نظریات مشتق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نظریات
مشتق به آرای
اصولیان در بحث
بساطت یا
ترکیب معنای مشتقات
اطلاق می‌شود و در
علم اصول فقه کاربرد دارد.
نظریات مشتق، به آرایی گفته می شود که درباره بساطت و یا ترکیب معنای مشتق ارائه شده است.
میان
علمای اصولی درباره این که آیا معنا و موضوع له مشتق، مرکب است یا بسیط، اختلاف وجود دارد و در این‌باره دو دیدگاه ارائه شده است:
۱. بساطت مشتق؛ یعنی معنایی که با شنیدن مشتق به
ذهن تبادر می‌کند معنایی بسیط است؛
۲. ترکب مشتق؛ یعنی معنای مشتق امری
مرکب است
در ملاک بساطت و ترکب معنای مشتق نیز اختلاف وجود دارد:
۱. برخی مانند مرحوم
آخوند خراسانی معتقدند ملاک بساطت، بساطت معنا در مرحله
تصور و ادراک است و این بساطت با این مطلب که مشتق در
تحلیل مفهومی در
ذهن ، به دو یا چند جزء منحل می‌گردد، ارتباطی ندارد؛ برای مثال، با شنیدن لفظ «ضارب» مفهوم واحدی به ذهن می‌آید به نام «زننده» که یک تصور بسیط است. این معنای بسیط ممکن است در مرحله بعد بر اثر
تحلیل عقلی ، به «ذات ثبت له الضرب» منحل شود، اما چون ملاک بساطت، بسیط بودن در عالم تصور و ادراک است، منافاتی ندارد که این مفهوم بسیط در مرحله بعد، به وسیله
تحلیل ذهنی به دو یا چند جزء منحل گردد. هم چنین، ملاک ترکیب، تبادر چند صورت ذهنی در ذهن از شنیدن لفظ مشتق است؛ برای مثال، از شنیدن لفظ «ضارب» صورت ذهنی ذات، مبدأ و تلبس ذات به مبدأ، در ذهن مخاطب و شنونده پدید می‌آید، چون معنای آن «ذات ثبت له الضرب» است.
بر اساس این مبنا، بساطت یعنی پدید آمدن یک صورت ذهنی از شنیدن لفظ مشتق در ذهن مخاطب، و
ترکیب یعنی پدید آمدن چند صورت ذهنی از شنیدن لفظ
مشتق در ذهن مخاطب.
۲. برخی هم چون مرحوم
محقق خوئی معتقدند ملاک بساطت، عدم انحلال یک مفهوم حتی در
تحلیل مفهومی و عقلی است و مرکب یعنی این که با تحلیل عقلی، آن چیز به دو یا چند جزء منحل شود و یا این که بدون تحلیل نیز دارای اجزا باشد.
در کتاب
محاضرات فی اصول الفقه آمده است:
«و من مجموع ذلک یستبین ان مرکز النزاع هو البساطة و الترکیب بحسب التحلیل و الواقع لا بحسب الادراک و التصور».
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۸۴۲، برگرفته از مقاله «نظریات مشتق».
