نامه‌های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نامه‌های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما، به کوشش فتح الله کشاورز، مشتمل بر تعدادی از نامه‌های فیروز میرزا فرمانفرما به مقامات درجه اول کشوری است، بسیاری از ابهامات مربوط به قوای نظامی، اوضاع سیاسی و اداری کشور و نحوه دریافت
مالیات در فاصله سال‌های ۱۲۹۶- ۱۲۸۵ هجری قمری را روشن و مشخص می‌سازد و راهگشای شناخت شخصیت حقیقی فیروز میرزا فرمانفرما خواهد بود.
پس از ذکر مقدمه و فهرست موضوعی اسناد، نامه‌های حکومتی فیروز میرزا به ترتیب سال، بدون ساختار خاصی قید شده است.
تاریخ دوره قاجاریه با وجود نزدیکی زمانی و در دسترس بودن اسناد و مدارک آن دوره، هنوز به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته و ابهامات و نکات تاریک فراوانی در آن وجود دارد.
یکی از رجال مهم و مؤثر در
حکومت این دوره، فیروز میرزا فرمانفرما است. درباره نقش فیروز میرزا فرمانفرما و عملکرد او در
حکومت قاجار نیز تاکنون تحقیق جامعی صورت نگرفته است. بررسی‌های اختصاصی انجام شده، در این زمینه منحصر به برخی تحقیقات پراکنده؛ مانند:
خاندان حکومت گر در ایران، به قلم ابوالفضل قاسمی و تصحیح سفرنامه فیروز میرزا به کرمان و بلوچستان توسط خانم دکتر منصوره اتحادیه می‌باشد. برخی از منابع عمومی دست اول این دوره نیز مانند آثار
اعتمادالسلطنه با حمایت حکومت و با ملاحظات خاص پدید آمده است.
در سازمان اسناد ملی ایران، اسناد بسیار ارزشمند و قابل توجهی از دوره قاجاریه نگهداری می‌شود. بخشی از این اسناد که به دلیل اهمیت موضوعی آنها انتخاب و در قالب مجموعه حاضر تقدیم جامعه پژوهشگران شده، اسنادی است که از اداره کل بیوتات وزارت امور اقتصادی و دارایی به سازمان انتقال یافته و شامل نامه‌های فیروز میرزا فرمانفرما به ناصرالدین شاه و برخی از تلگرافات رجال درجه اول کشور به فیروز میرزا و پاسخ تلگرافات مزبور است.
از آنجا که فرمانفرما دارای مناصب مهم و مختلفی بوده، تحقیق حاضر به منظور بررسی عملکرد او به لحاظ سیاسی، اجتماعی و به ویژه نظامی و نیز ارائه اطلاعات موجود در اسناد درباره اوضاع عمومی و به خصوص وضعیت نظامی کشور انجام پذیرفته است. ضمنا مطالعه اسناد حاضر خواننده را با نوع
نثر و واژه‌های مستعمل در آن دوره و همچنین روابط اداری کارگزاران حکومت آشنا می‌کند.
فیروز میرزا فرمانفرما، شانزدهمین فرزند ذکور عباس میرزا نایب السلطنه، در سال ۱۲۳۳ ق به دنیا آمد.
او در سن ۱۷ سالگی
والی فارس شد و تا سال ۱۳۰۳ ق؛ یعنی حدود ۵۳ سال از
عمر خود را عهده دار مناصب مهم بود. فیروز میرزا با هما خانم، دختر بهمن میرزا بهاءالدوله
ازدواج کرد.
وی در این مدت دوبار به حکومت فارس، دوبار به حکومت کرمان و دوبار به پیشکاری ولیعهد در
آذربایجان منصوب گردید. سپس ارتقای منصب یافته، به وزارت جنگ برگزیده شد.
بعد از آن با دریافت لقب فرمانفرمایی، به حکومت ایالت مرکزی انتخاب گردید.
پس از درگذشت فتحعلی شاه، حسینعلی میرزا فرمانفرما، فرزند او که حدود سی و پنج سال حاکم فارس و بنادر بود، به دستیاری حسنعلی میرزا شجاع السلطنه والی کرمان، با محمد شاه به مخالفت برخاست و تاج بر سر گذاشته، خود را حسینعلی شاه خواند و
سکه به نام خویش زد و در عمارت آیینه، مشهور به کاخ همایون به تخت نشست. محمد شاه برای مقابله با او، به صواب دید میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی، در اواخر
شوال ۱۲۵۰ اردویی فراهم نموده به فارس اعزام کرد.
در مجموعه اسناد حاضر، مواردی از اختلاف نظر فیروز میرزا با دیگر زمامداران کشور در خصوص امور نظامی به ویژه درباره
خراسان به چشم می‌خورد. به عنوان مثال اسناد شماره ۲۲، ۲۹، ۳۴ نظرات متفاوت آنها را در تامین ملزومات و تجهیزات نظامی و اعزام
قشون به نقاط مختلف خراسان نشان می‌دهد.
