منبع تامین آب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
آیات متعددی از
قرآن آسمان به عنوان منبع تأمین
آب مورد نیاز
انسان و سایر ساکنان
زمین معرفی شده است.
بیش از ۲۹
آیه ، آسمان را منبع نزول و تأمین آب مورد نیاز انسان و ساکنان روی زمین معرّفی کرده است: «أَنزَل مِن‌السَّماء
مَاءً»
در این آیات و بسیاری از آیات دیگر، فرو فرستادن آب از آسمان با واژه‌های «أنزلنا» یا «نزّلنا» بیان شده است که واژه اخیر بر فراوانی نزول آب
دلالت می‌کند؛ ولی در آیه ۲۵
عبس تعبیر ریختن (صببنا) به‌کار رفته است: «أَنّا صَببنَا
المَاءَ صَبّاً».
در آیه ۱۱
قمر که فرو فرستادن
آب را برای عذاب و غرق شدن قوم
نوح حکایت می‌کند، گونه تعبیر با آیات پیشین متفاوت است و از گشودن درهای
آسمان با آبی فراوان و پی در پی سخن رفته است: «فَفَتحنَا أَبوبَ السَّماء بِماء مُنهَمِر». نکته برجسته و تأکید شده در تمام این آیات، این است که «خداوند» آب را از آسمان فرو می‌فرستد. در آیه ۶۹
واقعه توان فرو فرستادن آب از انسان نفی شده و فقط به خداوند اختصاص یافته است: «ءَأَنتُم أَنزلتُموهُ مِن المُزنِ أَم نَحنُ المُنزِلون».
در مقصود از سماء، تفاسیری کم و بیش گوناگون از سوی مفسران ارائه شده است: برخی گفته‌اند: باران، آبی است که از زیر
عرش خدا بیرون آمده، از آسمانی به آسمانِ پایین‌تر فرو می‌ریزد تا به آسمان دنیا می‌رسد و در محلی به نام «ایرم» جمع می‌شود؛ آن‌گاه ابرهای سیاه به طرف آن رفته، از آن سیراب می‌شوند؛ سپس
خداوند آن را به هر کجا که می‌خواهد می‌فرستد.
عکرمه گفته است: آب از آسمان هفتم بر روی ابرها فرو می‌ریزد که هر
قطره آن به اندازه یک
شتر است.
از حسن بصری پرسیده شد که باران از آسمان است یا ابر؟ پاسخ داد: از آسمان است و
ابر ، عَلَمی است که
آب از آسمان بر آن فرو می‌ریزد. نظیر این
تفسیر از سدّی نیز نقل شده است.
ریشه این نوع تفسیر از آیات را که امروزه قابل اثبات نیست می‌توان در روایات اسرائیلی مشاهده کرد؛ چنان‌که از کعب نقل شده است: ابر، غربال باران است و اگر هنگام نزول آب از آسمان ابر نمی‌بود، آب همه آن‌چه را که روی
زمین بود، از بین می‌بُرد.
وهب بن منبه گفته است که نمی‌دانم باران، قطره‌ای است که از آسمان بر ابر فرو ریخته یا در خود ابر ایجاد شده است.
از میان مفسّرانِ متأخّر،
فخر رازی (م. ۶۰۶) در این باره یک‌سان نظر نداده است. وی در تفسیر آیه ۱۶۴
بقره ابتدا سه احتمال درباره مبدأ نزول آب را بیان کرده است:
۱. آسمان.
۲.
ابر .
۳. بر اثر حرارت
خورشید بخار آب از سطح
زمین برخاسته، به طبقات سرد جوّ می‌رسد و پس از پیوستن به یک‌دیگر به صورت قطره‌های باران فرو می‌ریزد؛ آن‌گاه خود با استناد به ظاهر آیه، نظر نخست را برگزیده است.
وی همچنین در ذیل آیه ۹۹
انعام سه نظر پیشین را نقل کرده؛ بدون آن‌که یکی از آن‌ها را ترجیح دهد؛ هر چند نظر
جُبّایی را که مبدأ نزول آب را آسمان می‌دانسته، به صورت مشروح و همراه با ادلّه‌اش بیان می‌کند. از مهم‌ترین ادلّه جبّایی، این است که ظاهر آیات، بر نزول آب از آسمان
دلالت دارد و هیچ دلیلی محال بودن آن را اثبات نکرده است.
فخر رازی برخلاف نظر اوّلش در ذیل آیه ۳۲
ابراهیم می‌گوید: درباره مبدأ نزول
باران دو رأی است:
۱. مقصود از سماء ابر است و
آب از آن نازل می‌شود؛
۲. آب از خود آسمان نازل می‌شود؛ ولی این نظر بعید است؛ زیرا گاهی اتّفاق می‌افتد که کسی در دامنه
کوه قرار دارد و نزول باران را مشاهده می‌کند؛ ولی همین که بر فراز قله
کوه می‌رود، ابر را پایین‌تر از قلّه می‌بیند و در آن‌جا نشانی از باران نیست؛
با این حال، فخر معتقد است: نظر فیلسوفان درباره نزول آب که منشأ آن را ابرهای تشکیل شده از بخارهای متصاعد از
زمین می‌دانند، درست نیست؛ زیرا مستلزم نفی فاعل مختار، و قدیم شمردن عالم است.
