وسائل الشیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف:
شیخ محمد حسن حر عاملی (م ۱۱۰۴ ق).
این کتاب مجموعه ای از
روایات اهل بیت عصمت و طهارت - علیهم السلام - درباره
احکام شرعی در تمام
ابواب فقه آن را جمع آوری نمود.
شیخ حر عاملی در این کتاب، علاوه بر
کتب اربعه، به بیش از ۱۸۰ کتاب روایی معتبر
شیعه استناد نموده و مجموعه ای گرانبها و ارزشمند از روایات فقهی شیعه را جمع آوری کرده است.
کتاب وسائل الشیعه از بهترین
جوامع روایی شیعه به شمار می آید که در آن
روایات پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله - و
ائمه معصوم - علیهم السلام - را جمع کرده است. این کتاب شامل حدود ۳۶ هزار
روایت درباره
احکام شرعی،
واجبات،
محرمات،
مستحبات و آداب است و
روایات آن گرفته شده از مجموعه های روایی معتبر
شیعه و اصول اولیه قدمای اصحاب است. این کتاب از زمان نگارش، پیوسته مورد توجه
علما و
فقها ی
شیعه قرار گرفته است و در این زمان از ارکان اصلی
استنباط احکام شرعی و
اجتهاد در حوزه های علمیه
شیعه به شمار می آید و در تمام درسهای
خارج فقه روایات آن نقل و مورد استناد قرار می گیرد.
مؤلف در این کتاب
روایات را به ترتیب
طهارت تا
دیات، به صورت بابهای جداگانه آورده است. وی سعی داشته تا برای هر مسئله شرعی، بابی مستقل اختصاص دهد و این خود موجب گشته تا دسترسی به
روایات کتاب بسیار آسان گردد و مراجعه کننده به راحتی بتواند
روایات مورد نظر را بیابد. علاوه بر آن، مسائل جدیدی را نیز با توجه به مضمون
روایات با ترتیبی آشنا و چینشی مطلوب و نظمی زیبا مطرح نموده است.
شیخ حر این کتاب را در مدت بیست سال نگاشته و خدمتی گرانبها در جهت حفظ
روایات شیعه و
سخنان اهل بیت عصمت و طهارت نموده است.
شیخ حر عاملی در آغاز کتاب می فرماید: «من
روایات این کتاب را از کتابهای معتبر و مشهور روایی، که
شیعه به آنها عمل و مراجعه می کند،
روایت کرده ام و در آغاز هر
روایت، نام کسانی را که آن
روایت را از کتاب آنها آورده ام، ذکر می کنم و
سند خود به آن کتاب و آنچه را مربوط به آن است در آخر کتاب می آورم. از دیگر ویژگیهای این کتاب این است که مؤلف، تمام
روایات مربوط به یک مسئله را با هم آورد تا مراجعه کننده به راحتی بتواند به تمام
روایات متحد در
دلالت یا متن یا
سند دست یابد. سید حسن صدر درباره این کتاب می فرماید: «هرگاه
فقیه متبحری در این کتاب نظر کند، آنچه را می خواهد همانند مرواریدهایی که به نظم چیده باشند می یابد. هیچ مطلب مشکل و معضلی نیست که مؤلف کتاب به آن نپرداخته باشد».
كتاب وسائل الشيعة از بهترين
جوامع روایی شیعه به شمار مى‌آيد كه با توجه به روايات پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله و سلم و ائمه معصومين عليهم السلام در قرون اخير نگاشته شده است.
اين كتاب شامل حدود ۳۶ هزار روايت درباره احكام شرعى،
واجبات ،
محرمات ،
مستحبات و آداب است كه روايات آن گرفته شده از مجموعه‌هاى روايى معتبر شيعه و اصول اوليه قدماى اصحاب رضوان الله عليهم است.
اين كتاب از زمان نگارش پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار گرفته است و در اين زمان از اركان اصلى استنباط احكام شرعى و اجتهاد در حوزه‌هاى علميه شيعه به شمار مى‌آيد و در تمام درس‌هاى خارج فقه روايات آن نقل شده و به آن استناد مى‌شود.
