مناصب)؛
۱۷. دیدگاه‌های افراد در باره حکومت.
۱. ایلخانی (عزل و نصب، قرار مالیاتی، رابطه با حکومت)؛
۲. یاغی گری سران ایلات و عشایر؛
۳. راهزنی‌ها؛
۴. سرکوبی
یاغیان و راهزنان (
افواج)؛
۵.
شرارت و
نزاع، زد و خورد ایلات و عشایر؛
۶. غارت گری ایلات و عشایر، ایلغار و هجوم بر یک دیگر؛
۷. کوچاندن افراد
ایل، کوچیدن و گریختن از ستم ایلخانی و ضابط؛
۸. دست گیری سران ایل و عشایر؛
۹. چاپیدن ایلات و دهات به فرمان حکومت (مجازات‌ها)؛
۱۰. سرکشی (
طغیان) ایلات در برابر سران تحمیلی حکومت.
۱. مطالبه مالیاتی (باقی مالیاتی)؛
۲. مطالبه مالیات؛
۳. تخفیف مالیاتی؛
۴. تعدی و تندروی (زیادی) در مالیات گیری؛
۵. افزایش مالیات؛
۶.
مساعده؛
۷.
تیول؛
۸. گمرک (امور گمرکی، کارگزاران و اخبار
گمرک)؛
۹. پول سیاه و سفید (
اختلاف تسعیر)؛
۱۰. سهم حکومت از ارث مردم.
۱. ورود و خروج و ماموریت‌ها؛
۲.
جیره و
مواجب (اعتراض افراد فوج برای جیره و مواجب عقب افتاده)؛
۳. نزاع افراد فوج با یک دیگر و مردم؛
۴. دست بردن سربازان فوج‌ها به
جان و
مال و
ناموس مردم؛
۵. ماموریت افواج برای تعقیب و جنگ با اشرار و
یاغیان؛
۶.
دزدی سربازان فوج‌ها.
۱.
مستی و نزاع؛
۲. دزدی در
شهر؛
۳. جنایت‌ها؛
۴. مسائل جنسی و
شهوت رانی؛
۵. تظاهرات و واکنشهای مردم در برابر حکومت؛
۶. شب نامه‌ها و اعلامیه‌ها (اعلانیه‌ها)؛
۷.
بست نشینی؛
۸. بست نشینی از
ستم حکومت و مامورانش؛
۹.
اعتصاب‌ها و
تحصن‌ها؛
۱۰. درگیری‌ها (مرافعات) میان مردم؛
۱۱.
تقلب‌ها و
جعل‌ها؛
۱۲. توقیف‌ها و شکنجه‌های بده کاران؛
۱۳.
زن در اجتماع؛
۱۴. تاجران؛
۱۵. بهای (نرخ) کالاها؛
۱۶. گرانی کالاها (ارزاق).
۱. روابط
روحانیان (
روحانیت) با حکومت؛
۲. گرفتن (پذیرفتن)
خلعت‌ها و هدایای حکومتی؛
۳. مخالفت با دولت و حکومت؛
۴. بست نشینی، پشتیبانی از مردم، همراهی با متحصنان؛
۵.
نهی از منکر؛
۶.
حدود و
قصاص؛
۷. مسائل مادی؛
۸. پای مردی (وساطت/
شفاعت) برای متهمان؛
۹. تظاهر و تحصن؛
۱۰.
آزار و
توهین؛
۱۱. وقوع
معجزات؛
۱۲. بست شکنی‌ها؛
۱۳. اختلافات با یک دیگر؛
۱۴. طالبان
علوم دینی (طلبه‌ها) و مسائل و اعتراض هایشان؛
۱۵. رژی تنباکو.
۱. ورود و خروج ماموران و سیاحان؛
۲. برخورد با مردم؛
۳. قدرت نمایی، وساطت، تلگراف خانه.
۱.
یهودیان؛
۲.
مسیحیان و
ارمنیان؛
۳.
زرتشتیان؛
۴.
بابیان.
۱. بیماری‌ها و گستردگی مرض‌ها؛
۲.
زلزله؛
۳.
ملخ؛
۴.
باد و
طوفان؛
۵.
