ملاعبدالله تونی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تونی، ملاعبداللّه، مشهور به فاضل تونی، فرزند محمد،
فقیه و اصولی امامی سده یازدهم است.
از تاریخ ولادت، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست.
در بُشرویه، در چهارده فرسخی تون (فردوس کنونی)، زاده شد.
افندی اصفهانی که از
بشرویه دیدن کرده، اهالی آنجا را از برکت وجود ملاعبداللّه و برادرش ملااحمد،
صالح و با
تقوا وصف کرده است.
از گفته وی برمی آید که این دو برادر سالها در بشرویه به سر برده اند؛ ازینرو، ملاعبداللّه، بشرویی
خراسانی نیز خوانده شده است.
به گفته افندی اصفهانی
ملاعبداللّه تونی مدتی در
اصفهان، در مدرسه مولی عبداللّه شوشتری، اقامت گزید، سپس به
مشهد رفت و چندی در آنجا سکونت کرد.
بعدها به قصد
زیارت عتبات عازم
عراق شد، اما در راه، هنگام عبور از
قزوین، دوستش مولی خلیل قزوینی از او خواست که در آنجا بماند، و او پذیرفت و مدتی در آن
شهر توقف کرد.
میرزا محمد تنکابنی گزارشی از دیدار تونی با
میرداماد (متوفی ۱۰۴۱) و مصاحبت و دوستی نزدیک وی با
شاه عباس صفوی (حک: ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) نقل کرده، اما سایر شرح حال نویسانِ وی، ذکری از آن به میان نیاورده اند.
اگر این گزارش درست باشد، دیدار آنان در زمانی رخ داده که تونی در
اصفهان بوده است.
«تون» روستای کوچکی از خطه مهستان
خراسان است که قلعۀ ملاحدۀ اسماعیلیه در آنجا بوده و مدتی
خواجه نصیر الدین طوسی در آنجا زندانی بوده است و بشرویه نیز منطقه‌ای در چهار فرسخی تون می‌باشد.
ملا عبدالله پس از گذراندن دوران کودکی برای تحصیل به مدرسۀ ملا عبدالله تستری در
اصفهان رفت و پس از مدتی دوباره به
مشهد مقدس برگشت و مدتی نیز در آنجا ماند. او که قصد
زیارت عتبات عالیات را داشت، همراه برادرش
احمد بن محمد تونی (متوفای ۱۰۸۳ قمری) برای زیارت به طرف
عراق حرکت کرد. آنها در بین راه به
قزوین رسیدند که در آن زمان
ملا خلیل قزوینی (متوفای ۱۰۸۹ قمری) از او و برادرش خواست که مدتی در قزوین بمانند. آنها نیز پذیرفتند و بین آنها و ملا خلیل مودت و برادری و دوستی برقرار شد.
خاندان فاضل تونی از فضلا و علمای زمان خود بوده‌اند. در
اعیان الشیعة، در رابطه با احمد بن محمد تونی، برادر صاحب ترجمه اینطور آمده است: «کان عالما فاضلا ورعا زاهدا عابدا له حاشیة علی شرح اللمعة و رسالة فی رد الصوفیة» و کتاب تحریم غنا نیز از او است.
ملا احمد بن محمد اگر چه از علمای زمان خود بوده، اما در تبادل نظر با برادرش و ترویج کتابهای او سهم بسزایی داشته است. آنطور که در
روضات الجنات آمده، در پشت جلد بعضی از کتابهای خطی وافیه، شیخ احمد تاریخ تالیف کتاب را سال ۱۰۵۹ اعلام کرده و اینطور نوشته است «کتب اخوه الوحید، المنتظر لامر الله احمد بن حاجی محمد بشروی
خراسانی»
یکی دیگر از برادران صاحب ترجمه،
حسین علی بن حاج محمد تونی بشروی است که در روضات دربارۀ او اینطور آمده است: «انه کان من فضلاء عصره» (
طبقات الشیعة به نقل از روضات الجنات
)
از کسانی که در افکار علمی فاضل تونی نقش داشته ملا خلیل قزوینی است که از یک طرف با
سلطان العلماء،
سید حسین بن محمد بن محمود حسینی (متوفای ۱۰۶۴ قمری) صاحب حاشیه بر معالم، هم درس و هم بحث بوده، و از طرف دیگر با صاحب وافیه نیز مدتی قرین و هم بحث بوده است. در
ریاض العلماء راجع به ملا خلیل این گونه آمده است: «فاضل متکلم اصولی جامع دقیق النظر قوی الفکر من اجلة مشاهیر علماء عصرنا و اکمل اکابر فضلاء دهرنا»
بنابراین، می‌بینیم این دو عالم اصولی، در بعض مسائل فقهی نظیر تحریم
نماز جمعه در
زمان غیبت، هم نظر بوده و دارای فتوای واحد می‌باشند. در مقابل این نظریه،
ملا محمد تنکابنی معروف به سراب، کتابی نوشته که نماز جمعه را
واجب عینی دانسته است. در مقابل، ملا امین، فرزند صالح و عالم
ملا احمد بن محمد تونی، کتابی در دفاع از عمویش به نام «الرسالة فی الرد علی رسالة المولی محمد سراب» نگاشته که در آن از نظریات صاحب وافیه دفاع کرده است.