شيخ حُر عاملى در مقدمۀ كتاب انگيزۀ خود را از نگارش كتاب اين گونه بيان مى‌نمايد:
« مدّتها بود كه از فكر و قلم خود درخواست مى‌كردم و عزم و همت خود را بر آن مى‌داشتم تا كتابى را به نگارش درآورم كه آرزو را برآورده سازد و در علم و عمل سرآمد و شامل احاديث مسائل شرعى و نصوص احكام فرعى باشد.
احاديثى كه در كتاب‌هاى معتبر و صحيح روايى باشد كه علماى بزرگ ما تصريح به صحت و اعتبار آنها كرده‌اند تا پناهگاهى براى خودم در مسائل شرعى باشد و مرجعى براى هدايت شيعه شود و من هم در ثواب هر كس كه از نور آن بهره گيرد و با پرچم مناره‌هاى آن هدايت گردد و از تابش خورشيد و ماه آن بهره‌مند شود شريك باشم و چه گنجينه‌اى بزرگتر از ثوابى كه تا روز
قیامت ادامه يابد ان شاء الله».
شيخ حر عاملى روايات اين كتاب را به ترتيب مسائل شرعى مطرح شده در كتاب‌هاى فقهى از كتاب طهارت تا كتاب ديات به صورت باب‌هاى جداگانه آورده است. وى سعى بر آن داشته تا براى هر مسئله شرعى بابى مستقل اختصاص دهد و اين خود موجب گشته تا دسترسى به روايات كتاب بسيار آسان گردد و مراجعه كننده به راحتى بتواند روايات مورد نظر را پيدا نمايد.
علاوه بر آن مسائل جديدى را نيز با توجه به مضمون روايات با ترتيبى آشنا و چينشى مطلوب و نظمى زيبا مطرح نموده است.
شيخ حر اين كتاب را در مدت بيست سال از عمر شريف خود نگاشته و با اين اثر خود خدمتى گرانبها در جهت حفظ روايات شيعه و سخنان اهل بيت عصمت و طهارت نموده است.
جالب توجه است بدانيم كه اين مدت مساوى با مدت زمانى است كه محمد بن يعقوب كلينى كتاب كافى را جمع آورى نموده است.
۱- شيخ حُر عاملى در آغاز كتاب مى‌فرمايد من روايات اين كتاب را از كتاب‌هاى معتبر و مشهور روايى كه شيعه به آنها عمل و مراجعه مى‌كند روايت كرده‌ام و در آغاز سند هر روايت، نام كسانى كه آن روايت را از كتاب آنها آورده‌ام ذكر مى‌كنم و سند خود به آن كتاب و آنچه مربوط به آن است را در آخر كتاب مى‌آورم.
۲- از ديگر ويژگيهاى اين كتاب اين است كه مؤلف، تمام روايات مربوط به يك مسئله را با هم آورده تا مراجعه كننده به راحتى بتواند به تمام روايات متحد در دلالت يا متن و يا سند دست يابد.
اين ويژگى موجب گشته تا براحتى بتوان ميان روايات يك باب از جهت سند يا متن يا دلالت و مفهوم بررسى و مقابله انجام داد و زيادى و نقصان ميان روايات را با يك نگاه و بدون مراجعه به مصادر گوناگون دريافت.
۳- كتاب حاضر جمع ميان
احادیث مختلف مربوط به يك باب از منابع متنوع و يا مواضع متعدد را هم آورده است.
اين ويژگى موجب سهولت و صرفه جويى فراوان در وقت ارزشمند علما و محققان گرديده و اين خود اثرى مهم در پيشرفت علم فقه و سرعت دستيابى به نتايج آن دارد.
۴- شيخ حر عاملى در اين كتاب سعى و تلاش فراوانى در ضبط دقيق روايات داشته و به اختلاف نسخه‌هاى گوناگون توجه نموده و در حاشيه كتاب به آنچه در نسخه‌هاى ديگر آمده اشاره كرده است.
