هشت در بهشت (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هشت در بهشت گردآمده از ترجمه‌های علامه
ملا محسن فیض کاشانی است که دربردارنده ده رساله در زمینه
فقه ،
اخلاق ،
عقاید و
عبادات می‌باشد.
رساله‌های موجود در این دفتر فارسی بر اساس تقدم احتمال زمان نگارش، عبارتند از: ترجمة العقاید- ترجمة الصلاة- ابواب الجنان- ترجمة الطهارة- ترجمة الحج- ترجمة الزکاة- مفتاح الخیر- ترجمة الشریعة- ترجمة الصیام.
رساله (ترجمة العقائد) در هشت بخش؛ همانند هشت در بهشت نگاشته شده است. هر بخش با نام «در» به بیان
اصول عقاید شیعه بر مبنای آیات
قرآن و
احادیث معصومان علیه‌السّلام پرداخته است. فیض کاشانی، دلالت‌ها و ارشادهای
خداوند و رسول گرامی او را برترین کلام‌ها و استوارترین برهان‌ها برای صاحبان خرد و اندیشه می‌داند و این استشهاد و استدلال جویی از قرآن و
حدیث را
تقلید محض و پیروی ناآگاهانه نمی‌داند، بلکه این شیوه را مایه هشدار باش و بیداری عقل‌های درست اندیش می‌خواند.
«در» اول درباره اثبات وجود خداوند و هستی حق گفت و گو می‌کند. نویسنده این «در» را با این عبارت آغاز می‌کند: «یک دم حدیث
امکان و
وجوب را بگذار و دل با ما دار و لحظه‌ای حرف دور و تسلسل را رها کن و گوش با ما کن که دورت سرگردان می‌سازد و تسلسلت در بیابان بی پایان می‌اندازد. زمانی نگاه کن و ببین در غرایب آسمان و...»
علامه فیض ربانی با بیان نظم حاکم بر هستی و نیز
فطرت خداجوی آدمی که درمی یابد: او خود خویشتن را نیافریده است، پس نیازمند آفریدگاری هست و نیز با اشاره به برهان نهفته در این کلام بلند
امام علی علیه‌السّلام عرفت الله بفسخ العزائم و نقض الهمم و نیز برهان نیاز انسان در مشکلات و دشواری‌ها به نیروی ماورایی و قدرتی لایزال به اثبات وجود خدا می‌پردازد.
«در» دوم پیرامون اثبات
توحید و یگانگی حق سخن می‌راند و «در» سوم به بحث و بررسی پیرامون صفات جمالی و جلالی خداوند بر اساس آیات و روایات، می‌پردازد.
«در» چهارم درباره
نبوت و رسالت، و «در» پنجم در به روی موضوع
وصایت و
ولایت می‌گشاید. «در» ششم درباره
معاد و «در» هفتم از رساله «ترجمة العقائد» به ذکر احوال موت و
قیامت پرداخته است و در آخر «در» هشتم را به تشریح
بهشت و
دوزخ و
شفاعت و حوض اختصاص داده است. وی در پایان پس از گفت و گو از
حوض کوثر ، رساله را چنین به پایان می‌رساند:
«و مؤلف این رساله را که یکی از فدویان خاک در اوست؛ (یعنی امیر مؤمنان امام علی علیه‌السّلام ان شاء الله جامی کرامت خواهد فرمود که لذت دیدار ساقی، او را چنان محو سازد که به لذت
شراب نپردازد.»
گر تو ز شراب می‌شوی مست ما را ساقی رباید از دست
فیض در بخش «ترجمة الصلاة»، این رساله را پس از نام خدا با این بیت آغاز می‌کند:
هر که نه گویا به تو خاموش به هر چه نه یاد تو فراموش به
و سپس از
اذان و
اقامه و تکبیرةالاحرام تا سلام پایانی
نماز را به زبانی ساده و همه کس فهم به فارسی ترجمه می‌کند و خواندنی است که در ترجمه
صلوات در
تشهد نماز آل محمد (صلی الله علیهم اجمعین) را این گونه می‌شناساند:
«خدایا درود فرست بر محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و بر اهل بیت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهم و دوازده امام معصوم‌اند، و هر که سیرت ایشان ورزد و از علم ایشان حظی وافر داشته باشد، مثل
سلمان فارسی چنان که پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرموده که «سلمان منا اهل البیت»
این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.