یکی دیگر از کتابهای فاضل تونی، فهرست او بر
تهذیب شیخ طوسی است. در روضات الجنات دربارۀ این کتاب اینطور آمده است: «و له ایضا کتاب فهرست اللطیف لتهذیب الحدیث، و قد ذکر فی وصفه فی رسالته «الوافیة» انه لم یستبنی ء الیه احد، و هو کما قال، و فوق ما یقال.
شرح حال نویسان، تونی را به داشتن
دانش گسترده و تقوای بسیار ستوده اند.
اعیان الشیعة: «کان عالما فاضلا ماهرا فقیها صالحا زاهدا عابدا ورعا شبیه احمد الاردبیلی فی التقوی معاصرا لصاحب امل الآمل»
امل الآمل: «عالم فاضل عابد ورع من المعاصرین»
در جای دیگر از امل الآمل: «عالم فاضل ماهر
فقیه صالح زاهد عابد معاصر»
افندی اصفهانی،
ضمن نقل گفته حرّ عاملی، تونی را بر اساس گفته کسانی که از نزدیک با او آشنا بوده اند، باورعترین و با تقواترینِ اهل زمان، بلکه بدیلِ مولی احمد اردبیلی (
مقدّس اردبیلی)، معرفی کرده است
تونی هنگامی که از طریق
کرمانشاه قصد زیارت
عتبات را داشت، در کرمانشاه وفات کرد و همان‌جا دفن شد.
به نوشته افندی اصفهانی
احتمالاً او پس از بازگشت از عراق درگذشته است.
تاریخ مرگ تونی بر اساس نوشته برادرش،
۱۶
ربیع الاول ۱۰۷۱ است.
اخیراً مدفن وی در کرمانشاه شناسایی و بر آن بنایی ساخته شده است.
او
بر اساس مندرجات اثر مهم تونی،
الوافیه، وی را در زمره اخباریان دانسته و گفته که او در مباحث
استصحاب و
تعادل و
تراجیح، فوایدی آورده و ابتکارهای فراوانی به کار بسته است.
در عین حال، خوانساری افزوده است که برخی از ابداعات تونی، به سبب این‌که کمتر محضر استادان را درک کرده، قابل
نقد و مناقشه است.
گر چه خوانساری و برخی علمای دیگر،
تونی را از عالمان اخباری به شمار آورده اند، اما تأمل در مطالب وافیه نشان می‌دهد که او اخباری معتدلی بوده که با
اصول فقه میانه خوبی داشته و مانند اخباریان افراطی این
علم را به کلی فرو نمی‌گذاشته است.
حتی برخی از
علما وی را در زمره اصولیان شمرده اند.
در واقع، تونی با تألیف وافیه توانست جریان اخباریگری را به سوی اعتدال
هدایت کند.
وی در کنار میرزا محمدبن حسن شیروانی (صاحب دو حاشیه فارسی و عربی بر
معالم، متوفی ۱۰۹۸) و
محقق خوانساری (صاحب حاشیه بر معالم، متوفی ۱۰۹۸)، حرکت بنیادینی را در
ایران آغاز کرد که در برابر جنبش اخباریگریِ
عراق به مرکزیت
کربلا، به تقویت مکتب اصولیان منجر شد.
در این برهه، آنچه موجب توازن دو مکتب اخباری و اصولی شد و در واقع اخباریگری را مهار کرد، استفاده این اصولیان از داده های کلامی و فلسفی در پروراندن اصول فقه بود.