اسناد شماره ۵۴ تا ۱۳۳ این مجموعه مربوط به سال ۱۲۹۴ ق؛ یعنی دوره فرمانفرمایی فیروز میرزا بر ایالت مرکزی است. این اسناد؛ شامل نامه‌های فیروز میرزا به دبیرالملک است که سمت وزیر رسائل یا رئیس دفتر مخصوص
شاه را داشته و در آنها درباره افواج،
قنوات، هزینه‌های حکومتی، زندگی
سادات، طوایف منطقه، تامین
گندم، مالیات، معابر، تامین
امنیت و دیگر امور اجتماعی و حکومتی مذاکره شده است. در سال ۱۲۹۶ ق در کرمان
قحطی روی داد و
نان کمیاب شد. مردم شهر
شورش کردند و یحیی خان کلانتر
شهر به
قتل رسید.
به دستور ناصرالدین شاه حاجی غلامرضاخان شاهسون از
منصب خود عزل و فیروز میرزا برای دومین بار به حکومت کرمان و بلوچستان منصوب شد. فیروز میرزا در موقع حرکت به طرف کرمان حضور شاه رسید. ناصرالدین شاه دستوراتی به او داد و ضمنا قدغن نمود تا محرکین قتل یحیی خان کلانتر را مجازات نماید. فیروز میرزا عازم کرمان شد و در
جمادی الثانی ۱۲۹۶ به محض ورود به گواشیر قضیه قتل یحیی خان را پیگیری کرد و مامورین و فراش‌ها را به تعقیب مقصرین فرستاد و همه آنها را به
غل و زنجیر کشیدند.
اسنادی که با شماره‌های ۱۳۴ تا ۱۵۹ در این مجموعه ارائه شده، مربوط به سال ۱۲۹۶ ق؛ یعنی دومین دوره حکومت فیروز میرزا در کرمان است و شامل تلگرافاتی از سوی شاه، سپهسالار، مستوفی الممالک، امین الملک، امین السلطان و نصرالله خان به فیروز میرزا و پاسخ او به تلگرافات مزبور می‌باشد. در این اسناد درباره امور عمومی منطقه کرمان و مشکلات موجود مذاکره شده است.
سرانجام فیروز میرزا در روز ۲۹
ربیع الاول سال ۱۳۰۳ در سن هفتاد سالگی در
تهران درگذشت. اعتمادالسلطنه علت
فوت وی را
افراط در
شراب و مرض ذات الجنب نوشته است.
برای تنظیم این مجموعه ابتدا کلیه اسناد مربوط به فیروز میرزا فرمانفرما در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران مورد شناسایی قرار گرفت و نامه‌های مربوط به امور حکومتی از میان آنها انتخاب و درباره آنها مطالعه و بررسی گردیده است. سپس با رعایت
امانتداری، در موارد ضرور مبادرت به علامت گذاری شده است.
اسناد مجموعه بر اساس تقدم تاریخی تنظیم شده و در تصحیح و ویرایش آن حفظ اصالت سند مورد توجه بود. در جاهایی که املای کلمه‌ای اجبارا عوض شده، اصل آن در پی نوشت‌ها آمده است. در موارد معدودی که یک کلمه خوانده نشد، به جای آن یک خط تیره گذاشته شد. کلمات افزوده شده، به متن در میان قلاب آورده شد تا مفهوم عبارات بهتر درک شود. هیچ کلمه و جمله‌ای از متن نامه‌ها حذف نگردید.
در فهرست تفصیلی یا موضوعی اسناد، قبل از متن نامه‌ها ملاحظه می‌شود، عنوان هر
سند با ارجاع به شماره صفحه بازنویسی شده و شماره دستیابی به اصل هر یک از اسناد در آرشیو سازمان اسناد ملی
ایران آمده است. شماره دستیابی شامل یک عدد یک یا دو رقمی در سمت چپ که بیانگر شماره آلبوم و یک یا چند عدد یک تا سه رقمی در سمت راست، بیانگر شماره یا شماره‌های اسناد مورد نظر می‌باشد.
در بخش مقدمه با استفاده از منابع و مدارک مربوط، ضمن معرفی فیروز میرزا فرمانفرما، مراحل مختلف زندگی او با اسناد ارائه شده که مربوط به سال‌های ۱۲۸۵، ۱۲۸۶، ۱۲۸۷، ۱۲۸۸، ۱۲۹۴، ۱۲۹۶ ق است.
در قسمت پی نوشت‌ها به منظور روشن شدن کامل موضوع اسناد، برخی واژه‌ها و اصطلاحات مستعمل در آن دوره معنی شده و نیز برخی رجال و شخصیت‌ها و همچنین اماکن جغرافیایی عنداللزوم به طور اختصار معرفی گردیده است. پس از پی نوشت‌ها تصاویر گزیده‌ای از اسناد آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