رساله مفتاح الخیر، یکی دیگر از رساله‌های این مجموعه، مشتمل بر هشت «در» و تکمیل کننده رساله «ترجمة الصلاة» است.
فیض در این رساله به بررسی اقسام نماز، شرائط
وجوب و صحت نماز،
نماز مسافر ، اوقات نمازها، گونه‌های شک در نماز و چگونگی جبران نمازهای از دست رفته می‌پردازد.
دانستنی است که فیض کاشانی یکی از شرائط صحت و درستی نماز را آن می‌داند که مسائل نماز باید از امام معصوم فرا گرفته شود، اگر چه به چندین واسطه باشد. البته این نکته فقهی تازه‌ای نیست؛ ولی تصریح و شفاف گویی آن از زیبایی‌های کار فقهی اوست و نیز از فتاوی ویژه او آن است که: آن کسی که ساتر عورت ندارد؛ ولی لباس نجسی به همراه دارد، باید لباس
نجس را بپوشد و ارکان نماز را تمام انجام دهد و دیگر آن که وقت
نماز مغرب را زمان غروب آفتاب (استتار قرص خورشید) می‌داند.
علامه فیض کاشانی ماده تاریخ اتمام مفتاح الخیر را با عبارت «شهر محرم الحرام» که برابر با ۱۰۷۳ هجری قمری می‌شود، بیان می‌کند.
ترجمه رساله دیگر این مجموعه که به ترجمة الطهارة اختصاص دارد، دارای هشت «در» است که «در» اول در فضیلت
طهارت گشوده می‌شود و «در» آخر در کیفیت
تیمم بسته می‌شود. ماده تاریخ اتمام نگارش رساله عبارت «شد محرم الحرام» (بدون الف تعریف در الحرام) است، گفتنی است که علامه فیض بر این فتواست که آب تا زمانی که رنگ و بو و طعم آن تغییر نکرده باشد، اگر چه قلیل باشد، به مجرد ملاقات با نجس، نجس نمی‌شود و نیز از فتاوی ویژه او کفایت
غسل به هر نیتی که باشد از وضوست.
هم چنین نویسنده این مجموعه در بخش دیگری به «اذکار الطهارة» می‌پردازد که این رساله دربردارنده ذکرها و دعاهایی است که در «ترجمة الطهارة» به آن‌ها اشاره شده است. این رساله تکمیلی در پنج باب تنظیم شده است که باب اول در اذکار بیت الخلاء و باب آخر در اذکار غسل است.
مبحث بعد، کتاب حاضر، «ترجمة الحج» است، که این رساله در
فقه حج و
عمره است و فیض در ابتدا می‌نویسد، این ترجمه را بعد از «ترجمة الصلاة» و «ترجمة الطهارة» و «ترجمة الصیام» نوشته است.
فیض فقیه که به جنبه‌های عملی و کاربردی فقه عنایت ویژه‌ای داشته است، در این رساله به تفصیل از
حج تمتع و عمره و مفرده سخن می‌گوید؛ ولی
حج قران و
افراد را رها کرده و تنها به تعریفی کوتاه از این دو بسنده می‌کند. نیز در
کفاره شکار می‌نویسد: چون کفاره شکار کردن بسطی از سخن می‌طلبد که مناسب این رساله نیست و احتیاج به آن نیز کمتر می‌شود، طی آن می‌شود.»
این رساله نیز در هشت باب نگاشته شده است.