شرح حال نویسان، هفت اثر را برای تونی بر شمرده‌اند که عبارت‌اند از:
رساله ای در اصول فقه به نام
الوافیه فی اصول الفقه رساله ای در اثبات عدم
وجوب عینی اقامه
نماز جمعه در
زمان غیبت حاشیه بر
معالم الاصول تعلیقات بر مدارک الاحکام
شرح ارشاد الاذهان
علامه حلّی ، در
فقه حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلّی، که افندی اصفهانی و خوانساری
احتمال داده‌اند همان شرح ارشاد باشد؛ فهرست
تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، که خود تونی
بر آن است پیش از او کسی چنین فهرستی فراهم نکرده و خوانساری
گفته وی را تأیید کرده است.
از این میان فقط دو اثر نخست باقی‌مانده که به چاپ رسیده است :
۱) رساله در باره نماز جمعه، با عنوان رساله مختصره فی بیان النفی الوجوب العینی للصلاه الجمعه فی زمن الغیبه، که در ضمن دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه، به کوشش
رسول جعفریان (
قم ۱۳۸۱ ش)، آمده است.
مولی محمد تنکابنی مشهور به فاضل سراب (متوفی ۱۱۲۴) در نقد آن رساله ای نگاشت.
کسانی دیگر، از جمله مولی
محمدامین برادرزاده ملاعبداللّه تونی،
بر این نقد پاسخ نوشتند.
۲) الوافیه فی اصول الفقه، که تاریخ تألیف آن معلوم نیست، اما به گفته خوانساری،
تاریخ فراغت از تألیف آن ۱۲
ربیع الاول ۱۰۵۹ است که با آنچه در نسخه اصل چاپ رضوی کشمیری آمده، مطابقت دارد.
تونی
وافیه را رساله ای وافی و شافی وصف کرده که مشتمل است بر
تحقیق در باره مسائل مهم اصولی، بویژه
ادله عقلی و
اجتهاد و
تقلید و
تعادل و
تراجیح .
وافیه مقدمه و شش باب دارد.
مقدمه و بابها هر کدام به بخشهای کوچکتری، با عناوین بحث و فصل و مقصد و قسم، تقسیم شده اند.
تونی در مقدمه
مباحثی چون تعریف
اصول فقه ،
حقیقت و
مجاز ، و
مشتق را مطرح کرده است.
باب اول
به دو مبحث مهم
اوامر و
نواهی اختصاص یافته که در دو مقدمه و هشت بحث تنظیم شده است.
باب دوم
در باره
عام و
خاص و مباحثِ راجع به تخصیص است که در دو مقصد و هفت بحث آمده است.
در همین باب مباحث حجیت مطلق
ظواهر کتاب و
خبر واحد بررسی شده است.
باب سوم
در باره
ادله شرعی است و در آن مباحث
حجیت کتاب،
اجماع و
سنّت ، و مسائلی چون شرایط عمل به خبر واحد در
عصر غیبت و روش شناخت
عدالت راوی بررسی شده است.
این باب دارای سه فصل و هشت بحث است.
باب چهارم
به مباحث
ادله عقلی ،
استصحاب ،
استلزام ،
دلالت ،
مفاهیم ،
قیاس و
تنقیح مناط اختصاص یافته و در هفت قسم تنظیم شده است.
باب پنجم
یکسره در باره مبحث اجتهاد و تقلید است و در آن از تعریف اجتهاد،
تجزّی در اجتهاد، دانشهای مورد نیاز مجتهد، نیاز به اجتهاد و تقلید، تقلید از
میّت و حکم عبادتِ کسی که نه
مجتهد است و نه تقلید می‌کند، بحث شده است.
این باب در چهار بحث تنظیم شده است.
باب ششم
به موضوع تعادل و ترجیح اختصاص دارد و در آن پانزده قسم
تعارض بررسی شده است.
وافیه از مزایای چندی برخوردار است، از جمله ابتکار در باب بندی و تقسیم مباحث اصولی،
استدلال قوی و در برخی موارد ابتکاری، توضیح و تبیین دقیق مصطلحاتی که غلط اندازند، تأسیس رأی جدید، نثر ساده و روشن، جلوگیری از خلط مباحث اصول فقه با
علوم دیگر، کثرت منابع و از جمله استفاده از کتب اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی نظیر التمهید اُسْنوی شافعی (متوفی ۷۷۲)، المحصول
فخررازی ، شرح مختصر
ابن حاجب (متوفی ۶۴۶) و الاحکام آمِدی (متوفی ۶۳۱).