كتاب وسائل الشيعة بر بسيارى از مجموعه‌هاى روايى سبقت گرفته، زيرا:
کتاب وافی منحصر در روايات
کتب اربعه است.
وسائل، جامع ميان كتب اربعه و ديگر كتب معتبر روايى است، لذا امتياز اين كتاب بر ديگر مجموعه‌هاى روايى مانند امتياز كتاب كافى بر ديگر كتب اربعه است.
تجديد نظر
شيخ حر عاملى دوبار موفق به تجديد نظر در اين كتاب شده و از اول تا آخر آن را نوشته است و روى هم رفته وى سه بار كتاب وسائل الشيعة را نوشته است.
اين نكته نشان دهنده اهميت فراوان وى براى صحت و اعتبار اين كتاب است.
سید حسن صدر درباره اين كتاب مى‌فرمايد:
« كتاب وسائل الشيعة درباره احكام شرعى نگاشته شده است. اين كتاب به گونه‌اى نوشته شده كه به راحتى مى‌توان از آن استفاده نمود و به مطالب آن دسترسى پيدا كرد.
در اين كتاب ميان استدلال و فقه و كلمات فقها به بهترين شكل و صحيح‌ترين راه و معتبرترين مأخذ جمع شده است.
هرگاه
فقیه و مجتهد متبحرى در اين كتاب نظر كند آنچه را مى‌خواهد همانند مرواريدهايى كه به نظم چيده شده مى‌يابد.
هيچ مطلب مشكل و معضلى نيست كه به آن نپرداخته باشد و موجب حيرت علما گشته و مانند آيۀ قرآن در برابر ديگر سخنان مطرح شده است.»
علامه امینی در كتاب ارزشمند الغدير درباره اين كتاب مى‌فرمايد:
« در هيچ كتاب رجال و تراجمى نامى از شيخ حر عاملى برده نشده مگر آنكه جملات مدح و ستايش فراوانى درباره كتاب گران‌بهايش يعنى وسائل الشيعة آن را فرا گرفته است.»
و چه زيبا برادر علامه و صالح او دربارۀ اين كتاب سروده است:
هذا كتاب علا في الدين مرتبة
قد قصرت دونها الأخبار و الكتب
ينير كالشمس في جو القلوب هدى
فننتحي منه عن أبصارنا الحجب
هذا صراط الهدى ما ضل سالكه
إلى المقامة بل تسمو به الرتب
إن كان ذا الدين حقا فهو متبع
حقا إلى درجات المنتهى سبب
يعنى: اين كتابى است كه در دين مقامش عالى است.
و از ديگر كتاب‌هاى روايى نيز عالى‌تر است.
و همچون خورشيد در آسمان قلبها موجب درخشش هدايت است.
و پرده‌هاى تاريكى را از برابر چشمان ما مى‌زدايد.
اين راه هدايت است كه سالك آن گمراه نخواهد شد.
تا به مقام عالى و مراتب والا برسد.
چرا كه اين دين، دين حق است.
و حقيقتا اين كتاب وسيله‌اى براى رسيدن به درجات عالى آن است.
كتاب وسائل الشيعة از زمان نگارش بسيار مورد استقبال علماى بزرگ شيعه قرار گرفت و از اين جهت شرح‌ها و تعليقه‌هاى فراوانى نيز بر آن نگاشته شد كه اولين آنها توسط خود مؤلف نوشته شد مانند:
۱-
تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشریعة نوشته شيخ حر عاملى.
۲- تعليقه‌اى بر وسائل الشيعة نوشته شيخ حر عاملى.
۳- شرح وسائل الشيعة نوشته شيخ محمد بن شيخ على بن شيخ عبد النبى بن محمد بن سليمان بن مقابى معاصر با شيخ يوسف بحرانى.
۴- شرح وسائل الشيعة نوشته حاج مولى محمد رضى قزوينى، شهيد در فتنه افاغنه.
۵- مجمع الأحكام، نوشته شيخ محمد بن سليمان مقابى بحرانى معاصر با شيخ عبد الله سماهيجى.