هم چنین در ذکر زیارات مشاهد مشرفه- علی اهلها السلام- و خاصه در
زیارت پیامبر و ائمه معصومین می‌نویسد: «از جمله سنن موکده، حاج را، زیارت پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است و بعضی اخبار دلالت بر وجوب آن دارد و در زیارت قبور سائر ائمه معصومین- صلوات الله علیهم- ثواب بسیار هست، خصوصا
امام حسین و
امام رضا علیه‌السّلام.»
همچنان که در حدیث وارد شده، زیارت امام حسین علیه‌السّلام فرض است بر هر مؤمنی، و زیارت امام رضا علیه‌السّلام معادل هفتاد هزار حج است. در ادامه نیز می‌نویسد: و کسی که از مشاهد مشرفه دور باشد، اگر به بام خانه خود برآید و سر سوی آسمان کرده، متوجه قبور ایشان شود و سلام کند بر ایشان، ثواب زیارتی به جهت او نویسند.
بخش بعدی این مجموعه به بحث و بررسی درباره «ترجمة الزکاة» می‌پردازد. این رساله نیز در هشت «در» به مباحث زیر پرداخته است:
معنای
زکات ، فضیلت و ارزش‌های زکات دادن، اقسام و شرایط زکات، نصاب نقدین (طلا و نقره)، نصاب اغنام (انعام) ثلاثه (شتر، گاو، گوسفند) نصاب غلات اربعه (گندم- جو-
مویز- خرما) چگونگی مصرف زکات.
علامه در یک بخش کوتاه نیز به تشریح
زکات فطره و شرایط آن پرداخته است و در پایان از آداب زکات دادن سخن می‌گوید.
«باید که زکات را به قصد قربت بدهد و مبادرت کند، در دادن بعد از تمامی سال در نقدین و انعام و بعد از درویدن و چیدن یا حرس کردن در غلات، و اگر سبب تاخیر، انتظار مستحق یا افضل مستحقین باشد یا خواهد که بسط کند بر اصناف، اولی آن است که از مال خود جدا کند و الا اگر تلف شود،
ضامن است، مگر آن که انتظار کشد که
مویز یا خرما شود و در همه زکات دادن قیمت جایز است الا در انعام که احتیاط آن است که از عین بدهد، مگر آن که فرض معین را نداشته باشد».
رساله فقهی صیام، رساله دیگری از مجموعه حاضر نیز در هشت «در» نگارش شده است که به بیان فضیلت روزه‌های
ماه رمضان و شرایط و آداب آن پرداخته و در پایان در هشتمین «در» از درهای صیام پیرامون
اعتکاف و شرایط آن سخن می‌گوید.
از ترجمه‌های دیگر این مجموعه، «ترجمة الشریعة» است. این رساله نیز در هشت «در» تنظیم شده است. «در» اول به تشریح معنای
شریعت و کیفیت سلوک راه حق می‌پردازد.
«در» دوم این ترجمه در بیان اعمال نیک بدنی و ذکر نمونه‌هایی از آن است. «در» سوم نیز به بیان اعمال ناپسند بدنی اختصاص دارد و در این باره به آیه‌ای از
قرآن اشاره می‌کند: «خدای قبول نمی‌کند عبادت و طاعت را، مگر از آن کسانی که پرهیزگار باشند. ترک معاصی همه فریضه است و ترک مکروهات به منزله نوافل است که ثواب دارد و فعلش عقاب ندارد.»
«در» چهارم این ترجمه پیرامون ثواب برخی اعمال پسندیده و سنت‌های نیک سخن می‌گوید و رفتارهای پسندیده را در دو محور فردی؛ (مانند مسواک زدن، عطر زدن، و...) و اجتماعی (ثواب فریاد رسیدن مسلمانان، عیادت بیمار) ذکر کرده است.
«در» پنجم درباره جزای برخی اعمال ناپسند و چگونگی عقاب آن‌ها گفت و گو می‌کند و در این باره به ذکر احادیثی می‌پردازد؛ از جمله: «بپرهیزید از غافل شدن از یاد حق- جل شانه- پس به درستی که هر که غافل شود از یاد حق، از خود غافل شده است. و بپرهیزید از سهل و خوار گرفتن فرمان خدای، پس به درستی که هر که سبک و سهل گیرد، امر خدای را، خدای او را خوار می‌گرداند، در
روز قیامت .»