وافیه به شیوه کتابهای درسی تنظیم شده است.
تونی
پس از بر شمردن موارد استفاده واژه «اصل» در لسانِ علما، تصریح کرده که غرضش از ذکر موارد کاربرد «
اصل »، آزمایش میزان
معرفت و تشحیذ
ذهن خواننده است.
از همین روست که وافیه در مباحثِ گوناگون، آکنده از مثالهای متعدد، برای دادن قدرتِ تطبیق به دانشجوست.
تونی در این کتاب، ضمن رعایت اعتدال، از اصول فقه دفاع کرده و در موارد مختلف به نقل و نقد آرای ملامحمد امینِ
استرآبادی پرداخته است.
وافیه از زمان تألیف مورد توجه
فقها قرار گرفت و
نسخ آن متداول گردید
و چندین شرح و حاشیه بر آن نوشته شد، از جمله شروح مهم آن است: شرح سیدمحمدمهدی طباطبائی
بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲)، شرح سیدمحسن اَعْرَجی مشهور به محقق اعرجی و مقدّس کاظمی (متوفی ۱۲۲۷) و شرح سید صدرالدین محمد رضوی (متوفی ۱۱۶۰) معروف به شارح وافیه.
شیخ انصاری در
فرائدالاصول در موارد متعدد به شرح اخیر توجه کرده است.
اصولیانِ پس از تونی همواره به کتاب او توجه داشته اند، از جمله شیخ انصاری در آثار و درسهای اصولی خود در موارد متعدد به آن استناد و گاه آن را نقد کرده است.
وافیه دوبار چاپ شده است: در ۱۳۰۹ در
بمبئی به صورت چاپ سنگی در ۱۸۹ صفحه
و در ۱۴۱۵ در قم به اهتمام سیدمحمدحسین رضوی کشمیری.
ملااحمد تونی، برادر ملاعبداللّه، از علمای سرشناس سده یازدهم است از تاریخ ولادت، تحصیلات و استادان او اطلاعی در دست نیست.
حرّ عاملی
وی را به فضل و
علم و
زهد ستوده است.
آثاری چون حاشیه شرح اللمعه، رساله فی تحریم الغناء، رساله فی الرد علی الصوفیه به او نسبت داده شده است.
قمی
از حاشیه او بر
اصول الکافی کلینی خبر داده است.
قاسم علی بن حسن علی برارقی سبزواری و محمدمعصوم مشهدی، از عالمان و محدّثانِ سده یازدهم، نزد ملا احمد تونی برخی کتابهای حدیثی را
قرائت کرده و از او اجازه گرفته اند.
ملالطف اللّه، از عالمان سده یازدهم، نیز کتاب تهذیب
شیخ طوسی را نزد وی قرائت کرده و از او اجازه گرفته است.
در این اجازه تصریح شده که ملا لطف اللّه، دو کتاب الاستبصار و کتاب
من لایحضره الفقیه را نیز نزد ملااحمد تونی قرائت کرده است.
فخرالدین محمد موسوی نیز کتاب اخیر را نزد ملااحمد تونی خوانده است.
ملااحمد تونی در ۱۰۸۳ در
مشهد وفات یافت.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.
(۳) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم ۱۳۶۵ ش.
(۴) محمدتقی بروجردی، نهایه الافکار، تقریرات درس آیه اللّه عراقی، ج ۴، قم ۱۴۱۷.
(۵) محمدبن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، (بی تا).
(۶) عبداللّه بن محمد تونی، الوافیه فی اصول الفقه، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم ۱۴۱۵.
(۷) ابوالقاسم بن محمد علی تهرانی، مطارح الانظار، تقریرات درس شیخ انصاری، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۸) رسول جعفریان، دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه در روزگار صفوی، قم ۱۳۸۱ ش.
(۹) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۰) احمد حسینی، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴.
(۱۱) روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، لمحات الاصول، تقریرات درس آیه اللّه بروجردی، تهران ۱۴۲۱.
(۱۲) خوانساری.
(۱۳) عبدالهادی فضلی، دروس فی فقه الامامیه، (بیروت) ۱۴۲۰.
(۱۴) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران (۱۳۲۷ ش).
الوافیة فی اصول الفقه
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ملاعبدالله تونی»، شماره۴۰۹۲. اندیشه قم