عدّه‌ای دیگر از مفسّران با توجّه به کاربرد واژه «سماء» در معنای ابر که میان
عرب رایج بوده،
معتقدند که باران از ابر فرود می‌آید، نه
آسمان ؛
امّا پاره‌ای از مفسّران، «سماء» را به معنای حقیقی خودش (جهت بالا) دانسته‌اند؛
یعنی مقصود از سماء کاربرد عرفی آن، فضا است که بر
زمین محیط است و بیننده آن را هم‌چون قبّه‌ای آبی رنگ می‌بیند؛
چنان‌که
حدیث پیش‌گفته
امام سجاد علیه‌السلام به همین معنا تصریح دارد. ابرهای آسمان از آب‌های سطحی
زمین به ویژه دریاها که بر اثر حرارت
خورشید تبخیر شده، تشکیل می‌شود؛ امّا
قرآن کریم دریاها را منبع تأمین آب مورد نیاز مردم معرّفی نکرده؛ با این که در ۴۰ آیه، از دریاها یاد شده است. آن‌چه در یادکرد نام دریاها برجسته‌تر می‌نماید، تسخیرآب دریاها برای
انسان است تا در آن‌ها، کشتی براند و روزی به دست آورد: «اَللّهُ الَّذی سَخَّر لَکم البَحر لِتَجرِی الفُلک فِیه بِأَمرِهِ.»
مفسران معاصر، آیه ۱۱
طارق (والسَّماءِ ذاتِ الرَّجعِ) را با توجّه به معنای رجع (بازگرداندن) اشاره به این دانسته‌اند که سرچشمه آب
باران ، آب‌های زمینی به ویژه آب دریاها است؛
به هر حال در بخشی از این آیات، آب نازل شده از آسمان با صفت ویژه‌ای همراه شده که از بار معنایی خاصّی متناسب و مرتبط با مجموعه آیات برخوردار است؛ به طور مثال در آیه ۴۸ فرقان،
با وصف «طهور» آمده و در آیه ۹ ق
، «مبارک» (دارای خیر و نفع فراوان)
خوانده شده است: «و‌نَزَّلنا مِن السَّماءِ
مَاءً مُبارکاً» و در آیه ۱۴ نبأ (نبآ:۱۴) با صفت «ثجّاج» (زیاد)
همراه است: «و‌أَنزلنَا مِن المُعصِرتِ
مَاءً ثَجَّاجاً». «بِقَدَر» صفت دیگری است که در آیه ۱۸
مؤمنون و ۱۱ زخرف
به آن اشاره شده است: «و‌أَنزَلنا مِن السَّماءِ
مَاءً بِقَدر»؛ یعنی آب را به اندازه معین و متناوب
یا به اندازه نیاز مردم یا به اندازه‌ای که به آنان سود رساند و زیان‌بار نباشد،
به
زمین فرو فرستادیم. تفسیری از
ابن‌مسعود درباره «قَدَر» نقل شده که می‌گوید: میزان نزول باران از
آسمان در سال‌های گوناگون برابر است؛ امّا این‌که این باران‌ها در کجا ببارد، آن را
تقدیر الهی مشخّص می‌کند.
برخی نیز مقصود از قدر را
تقدیر الهی گرفته، برآنند که نزول باران از آسمان به همان اندازه‌ای است که
خداوند براساس
حکمت و
تدبیر خود مقدّر کرده است؛ بدون آن‌که قطره‌ای کم یا زیاد شود.
کوه‌ها نیز از مخازن آبند که افزون بر تأثیر در نزول آب از آسمان، نقش مهم‌تری نیز در ذخیره‌سازی آن دارند که به تدریج،
آب مورد نیاز
بشر را از طریق نهرها، رودها و یا چشمه‌ها تأمین می‌کنند.
در آیه ۳
رعد از آفرینش کوه‌ها و در پی آن، ایجاد رودها به دست خداوند خبر داده شده است: «و‌هُو الَّذِی مَدَّ الأَرضَ و جَعلَ فِیهَا رَوسِیَ و أَنهـراً». آیه ۲۷ مرسلات
نیز به روشنی می‌گوید: ما در
زمین کوه‌های سر به فلک کشیده پدید آوردیم و برای شما
آب شیرین و گوارا فراهم ساختیم: «و‌جَعلنَا فِیها رَوسِیَ شـمِخـت و أَسقَینـکم
مَاءً فراتاً».
برخی مفسّران بر آنند که
نکره بودن «
ماءً فُراتاً» در سیاق امتنان،
دلالت دارد بر این‌که همه آب‌های شیرین موجود در زمین از
آسمان است و ذکر آن پس از ذکر ایجاد کوه‌ها در
زمین ، از نقش و تأثیر کوه‌ها در پیدایش رودهای کوچک و بزرگ و تأمین آب گوارا برای
انسان خبر می‌دهد.