«در» ششم این ترجمه از کتاب حاضر سخن از صفات پسندیده نفسانی و منش‌های اخلاقی انسان؛ مانند
صبر و
توکل و... می‌گوید. «صبر یعنی پای افشردن بر دشواری در راه حق، پس اگر به مصیبت صبر کند، سیصد درجه اجر دارد و اگر بر طاعت، ششصد درجه و اگر از مصیبت، نهصد درجه. و این بهترین انواع صبر است. در این قسمت نیز به فرمایش حق تعالی اشاره شده است که می‌فرماید: «جز این نیست که تمام و کامل داده می‌شود، مزد صبرکنندگان، بی حساب.»
«در» هفتم، صفات اخلاقی ناپسند؛ مانند
تکبر، عجب،
حسد و... را معرفی می‌کند.
و در حدیث آمده: حسد ایمان را می‌خورد، همچنان که آتش، هیزم را می‌خورد.
نویسنده «در» هشتم را به ذکر پاره‌ای از آداب سلوک راه خدا اختصاص داده است. و عمده آداب این راه را یاد حق تعالی در هر لحظه و ساعت می‌شناساند و در پایان رساله چنین می‌نویسد: «و هر که توفیق یابد که اعمال حسنه و سنن سنیه مذکوره را به جای آورد و از اعمال سیئه مذکوره اجتناب نماید و اخلاق پسندیده را تحصیل کند و ناپسندیده را از خود دور، روز به روز حالش در ترقی باشد، حسناتش فزاید و سیئاتش مغفور و درجاتش مرفوع و باطنش صافی و قربش به حق وافی و دعایش مستجاب و نفسش مستطاب. بیت:
گر چه وصالش نه به کوشش دهند آن قدر‌ای دل که توانی بکوش
علامه فیض کاشانی در پایان رساله، ماده تاریخ اتمام آن را به لحاظ ماده و سال عبارت «شهر محرم الحرام» می‌نویسد که برابر با ۱۰۷۳ ق است.
وی در انتخاب روایت، احادیثی را که از لقای خداوند، قرب او و رضای حق، سبحانه، سخن می‌گوید، بر روایات فراوانی که از حور و غلمان و میوه‌های بهشتی گفت و گو می‌کند، ترجیح می‌دهد و مخاطب خویش را بر معیار آن احادیث بلند و آسمانی به انگیزش الهی وا می‌دارد.
فیض کاشانی از هر فرصتی برای بیان نکته‌های اخلاقی استفاده کرده است و دفترش سرشار از بینش توحیدی و نگاه عرفانی اوست. چنان که رگه‌های این نگاه والای عارفانه را در بیشترین مباحث کتاب حاضر می‌توان یافت.
نویسنده در آغاز ترجمه‌ها (به جز ترجمه‌های تکمیلی و نیز «ترجمة الصیام» و «ترجمةالزکاة») اشعاری در قالب غزل یا قصیده آورده است که بیشتر آن‌ها با زبانی مناجات گونه پرده از معارف پنهانی موضوعی که رساله بدان پرداخته است، می‌گشاید و نیز با انگیزشی درونی در خوانندگان زمینه سیر و سلوک آن‌ها را در راه بندگی خداوند، فراهم می‌آورد.
نکته قابل توجه این که روزگار علامه محسن فیض کاشانی روزگار اوج استیلای حکومت صفوی است. در این دوران علوم حدیث، تفسیر، فقه و حکمت رونق بسزایی دارد. دانشمندان بزرگی چونان
میرداماد ،
ملاصدرا ،
محقق سبزواری تا
علامه مجلسی در این روزگار می‌زیسته‌اند.
نرم افزار مجموعه آثار علامه فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
