نوادر المخطوطات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نوادر المخطوطات»، مجموعه‌ای از کتب و رسائل کوچک و در عین حال ارزش مند است که توسط
عبد السلام هارون گردآوری شده است. کتاب که به
زبان عربی است، مشتمل بر دو مجلد و هشت مجموعه است که در هر مجموعه، به تناسب، دو یا چند کتاب
ذکر شده است.
نویسنده، انگیزه خود را از جمع آوری این کتب، توجه محققین به آثار مخطوطات مشهور و
غفلت از کتب و رساله‌های کوچک می‌داند. در هر یک از دو مجلد کتاب، چهار مجموعه،
ذکر شده است. در آغاز هر مجموعه، در ضمن یک مقدمه، تحقیقات جامعی به قلم محقق توانا عبد السلام هارون پیرامون مؤلف، نام کتاب و مطالب آن مجموعه ارائه شده که بسیار ارزش مند بوده و بدون مطالعه آن امکان بهره گیری کامل از آثار وجود ندارد.
در این بخش، به ترتیب، گزارش مختصری از مطالب کتب مجموعه ارائه می‌گردد:
۱. «
الرسالة المصریة »، نوشته
ابو الصلت امیة بن عبدالعزیز اندلسی (۴۷۰- ۵۲۸ ق) می‌باشد. در مقدمه این کتاب، شرح حال نویسنده و تالیفات او آمده است. نویسنده، در این اثر شهرهای
مصر و
رود نیل را با قلمی مرکب از
شعر و
نثر توصیف کرده است. او، از ساکنین، کالاها،
عقاید و اخلاقیات مصریان از عهد
فراعنه تا ظهور
اسلام سخن گفته است.
ذکر عجائب ، رواج
ستاره شناسی در مصر و اطباء و ادبای این سرزمین از دیگر مطالب این کتاب است.
۲. «
المرادفات من قریش »، نوشته
ابو الحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵- ۲۲۵ ق) با موضوع حیات اجتماعی در صدر اول اسلام است. منظور از مرادفات، زنانی است که
ازدواج مکرر داشته‌اند. شرح ازدواج‌های ۲۸ تن از
زنان قریش از منابع مختلف گردآوری شده است.
۳. «
من نسب الی امه من الشعراء »، تالیف
محمد بن حبیب بن جعفر ، از علما و ادبای
بغداد است. منابع، حبیب را مادر نویسنده دانسته و پدرش را
ذکر نکرده‌اند. در این اثر، اسامی ۳۹ نفر از
شعرای عرب که نسب آنها با مادرشان شناخته می‌شود، با
ذکر چند بیت از سروده‌های آنها آمده است.
۴. «
تحفة الابیه فی من نسب الی غیر ابیه»، تالیف
مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی از علمای
فارس است. آنچه در این کتاب می‌خوانیم،
ذکر افرادی است که به دو تن از پدران یا مادران، یا غیر
پدر از
اجدادشان ، یا اجنبی که او را بزرگ کرده است، منسوب هستند. این لیست، بالغ بر ۶۱ نفر می‌باشد.
۱. «
کتاب خطبة واصل بن عطاء »، مشتمل بر
ذکر خطبه ابو حذیفه واصل بن عطاء معتزلی است. در ابتدای آن، شرح حالی از واصل آمده است. خطبه واصل بدین جهت اهمیت دارد که ارتجالا این خطبه را بدون اینکه از حرف «راء» که بیشترین استعمال را در
زبان عرب دارد، خوانده است، البته در
تاریخ ، خطبه‌های دیگری که از حروف معینی خالی است، ثبت شده است، اما به صورت ارتجالی نبوده است.
۲. «
کتاب ابیات الاستشهاد »، نوشته
ابو الحسن احمد بن فارس بن زکریای رازی است. وی، از
لغت شناسان مشهور و صاحب کتاب ارزش مند «
مقاییس اللغة » است. همان گونه که از نام کتاب برمی آید، موضوع آن، ابیاتی است که به صورت
تمثیل به کار می‌رود. شیوه نگارش بدین صورت است که ابتدا جایگاه استفاده از این امثال و سپس ابیات،
ذکر شده است. ابن
فارس، عنایت خاصی به امثال داشته و در این زمینه کتاب دیگری با نام «
امثال الاسجاع » نیز نوشته است.