۶- شرح وسائل الشيعة، نوشته سيد ابو محمد حسن بن علامه هادى آل صدر الدين موسى طاب ثراه.
۷-
الإشارات و الدلائل إلی ما تقدم أو تأخر فی الوسائل نوشته حفيد علامه صاحب جواهر شيخ عبد الصاحب.
۸- شرح وسائل الشيعة نوشته آيت الله سيد ابو القاسم خوئى.
اين كتاب به بيان ما تقدم و ما تأخر و بيان مطالبى كه از روايات باب استفاده مى‌شود بيش از آنچه شيخ حُر عاملى استفاده كرده پرداخته و روايات ديگرى كه شيخ حُر به آنها اشاره نكرده است را ذكر نموده است.
۹-
مستدرک الوسائل نوشته علامه بزرگ محدث نورى، وى در اين كتاب روايات فراوانى را كه شيخ حُر عاملى به آنها اشاره نكرده به همان ترتيب كتاب وسائل الشيعة آورده است و با توجه به آن روايات، كتاب دو برابر شده است.
اين كتاب به قدرى ارزشمند است كه مرحوم آخوند خراسانى درباره آن فرموده است: بعد از مراجعه به كتاب وسائل الشيعة با مراجعه به كتاب مستدرك الوسائل مجتهد يقين به فحص كامل پيدا مى‌كند و مطمئن مى‌شود كه روايت ديگرى در اين باب نيست و گرنه در اين دو كتاب مى‌آمد.
در اين كتاب سند روايات اين گونه آمده:
۱- سندها در حد زيادى مختصر شده بدون آنكه در معناى آن خللى ايجاد گردد مانند الفاظ اداء و تحمل كه همه به كلمه( عن) تبديل شده و لقب و كنيه و نسب‌ها حذف گرديده و به نام يا لقب معروف اكتفا شده مثلا به جاى عبد الله بن جعفر حميرى فقط به كلمه حميرى اكتفا شده است.
۲- جمع ميان سندها در جايى كه يك روايت از منابع گوناگون و با سندهاى متعدد روايت شده باشد.
۳- در جايى كه متن روايت در منابع گوناگون با هم فرق داشته باشد كاملترين آنها را آورده و سپس با ظرافت به نكات اضافى يا اختلافى آنها اشاره دارد.
شيخ حُر عاملى با اين شيوه موفق به جمع آورى تمام روايات ابواب فقه در اين كتاب شده است.
لازم به ذكر است اين كتاب هر قدر هم كه جامع و كامل باشد باز خالى از نقص نيست. برخى از نواقص كتاب عبارتند از:
۱- در اين كتاب
تقطیع روایات بسيار به چشم مى‌خورد يعنى روايات قطعه قطعه شده و هر قطعه در باب مورد نظر آمده است.
اين كار اگرچه استفاده از روايات را بسيار آسان كرده ولى در درك صحيح معناى آن ايجاد اشكال نموده زيرا معناى روايات را با توجه به صدر و ذيل آن دقيقتر مى‌توان فهميد.
۲- در اين كتاب عبارت رواه... مثله و رواه... نحوه بسيار آمده يعنى شخص ديگرى نيز مانند اين روايت را نقل كرده است ولى عين نقل را نياورده، در حالى كه اگر عين نقل را مى‌آورد در فهم صحيح‌تر و دقيقتر معناى روايت بسيار مفيد بود.
۳- در اين كتاب عبارت تقدم ما يدل على ذلك و يأتي نيز فراوان آمده، يعنى رواياتى كه دلالت بر اين مطلب دارد قبلا آمده يا خواهد آمد در حالى كه اگر ايشان آدرس دقيق روايات را مى‌داد بهتر مى‌شد به آنها مراجعه كرد و در استنباط مطلب از آنها استفاده نمود.
۴- بر اثر تقطيع روايات در برخى اسناد يا متون روايات نيز اشكالاتى بوجود آمده است.
