مناظره درباره بذل و بخشش امامان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در روایات اسلامی،
روایات بسیار دیده می‌شود که در آنها آمده برخی از
معصومان (علیهم‌السّلام) مبالغ کلان را به برخی افراد مانند شاعران، یا نیازمندان، یا افراد مختلف دیگر بخشیده‌اند، از طرفی
امام علی در بخشش مال به افرادی چون
عقیل سخت گیری می‌کردند به نظر می‌رسد در عملکرد
معصومان تضاد وجود دارد. در این
مناظره به پاسخ این
شبهه پرداخته‌ایم.
استاد: ممکن است بعضی از این روایات سند استواری نداشته باشد، ولی به قدری این‌گونه روایات بسیار هستند، که نمی‌توان همه آنها را انکار کرد، قطعاً بخشی از آنها دارای سند خوب هستند، به عنوان نمونه، در اینجا به چهار روایت زیر توجّه کنید:
۱.
عبدالرّحمن سلمی،
سوره حمد را به فرزند
امام حسین (علیه‌السّلام) آموخت، امام حسین (علیه‌السّلام) هزار
دینار و هزار
حُلّه (لباس خوب آن عصر) به او
جایزه داد و دهان او را پر از «
دُرّ» کرد.
۲.
مسافر درمانده‌ای به حضور
امام رضا (علیه‌السّلام) آمد و گفت: توشه راه سفرم تمام شده، مبلغی که مرا به وطنم برساند، به من بدهید، وقتی که به
وطن رسیدم، به همان‌اندازه به نیّت شما به فقراء
صدقه می‌دهم. امام رضا (علیه‌السّلام) برخاست و به‌اندرون خانه رفت، کیسه‌ای محتوی دویست درهم آورد و به او داد، و فرمود: «این مبلغ را به تو بخشیدم، وقتی به وطن رسیدی لازم نیست از جانب من به همان‌اندازه، صدقه بدهی».
۳.
امام سجّاد (علیه‌السّلام) دوازده هزار درهم برای «
فرزدق» شاعر که در زندان به سر می‌برد، فرستاد، و پیام داد که تو را به حقّ من، این مبلغ را بپذیر، و فرزدق پذیرفت.
۴.
دِعْبِل شاعر حماسه‌سرای
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) قصیده‌ای در مدح و سوگ
امامان (علیهم‌السّلام) سرود، حضرت رضا (علیه‌السّلام) کیسه‌ای محتوی صد
دینار پول برای او فرستاد، دِعْبِل آن سکّه‌ها را که نام امام بر آنها بود، به شیعیان عراق فروخت، در برابر هر دینار صد درهم گرفت، و وضع زندگی خود را سامان بخشید.
و امثال این‌گونه روایات که فراوان است.
دانشجو: اگر این روایات، درست هستند، پس چرا
امام علی (علیه‌السّلام) در مصرف «
بیت‌المال» آن‌همه سختگیری می‌کرد، و آن را به طور مساوی، تقسیم می‌نمود، مثلاً برادرش عقیل، مقداری بیش از سهمیّه خود (آرد) برای رفع نیازهای ضروری خود، از آن حضرت درخواست کرد، او آهنی را با آتش سرخ کرد و آن را به بدن عقیل نزدیک نمود، وقتی که عقیل احساس داغی آهن کرد، آه و ناله جانسوز کشید، امام علی (علیه‌السّلام) به او فرمود: «زنان در سوگ تو بنشینند‌ای عقیل! از آتشی که انسان برای بازی خود آن را گداخته، نعره می‌کشی، ولی مرا به سوی آتشی می‌کشانی که
خداوند جبّار آن را از
خشم خود افروخته است، تو از آزار کوتاه، ناله می‌کنی، ولی من از آتش افروخته طولانی
دوزخ، ناله نکنم؟».
استاد: اشتباهی که شما می‌کنید این است که تصوّر می‌کنید، منابع درآمد امامان (علیهم‌السّلام) تنها بیت‌المال بوده است، از این‌رو بین آن بذل و بخشش‌ها، و این سختگیری امام علی (علیه‌السّلام) در مصرف بیت‌المال، یک نوع تضادّ می‌بینید. ولی حقیقت این است که منابع درآمد امامان (علیهم‌السّلام) مختلف بوده است، آنها در مورد بیت‌المال، همان رفتار را می‌نمودند که امام علی (علیه‌السّلام) می‌نمود، ولی منابع درآمد امامان (علیهم‌السّلام) تنها بیت‌المال نبود، مثلاً امام علی (علیه‌السّلام) در آن ۲۵ سال (عصر
خلافت ابوبکر و
عمر و
عثمان) می‌دید شیعیان از نظر اقتصادی در مخاطره سختی هستند، از طرفی حفظ شیعه یعنی حفظ
اسلام ناب و حقیقی، از این‌رو در آن ۲۵ سال مشغول کشاورزی شد، و نخلستان‌ها و قناتهایی احداث نمود، و درآمد آنها را به
شیعیان می‌داد، و با بذل و بخششهای وسیع، آنها را اداره می‌کرد، و بعد همان باغ‌ها و نخلستان‌ها را وقف نمود، تا فرزندان و نوادگان او درآمد آنها را در راه تامین معاش فقراء و شیعیان به مصرف برسانند. امام صادق (علیه‌السّلام)
امام باقر (علیه‌السّلام) امام کاظم و ائمه دیگر (علیهم‌السّلام)
کشاورزی و
دامداری می‌نمودند، و افرادی را برای تجارت، گماشته بودند، آنها می‌دانستند که ممکن است شیعیان بر اثر فشار
فقر، به بیگانگان بپیوندند، از درآمدهای مشروعی که از دسترنج خود و دوستانشان به دست می‌آمد، برای حفظ شیعه، به مصرف می‌رساندند، نه این‌که از بیت‌المال آن همه بذل و
بخشش کنند.