۳. «
رسالة فی اعجاز ابیات تغنی فی التمثیل عن صدورها »، نوشته
ابو العباس محمد بن یزید مبرد (۲۱۰- ۲۸۵ ق)، صاحب کتاب مشهور «
الکامل » است. موضوع این کتاب نیز مانند کتاب پیشین امثال شعری است، اما این دو در شیوه نگارش متفاوتند. در این اثر تنها نام
شاعر و مثل شعری
ذکر شده است و محل کاربرد آن نیامده است. سراینده برخی از امثال نیز مشخص نیست. مؤلف، تنها مصرع‌های دوم ابیاتی را که در تمثیل به کار می‌رود
ذکر کرده و مصحح، در پاورقی مصرع‌های اول را آورده است.
۴. «
کتاب العصا »، تالیف
ابو المظفر اسامة بن منقذ (۴۸۸- ۵۸۴ ق) است. او، در مقدمه کتاب، سبب نگارش و نام گذاری کتابش را این قصه می‌داند که پدرش، از ابو یوسف قزوینی نقل کرده که وی، کتابی با نام «العصا» از مؤلفی نامعلوم را به یکی از ملازمانش داده و در باب ارزش مندی کتاب چنین گفته است: «نیاز تو به بیشتر از آنچه در دست توست، نخواهد افتاد». او، سال‌ها در طلب آن کتاب تلاش می‌کند و زمانی که از یافتنش ناامید می‌شود، دست به تدوین کتابی با همان نام می‌زند. ظاهرا کتابی که اسامه به دنبال آن بوده، «کتاب العصا»، نوشته
جاحظ بوده و او تصور می‌کرده که کتاب دیگری است. او، بسیاری از مطالب را از این کتاب گرفته و مطالب دیگری از اخبار
صالحین و
زهاد و هم چنین اخبار فرنگ و
اخلاق و
سیاست آنها و اتفاقات زمانش را بر آن افزوده است.
۵. «
رسالة التلمیذ »، نوشته
عبد القادر بن عمر بغدادی (۱۰۳۰- ۱۰۹۳ ق) است. این رساله، در رابطه با کلمه «تلمیذ» و معانی و کاربردهای اشتباه آن و چگونگی جمع بستن و مطالب پیرامون آن می‌باشد. نویسنده، در ابتدای رساله، چنین آورده است که کلمه تلمیذ را در کتب لغت متداول نیافته است، البته مقصودش این نیست که اصلا در کتب لغت وجود ندارد، بلکه مرادش آن است که در ماده «تلمذ» نیامده است.
۱. «
رسالة ابی عامر بن غرسیة فی الشعوبیة »، نامه یک عالم شعوبی مسلک به
ابو جعفر خراز است.
فرقه شعوبیه از فرقی است که معتقد به برتری
عجم بر
عرب است. این فرقه در آن مقطع زمانی تحت حمایت
مجاهد بن عبدالله عامری بوده است. نویسنده در این نامه با نثری
مسجع در صدد اثبات معتقدات خود و برتری دادن عجم بر عرب برآمده است.
۲. «
رسالة ابی یحیی بن مسعدة »، در رد رساله
ابو عامر نوشته شده است. در این اثر، از
نثر مسجع و اشعار فراوان استفاده شده است. نویسنده، در نزد ملوک مغرب دارای احترام بوده است. او در فقرات رساله به برخی از قضایای تاریخی، مانند
قیام محمد بن تومرت نیز اشاره کرده است.
۳. «
رسالة ثانیة فی الرد علی ابن غرسیة »، از نویسنده‌ای مجهول است. تشابه شیوه نگارش و نزدیکی شدید بعضی از عبارات رساله به رساله ابی یحیی، احتمال نگارش آن را توسط وی قوت می‌بخشد.