شيخ حر در پايان كتاب مطالبى گرانبها و ارزشمند درباره علم حديث و رجال آورده مانند مشيخه شيخ صدوق، شيخ طوسى، شيخ كلينى، مصادر كتاب، سند مؤلف به آنها و صحت و اعتبار مصادر كتاب، اصحاب اجماع، قرائن خبر، صحت احاديث كتاب، جواب اعتراضات، احاديث مضمر، احوال رجال و اصطلاحات كتاب.
در پايان كتاب وسائل، شيخ حر عاملى يك كتاب رجال مفيد و مختصر ارائه داده است.
وى در اين كتاب بسيارى از روات را توثيق نموده و مستند خود را ديگر كتاب‌هاى رجالى معتبر قرار داده است.
كتاب وسائل الشيعة گرفته شده از معتبرترين منابع روايى شيعه است مانند:
كتاب كافى نوشته شيخ جليل، ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى، كتاب من لا يحضره الفقيه، نوشته شيخ صدوق، كتاب تهذيب و استبصار، نوشته شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى و بيش از ۷۸ كتاب ديگر كه در اختيار ايشان بوده و مستقيما از آنها روايت نقل كرده و ۹۶ كتاب معتبر روايى شيعه كه نوشته قدماى اصحاب بوده و با واسطه از آنها روايت نقل كرده است.
شيخ حر عاملى در پايان كتاب سند خود را به تمام كتاب‌هايى كه از آنها روايت نقل كرده آورده تا روايات كتاب از حالت ارسال و مرسله بودن خارج شده و همگى مستند و مسند شوند و اين خود دليل بر اعتبار و صحت منابع كتاب نزد وى بوده است.
شيخ حر فهرستى براى كتاب وسائل نگاشته است به نام« من لا يحضره الإمام».
اين فهرست شامل عنوان‌هاى تمام ابواب كتاب وسائل است و با توجه به اينكه كتاب وسائل تمام مسائل فقه را در ابواب جداگانه آورده، اين فهرست دائرة المعارفى غنى و جامع از مباحث فقهى و خلاصه‌اى از كتاب وسائل شده است و بنابر فرمودۀ مؤلف، اين فهرست، خود يك كتاب فقهى است و شامل تمام فتاواى منصوصى كه روايتى بر آن وارد شده، مى‌باشد.
شيخ حر عاملى كتاب وسائل را خلاصه كرده و نام آن را« هداية الأمة إلى أحكام الأئمة» نهاده است و كتاب هداية الأمة را نيز با نام« بداية الهداية» خلاصه كرده است.
وى در كتاب بدايه واجبات اسلام را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته است.
۱- نسخه‌اى در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس. اين نسخه به خط مؤلف كتاب است و تاريخ نگارش آن ربيع الاول سال ۱۰۷۲ هجرى است.
اين نسخه، اولين نسخۀ وسائل است.
۲- نسخه‌اى در كتابخانه حضرت آية الله نجفى مرعشى در شهر مقدس قم.
اين نسخه نيز به خط مؤلف بوده و تاريخ نگارش آن ۱۰۸۲ هجرى است. اين نسخه دومين نسخۀ وسائل است.
۳- نسخه‌اى ديگر در كتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس كه تاريخ نگارش آن ۱۱۱۴ هجرى است.
اين نسخه از روى نسخۀ سوم مصنف نگاشته شده است و تصحيح و ملحقات آن نيز به خط مصنف بر آن موجود مى‌باشد.
این کتاب نخستین بار با تصحیح
آیت الله شهید شیخ فضل الله نوری در ۶ جلد رحلی چاپ شد و سپس با تعلیقات مرحوم شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی در ۲۰ جلد به چاپ رسید. استاد سید احمد اشکوری در دلیل المحظوطات، با مقاله‌ای در کتابشناسی وسائل نوشته است. چاپ جدید این کتاب به وسیله انتشارات آل البیت لإحیاء التراث قم، به قطع وزیری، در سال ۱۴۰۹ ق در ۳۰ جلد چاپ و منتشر شده است.
وسائل الشیعه، حر عاملی، طبع اسلامیه وسائل الشیعه، حر عاملی، طبع آل البیت
سایت اندیشه قم نرم افزار جامع فقه أهل البيت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
