کمال‌الدین حسین بن علی واعظ کاشفی سبزواری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی سبزواری مؤلف «
جواهر التفسیر»، می‌باشد.
سال تولد وی مشخص نیست ولی می‌توان حدس زد که حوالی ۸۴۰ هجری در
سبزوار به دنیا آمده و فوت او ۹۱۰ هجری بوده است. قدیمی‌ترین و کاملترین شرح حال کاشفی از آن تاریخ نویس معاصر او یعنی غیاث الدین خواند میر (۸۸۰- ۹۴۱ هجری) است، وی در
ماثر الملوک ،
خلاصة الاخبار و
حبیب السیر در مورد کاشفی مطالبی آورده است، می‌نویسد: «کمال الدین حسین واعظ، از اصناف علوم معقول و انواع متون محسوس و منقول فایده و بهره تمام دارد. جامع العلوم محسوب می‌شده است، مشهور به سخنوری و وعظ بوده، هفته‌ای سه نوبت در مسجد، دار السیادة و خانقاه به وعظ و نصیحت مردم اشتغال داشته است. در فن
نجوم مهارت داشت، در
انشاء بی مثل زمان خود بود.»
امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا نیز درباره کاشفی کتابی نوشته است، او را جزو شعرای برتر فارسی زبان در پایان دوره
تیموری معرفی می‌کند.
سید
نور الله شوشتری یک قرن بعد از کاشفی، او را فاضل، جامع علوم دینی و سفینه معارف یقینی می‌داند. و می‌نویسد: از
جفر و
تکسیر و
سیمیا آگاه و در نجوم صاحب دستگاه بوده است، نفسی با تاثیر و عبارتی دلپذیر داشت. در
بلاغت فصیح عهد و مسیح مهد بود.» برترین کتاب کاشفی را جواهر التفسیر می‌داند.
حاجی خلیفه
، میرزا عبدالله افندی ریاض العلماء در ج۲ ص۱۸۵، میرزا محمد باقر موسوی
، رضا قلی خان هدایت
و محمد علی مدرس
، وی را با همین صفات ستوده‌اند.
پدر کاشفی خود، از زمره اهل علم و
راوی حدیث شیعی و دارای
اجازه بوده است. کاشفی در سبزوار نزد پدرش و علمای دیگر به علم آموزی مشغول بوده و در جوانی جهت دانش اندوزی به
مشهد هجرت کرده است. وی مانند پدرش اجازه نامه می‌نوشته که
اجازه روایت تا قبل از دوره تجدید اجتهاد در عهد وحید بهبهانی، به مثابه
اجازه اجتهاد ، بوده است. وی اجازه نامهای برای قرائت
صحیفه رضویه دارد که سلسله روایی آن از او و پدرش آغاز می‌شود.
موقعیت شخصی و خانوادگی کاشفی در سبزوار آن چنان بوده که وقتی به آنجا می‌آمده، در
مسجد جامع سخنرانی می‌کرده، البته سخنرانی در مسجد جامع این شهر باید با اهمیت تلقی شود، شهری که مرکز شیعیان خراسان بوده و پس از دوره
سربداران رونقی یافته است. سخن آربری که او را از اهل بغداد دانسته
قطعا غلط است.
در جوانی از اهل دل هم بوده است و رؤیایی نیز در رابطه با راهنمای خود می‌بیند، سپس به
هرات مهاجرت می‌نماید. در هرات نیز مجلس وعظ او مشهور بوده است. مهمترین جایگاه وی در این شهر نیز همین بوده است. مجالس وعظ وی حیرت انگیز بوده، به گونه‌ای که خود نیز هنگام
تلاوت قرآن ، حال دیگری می‌یافت. متن موعظه‌ها، نوشته و بازخوانی می‌شد، گاهی هم به شکل کتاب درمی آمد که «
جامع الستین» و «
روضة الصفا» از این قبیلند. سخنرانی‌ها غالبا در موضوع تفسیر قرآن بود، اما با اشعار زیبا، حکایات دلپسند، انشای بلیغ و صدای دلنشین نیز آمیخته گشته است.