۴. «
رسالة ثالثة فی الرد علی ابن غرسیة »، نوشته
ابو جعفر احمد بن الدودین البلنسی است. نویسنده، با ابن بسام، صاحب «
الذخیرة »، معاصر بوده است.
۵. «
رسالة رابعة فی الرد علی ابن غرسیة »، نوشته
ابو الطیب بن من الله قروی است. نام کامل کتاب، به نقل از کتاب «
البلوی » و «
کشف الظنون »، عبارت است از این عنوان طولانی: «حدیقة البلاغة و دوحة البراعة، المورقة افنانها، المثمرة اغصانها،
بذکر مآثر العربیة و نشر المفاخر الاسلامیة و الرد علی ابن غرسیة فی ما ادعاه للامم الاعجمیة».
۱. «
رسالة جامعة لفنون نافعة فی شری الرقیق و تقلیب العبید »، تالیف ابو الحسن مختار
بن حسن
بن عبدون
بن سعدون،
طبیب بغدادی ، معروف به
ابن بطلان است. در ابتدای مجموعه، مطالبی پیرامون معنای «
رق » و سابقه نظام «رق» در
مصر ،
روم و
یونان باستان و نیز در عهد
جاهلیت عرب
ذکر شده است. شرح حال ابن بطان و فهرست آثار او نیز در این نوشتار دیده می‌شود. این رساله، مشتمل بر مواردی است که باید برای شناخت احوال بنده و
کنیز در هنگان
خرید آنها مورد توجه قرار گیرد. توجه به صحت
اعضاء ،
اخلاق و تلبیسات برده فروشان از فصول کتاب است.
۲. «
هدایة المرید فی تقلیب العبید »، نوشته
محمد غزالی از
رجال عهد
عثمانی است. محقق به شرح حالی از او دست نیافته است. موضوع این اثر، با کتاب پیشین یکی است، جز اینکه مطالب آن تنها به شرایط صحت جسمانی پرداخته و اعضاء مختلف را در فصول کتاب مورد بررسی قرار داده است.
۱. «
کتاب النیروز »، تالیف
ابو الحسن احمد بن فارس است. در ابتدای مجموعه، مطالبی از محقق کتاب، پیرامون
عید نوروز و
زمان آن و نوروز در سرزمین‌های مختلف ارائه شده است. بر خلاف آنچه به
ذهن تبادر می‌کند که این کتاب در باره نوروز و
تاریخ و رسوم آن باشد، ابن
فارس بحثی لغوی را مطرح کرده و الفاظی را که در
صیغه و
وزن با نوروز موافق است، جمع آوری کرده است.
۲. «
الرسالة النیروزیة »، نوشته شیخ الرئیس
ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰- ۴۲۸ ق)،
حکیم و
طبیب معروف است. بو علی در این اثر که هدیه‌ای نوروزی به یکی از امراء است، ابتدا، مراتب موجودات و ویژگی هر مرتبه را
ذکر کرده و در ادامه معانی
حروف مقطعه قرآن کریم را به روش
فلسفی ، مبتنی بر مبادی
ریاضی -
منطقی ، مورد بررسی قرار داده است.
۳. «
رسالة فیها ذکر ما جاء فی النیروز و احکامه مما فسره بطلمیوس الحکیم و وجده عن علم دانیال»، رساله‌ای دو صفحه‌ای از نویسنده‌ای ناشناس است و حاکی از اهمیت ویژه‌ای است که قدماء برای نوروز قائل بوده‌اند و مصادفت آن را در هر روزی از
روزهای هفته با ستاره‌ای خاص، منشا پیدایش اموری ویژه می‌دانسته‌اند.
۴. «
حکمة الاشراق الی کتاب الآفاق »، تالیف
محمد مرتضی حسینی زبیدی (۱۱۴۵- ۱۲۰۱ ق)، از علمای
لغوی قرن سیزدهم است. شرح حال و فهرست تالیفات وی که بالغ بر چهل اثر می‌باشد، در ابتدای کتاب آمده است. این اثر با موضوع کتابت، مشتمل بر ده فصل و یک خاتمه است. از جمله عناوین فصول آن، فضیلت
خط ،
قلم ،
دوات ،
نقطه و
شکل است. در خاتمه نیز آداب
دانشجو با استاد و نصیحتی به سایر کاتبان طرح شده است.