صاعقه؛
۶. طغیان آب‌های زیر زمینی،
سیل و ویرانی؛
۷. آفت‌های محصولات و زراعات؛
۸.
تریاک؛
۹. گرانی ارزاق؛
۱۰. بارندگی،
برف و
باران.
۱.
نفی بلد؛
۲. کوفتن و ویران کردن (تخریب) خانه‌ها؛
۳. چاپیدن مردم به حکم حکومت به انگیزه
تنبیه و گرفتن مالیات؛
۴. ترجمان و مصادره اموال مردم و گرفتن
جریمه؛
۵. زنجیر کردن؛
۶. توسری، پشت گردنی، تودهنی؛
۷. نشاندن بر
الاغ، کاه سوزاندن، خواب گرفتن؛
۸. کردن در جوال، میخ کردن؛
۹.
تراشیدن سر،
کندن ریش؛
۱۰. چوب زدن؛
۱۱.
بریدن دست؛
۱۲. بریدن
پی؛
۱۳. بریدن
گوش؛
۱۴. دریدن
شکم؛
۱۵. گچ گرفتن؛
۱۶. مهار کردن و گرداندن در
شهر؛
۱۷. طناب انداختن؛
۱۸.
اخته کردن و کوبیدن گوش؛
۱۹. شقه کردن، تکه تکه کردن و گذاشتن دم توپ؛
۲۰. بریدن
سر؛
۲۱.
مجازات بی گناهان (آزردن کسی به جای دیگری، تنبیه
شاکی و شایعه ساز)؛
۲۲.
مرگ زیر چوپ.
۱. استقبال و بدرقه از حاکمان و مقامات برجسته؛
۲. سلام‌ها، عیدها و جشن‌ها، چراغانی و آتش بازی؛
۳. آداب و تشریفات، تنبیه آداب شناسان؛
۴. آیین‌ها (مراسم)
ختم و
تعزیت؛
۵.
تعزیه،
شبیه خوانی.
افزون بر این موضوع‌ها، بخش گسترده‌ای از گزارش‌ها در باره درگذشت شخصیت‌ها (وفیات) مانند احمد شاه خان، مشیر الملک، قوام الملک و... سامان یافته و از افراد شهیری مانند ظهیر الدوله، حسام السلطنه، صاحب دیوان و... در آنها یاد شده است.
مامور نوشتن گزارش‌ها، پس از پاک نویس کردن آنها و فرستادنشان به مرکز، هر یک را در دفترچه ویژه‌ای بایگانی کرده و با خط خوش میرزایان وکالت خانه انگلیس، به قلم آورده و ثبت نموده است. نمایه نام کسان و جای‌ها و ایلات و قبیله‌ها و فهرستی دراز دامن در باره برخی از موضوع‌های گزارش‌ها، در پایان کتاب وجود دارد. این موضوع‌ها، به گفته خود مصحح تفننی است و همه موضوع‌های اسناد را در بر نمی‌گیرد. کسانی که به چند نام خوانده می‌شده‌اند نیز با همه عنوان‌ها و نام‌ها و با
لقب معروفشان در نمایه نام‌ها یاد شده‌اند. مصحح شیوه‌های گوناگون نوشتن این نام‌ها را نیز در این نمایه فرو نگذارده و افزون بر اینها، تصویرهایی از شخصیت‌های یاد شده در سندها و نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی آنها در کتاب آورده است.
جاهای تهی از کلمه در متن کتاب، بر خوانا نبودن برخی از واژگان نسخه‌های خطی این گزارش‌ها دلالت می‌کنند. لقب‌های عاریه‌ای و دراز افراد در روزگار قاجار، در سندها نیامده، اما این کار به درون مایه گزارش آسیب نرسانده است. مصحح، عنوان تکراری «وقایع اتفاقیه دار العلم شیراز از تاریخ...» را از آغاز هر گزارش بر می‌دارد و تنها تاریخ آن را می‌آورد. تاریخ‌ها که در متن اصلی به حروف نوشته شده بودند در متن تصحیح شده با عدد آمده‌اند.
ضبط املایی برخی از واژگان در دفترچه‌ها با یک دیگر متفاوتند و مصحح آنها را یک سان کرده است.
مقدمه مصحح کتاب.
فهرست موضوعی کتاب.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