آنان با توجّه به پژوهش‌های علمی بر این باورند که
بخار آب به صورت ابر در می‌آید و هنگام رسیدن به طبقات سرد جَو پس از سرد و متراکم شدن، به
باران و برف تبدیل می‌شود و مهم‌ترین عاملِ سرد شدن جو و نزول باران، قلّه‌های کوه‌ها و بادهایند و آیه پیشین به همین معنا اشاره دارد.
در آیه ۱۵
نحل نیز از کوه‌ها در کنار نهرها یاد شده است: «و‌أَلقیَ فِی‌الأَرضِ رَوسِی أَن تَمِیدَبِکم و أَنهـراً». کوه‌ها نه تنها در تأمین دائم آب آشامیدنی برای انسان نقش اساسی دارند، بلکه آب مورد نیاز انواع درختان و گیاهان را نیز تأمین می‌کنند. آیه ۷ ق
که در آن از رویش گیاهان پس از ایجاد کوه‌ها در
زمین ، سخن رفته، به این
حقیقت اشاره دارد: «والأَرضَ مَددنهَا و أَلقَینا فِیها رَوسی و أَنبتنَا فِیها من کلِّ زَوج بَهِیج».
آیه ۱۸ مؤمنون،
از اسکان و ذخیره‌سازی آبِ نازل‌شده از
آسمان در زمین خبر می‌دهد: «و‌أَنزلنَا مِن السَّماء
مَاءً بِقَدَر فَأَسکنّـه فِی‌الأَرضِ» که در یک
تفسیر از آیه، مقصود از اسکان آب، برف‌های انباشته شده بر فراز قله‌های کوه‌ها دانسته شده
که به تدریج ذوب شده، با سرازیر شدن به دامنه کوه‌ها،
آب مورد نیاز در تمام فصل‌های
سال را در اختیار اهل زمین قرار می‌دهد. تفسیر مشهورتری از اسکان آب در زمین، مقصود از آن را ذخیره شدن آب‌های باران در درون زمین می‌داند.
حدیثی از
امام باقر علیه‌السلام نیز به هر دو تفسیر از اسکان آب اشاره دارد. این
حدیث می‌گوید: مراد از آن، نهرها، چشمه‌ها و چاه‌ها است.
به جز این، آیه، زمین را مخزنی دیگر برای آب باران دانسته است.
آیه ۲۱ زمر
نیز به منابع زیرزمینی آب اشاره کرده و یکی از نعمت‌های خداوند را نزول آب از آسمان و فرو بردن آرام و تدریجی در زمین و هدایت آن به سوی چشمه‌ها دانسته است: «أَلَم تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنزلَ مِن السَّماءِ
مَاءً فَسلَکهُ ینـبیعَ فِی‌الأَرضِ». براساس این آیه، منشأ اصلی آب‌های زیرزمینی آبی است که از آسمان نازل شده
و پس از نزول، بخشی از آن در نهرها و رودها جاری می‌شود و این
آیه از بخش دیگر آن خبر می‌دهد که از راه منافذ
زمین به درون آن فرو می‌رود؛ آن‌گاه آبی که در مناطق مرتفع در زمین فرو رفته، اغلب از طریق چشمه‌ها به سطح زمین می‌آید و بخشی که در دشت‌ها و مناطق پست، در زمین فرو می‌رود، از طریق کندن چاه، قابل دست‌یابی است.
از دیگر آیات در این باره، آیه ۲۲ حجر
است که به آب‌های ذخیره شده در زیرزمین نیز اشاره دارد: «فَأَنزلنَا مِن السَّماءِ
مَاءً فَأَسقَینـکموهُ و مَا أَنتُم لَهُ بِخزِنین». این آیه می‌گوید: خداوند از آسمان برای شما
آب فراهم کرد؛ در حالی که شما پیش از نزول و پس از آن، حافظ و نگه‌دارنده آن نبودید؛ بلکه فقط خداوند است که آب را برای شما نگه‌داری می‌کند؛ سپس به اندازه نیاز از طریق چشمه‌ها و از دل زمین بیرون می‌آورد.
چاه و
چشمه ، دو راه دست‌یابی به آب‌های زیرزمینی است که در آیاتی، از آن دو نام برده شده است. از چاه، جز چند مورد به‌طور مثال در آیه ۱۹
یوسف و ۳۲ قصص
در ماجرای حکایت اقوامی از گذشتگان یاد نشده که در ضمن، اشاره‌ای به تاریخچه استفاده از آب چاه نیز هست؛ امّا چشمه، افزون بر این‌که در آیات بیش‌تری از آن یاد شده، یکی از نعمت‌های الهی به
انسان نیز دانسته شده است.
درباره آب چشمه، از یک سو، جوشش آن از
زمین را به خدا نسبت داده
و از سوی دیگر، آیه ۳۰ ملک
ناتوانی
انسان را از استخراج آب از زمین اعمّ از چشمه و چاه به مردم یادآوری و فقط خدا را توانا بر آن معرّفی می‌کند: «قُل أَرءَیتُم إِن أَصبَحَ مَاؤُکم غَوراً فَمن یأتِیکم بِمَاء مَعِین».
دائرةالمعارف قرآن جلد اول، برگرفته از مقاله «نقش آب».