«
کتاب اسماء المغتالین من الاشراف فی الجاهلیة و الاسلام»، تالیف
ابو جعفر محمد بن حبیب بغدادی است.
مغتال ، به کسی می‌گویند که غافلانه، توسط دیگری کشته شده باشد. معیار مشخصی در گزینش افرادی که نام آنها در این کتاب آمده، وجود ندارد و تنها باید گفت مجموعه‌ای از افراد از منابع مختلف گردآوری شده است. در این اثر، نام
علی بن ابی طالب و
امام حسن علیه‌السّلام و نیز
امام رضا علیه‌السّلام با توضیح بسیار ناقصی
ذکر شده است. به دلیل مفصل بودن این کتاب، در این مجموعه، تنها همین یک کتاب آمده است.
۱. از آن جا که کتاب اسماء المغتالین، مفصل بوده، بخشی از آن به این مجموعه منتقل شده است و در انتهای کتاب نیز فهرستی که بالغ بر ۲۷۴ نفر است، درج گردیده است.
۲. «
کنی الشعراء و من غلبت کنیته علی اسمه »، تالیف
ابو جعفر محمد بن حبیب بن جعفر ، نویسنده کتاب سوم از مجموعه اول است. نام این اثر را
ابن ندیم در
الفهرست ، با نام «
کنی الشعراء » و صاحب «
کشف الظنون »، با نام «
اکنی الشعراء »
ذکر کرده‌اند. اسامی شعراء، در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول، اسامی، در ذیل نام
قبیله و در بخش دوم، به صورت فهرست وار
ذکر شده است.
۲. «
القاب الشعراء و من یعرف منهم بامه »، کتاب دیگری از نویسنده پیشین است. در این اثر نیز القاب شعرای قبایل مختلف عرب، به تفکیک هر
قبیله ،
ذکر شده است. در برخی موارد نیز توضیحی مختصر و چند بیت شعر دیده می‌شود.
۳. «
کتاب العققة و البررة »، تالیف
ابو عبیده، معمر بن مثنی (۱۱۰- ۲۱۰ ق) است. نویسنده، در اصل
ایرانی و
یهودی بوده و کتاب‌هایی را در
هجو اعراب نوشته است. برخی، کتاب حاضر را نیز در همین راستا ارزیابی کرده‌اند که چنین جلوه دهد که عرب از بر و
وفا به دور است. در این کتاب در ۱۷ شماره، اسامی افرادی که مورد عاق والدین قرار گرفته‌اند و فرزندانی که والدین خود را هجو کرده‌اند، با
ذکر اشعار آنها
ذکر شده است.
«
کتاب اسماء جبال تهامة و سکانها و ما فیها من القری و ما ینبت علیها من الاشجار و ما فیها من المیاه»، تالیف
عرام بن اصبغ سلمی است. تهامه، به منطقه وسیعی از
جنوب یمن تا
شام اطلاق می‌شده است که علما در مدلول آن اختلاف دارند. آنچه در این کتاب مورد نظر بوده، تهامه
حجاز است. در این کتاب، کوه‌ها، قریه‌ها، درختان و رودهای شهرهایی مانند
مکه ،
مدینه و
طائف ذکر شده است.
محقق، در پاورقی صفحات، آدرس منابع، اختلاف نسخ و توضیح الفاظ و
اصطلاحات را آورده است. در انتهای هر دو جلد، فهارس مشترک ذیل آمده است: ۱.
اعلام ؛ ۲.
قبایل ،
طوایف و مانند آن؛ ۳.
اشعار ؛ ۴.
رجزها ؛ ۵.
امثال ؛ ۶. کتب؛ ۷. مراجع تحقیق؛ ۸. مطالب کتاب. علاوه بر فهارس فوق، موارد ذیل نیز در جلد دوم دیده می‌شود: ۱. فهرست اسامی
گیاهان ؛ ۲. فهرست اسامی
حیوانات ؛ ۳. فهرست لغت؛ ۴. فهرست
کلمات عجمی .
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