افزون بر آنچه گفته شد باید توجه داشت به این‌که در عصر امامان (علیهم‌السّلام) شیعیان که رهرو اسلام ناب بودند. در خطر سقوط قرار داشتند، و حقوق آنها قطع شده و سخت در فشار فقر به سر می‌بردند، و نظر به این‌که نگهداری
شیعه، نگهداری کیان و ارکان اسلام بود، و موجب قطع ایادی ضدّ اسلام می‌شد، از
خمس و
بیت‌المال نیز (به طوری که موجب
تبعیض نشود) جایز بود به آنها داده شود، تا به وسیله آنها، اسلام
محمّدی (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) و علوی (علیه‌السّلام) از گزند ناپاکان، حفظ گردد، زیرا یکی از مصارف بیت‌المال مواردی است که موجب استحکام و استواری
دین و حفظ آن گردد.
بیان چند نمونه از منابع درآمد امامان (عليهم‌السّلام) را كه از طريقی غير از بيت‌المال بوده بیان می‌شود.
امام علی (علیه‌السّلام) سرپرستی دو مزرعه احداثی خود را که دارای آب و
زراعت و درخت بود، بر عهده «
ابونَیْزَر»، یکی از مسلمانان، واگذار کرد، که نام یکی از آنها «
مزرعه ابونیزر»، و دیگری به نام «
بُغَیْبُغَه» بود، ابونیزر می‌گوید: روزی من در باغ بودم، امام علی (علیه‌السّلام) وارد باغ شد و فرمود: «آیا غذا در نزد تو هست؟! »
عرض کردم: با کدوئی که از این باغ به دست آمده، و روغن، غذائی آماده کرده‌ام. او غذا را آورد و پس از صرف غذا، آن حضرت کلنگی به دست گرفت و داخل چاه
چشمه شد و به لای‌روبی
قنات پرداخت، و پس از مدّتی در حالی که عرق از پیشانی می‌ریخت از چاه بیرون آمد، و بار دیگر داخل چاه رفت و هم‌چنان به لای‌روبی پرداخت، هنگام کلنگ‌زدن در درون چاه صدای همهمه آن حضرت در بیرون چاه به گوش می‌رسید، آن بزر‌گ‌مرد، آن قنات را به گونه‌ای پاک‌سازی و لای‌روبی کرد، که به‌اندازه قطر گردن شتر، به آب آن قنات افزوده شد، سپس با شتاب از چاه بیرون آمد و به ابونیزر فرمود: «خدا را گواه می‌گیرم که این چشمه و قنات را
وقف کردم»، کاغذ و قلم طلبید، حاضر کردم
وقفنامه آن را نوشت... روایت شده:
امام حسین (علیه‌السّلام) مقروض شد،
معاویه دویست هزار دینار برای آن حضرت فرستاد تا مزرعه و چشمه ابونیزر را بفروشد، امام حسین (علیه‌السّلام) نپذیرفت و فرمود: «پدرم این دو چشمه و مزرعه» را وقف نموده تا صورتش در
قیامت، از حرارت آتش دوزخ، محفوظ بماند، بنابراین آن را به هیچ قیمت نمی‌فروشم».
امام باقر (علیه‌السّلام) مشغول بیل زدن و آماده نمودن زمین برای کشت بود، زاهد‌نمائی به نام «
محمّد بن منکدر»، به آن حضرت اعتراض کرد و او را
حریص مال دنیا خواند و گفت: «اگر در این حال بمیری، به تو بسیار سخت خواهد گذشت».
امام باقر (علیه‌السّلام) به او فرمود: «سوگند به خدا اگر
مرگ در این حال به من برسد، در حالی رسیده که به
اطاعت خدا اشتغال دارم، و من با کار و کوشش، دیگر نیازی به تو و سایر مردم پیدا نمی‌کنم، من آن هنگام از مرگ می‌ترسم که در حال
گناه بمیرم»...
نظیر این مطلب در مورد امام صادق (علیه‌السّلام) نیز نقل شده است...
ابوحمزه می‌گوید: پدرم گفت: به مزرعه‌ای رفتم دیدم
امام کاظم (علیه‌السّلام) مشغول بیل زدن است، سراسر بدنش بر اثر زحمت کشیدن، غرق عرق شده بود، عرض کردم: «غلامان و دیگران کجایند که شما بیل می‌زنی؟»، فرمود: آن کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، با دست کار می‌کردند، گفتم: آنها چه کسانی بودند، فرمود:
«رَسُولُ اللّه وَ اَمِیرُالْمُؤْمِنینَ وَ آبائی کُلُّهُمْ کانُوا قَدْ عَمِلُوا بِاَیْدِیهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النّبِیّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْاَوْصِیاءِ وَالصّالِحینَ؛
رسول خدا (صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) و
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) و همه پدرانم، با دستهای خود کار می‌کردند، کار کردن از خصال پیامبران و رسولان و اوصیاء و افراد شایسته است».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «بذل و بخشش امامان(ع)»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۰/۱۴.