برجستگی وی در زمان خود،
تفسیر قرآن بوده است و به وعظ شهرت فراوان داشته، او را جزء شعرای دوره تیموری نیز بر شمرده‌اند. وی شوهر خواهر
عبد الرحمن جامی بوده و با وی رابطه دوستانه‌ای داشته است. آرامگاه کاشفی هم اکنون در سبزوار بین آرامگاه ملا هادی سبزواری و بنای مصلای سبزوار قرار دارد.
آثار متنوع و زیادی برای وی به ثبت رسیده است. تمام آنها به فارسی بوده، با توجه به اینکه قدرت و شیوایی لازم را در نوشتن عربی داشته است. مجموعه آثار وی را می‌توان اینچنین تقسیم بندی نمود:
الف) تفسیر به نامهای:
۱- «
جواهر التفسیر» هدیه به امیر علیشیر نوایی، با عنوانهای تفسیر عروس و تفسیر زهراوین (بقره و آل عمران) (البته ایندو عنوان بیشتر برای معرفی تفسیر بوده است که بعدها در مورد این تفسیر استعمال شده و جزو نامگذاری دوران مفسر نبوده است.) نیز معرفی شده است.
۲-
مواهب علیه، تفسیر مختصر کاشفی بوده و بدلیل ناتمام ماندن جواهر التفسیر، اقدام به تالیف آن نموده است و بدلیل اهمیتش، نسخه برداری زیادی از آن شده است.
۳-
جامع الستین، تفسیر سوره یوسف در ۶۰ جلسه بوده است.
ب) حدیث به نامهای:
۱- تحفة الصلوات
۲- الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة (به نام الاربعون حدیثا و الاربعین فی الاحادیث الموعظه هم گفته‌اند.)
۳- مصابیح القلوب،
۴- شرح صحیفه سجادیة
۵- مرآة الصفا فی صفات المصطفی و...
ج) ادبیات به نامهای:
۱- انوار سهیلی (ترجمه‌ای از کلیله و دمنه)
۲- بدایع الافکار فی صنایع الاشعار
۳- مخزن الانشاء
۴- صحیفه شاهی
۵- اخلاق محسنی
۶- شرح مثنوی (جواهر الاسرار و زواهر الانوار)
۷- اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی
۸- دیوان شعر فارسی
د) تاریخ و اجتماع به نامهای:
۱- روضة الشهدا (در مصائب امام حسین علیه‌السّلام )
۲- روضة الصفا فی مقتل الحسین علیه‌السّلام
۳- فتوت نامه
۴- میامن الاکتساب فی قواعد الاحتساب
ه) علم حروف و اعداد و علوم غریبه با نامهای:
۱- اسرار قاسمی
۲- تحفه علیه
۳- آینه اسکندری یا جام جم
۴- المرصد الاسنی فی استخراج الاسماء الحسنی
۵- اختیارات نجوم یا سبعه کاشفیه.
درباره
مذهب کاشفی اختلاف نظر وجود دارد. محقق «جواهر التفسیر» جستجویی انجام داده که در مقدمه خود درباره آن مفصل بحث نموده است. حکایت‌های «چهار تا چهار تا چهار تا» در جواب سؤال از تعداد جانشینان
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و یا «من بنته فی بیته» در جواب سؤال از کیستی
جانشین پیامبر بزرگ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را نیز نقل می‌نماید. درباره احتمال
سنی - یا
صوفی نقشبندی بودن وی نیز بحث نموده است.
در نهایت می‌نویسد: «به طور اجمال می‌توانیم گرایش او را به عقاید بنیادین
تشیع بپذیریم، گر چه در شهر
هرات و در میان
تیموریان، مجالی برای اظهار این مذهب نبوده است. در هر صورت، دور نیست که مشرب عرفانی و آگاهی‌های قرآنی و عمومی او در شاخه‌های مختلف علمی، به همراه تفکر اجتهادی قوی او که در کتابهایش به چشم می‌خورد، او را دارای فکر و عمل خاص خود کرده باشد.
کاشفی یک فرزند پسر داشته که، هم در نسل و هم در مقام جانشین پدر بوده است. وی فخر الدین علی نام دارد و داماد
عبد الرحمن جامی بوده، کاشفی خود، او را ستوده و تالیفاتی نیز داراست.
جواهر التفسیر
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
