مفاتیح الأصول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مفاتیح الاصول»، به
زبان عربی، تالیف
سید محمد مجاهد بن سید علی صاحب
الریاض بن محمد علی بن ابی المعالی الصغیر حسنی طباطبایی (متوفای ۱۲۴۲ ق)، است. کتاب «مفاتیح الاصول» از مشهورترین تالیفات سید محمد مجاهد، در
علم اصول است و کتاب دیگر او، «
المناهل»، در
فقه، از کتاب‌های فقهی مشهور می‌باشد.
کتاب مفاتیح، در سال ۱۲۲۶، به پایان رسیده، ولی در نسخه‌ای که در کتاب خانه
حاج شیخ عبد الحسین تهرانی موجود است، زمان پایان یافتن کتاب را سال ۱۲۲۹ تعیین کرده که شاید پاک نویس آن در سال ۱۲۲۹، به پایان رسیده باشد.
کتاب، مشتمل بر یک مدخل، پنج باب و نه قول است و هر یک از ابواب و اقوال، مشتمل بر چند مفتاح می‌باشد. این کتاب، در ایامی که سید محمد مجاهد در
اصفهان بوده، تالیف شده است.
اصطلاحات اصولی کتاب، به صورت کلی عبارتند از:
دلالت لفظ،
مشتق،
حقیقت و مجاز،
صحیح و اعم،
تعارض احوال،
اوامر و
نواهی،
عام و خاص،
مطلق و
مقید، بحث مفاهیم،
نسخ، تاسی به
پیامبر، انواع
واجب (
موسع و
مضیق،
تخییری و
تعیینی،
کفایی و
عینی)، بیان احوال
کتاب و
سنت،
حجیت خبر واحد،
راوی،
شرایط عدالت،
جرح و تعدیل،
استصحاب،
خبر متواتر،
حجیت علم،
حجیت ظن،
اجماع،
ادله عقلی و قواعد و
اصول شرعی (حرج،
اصالت برائت،
قاعده میسور)،
اجتهاد و
تقلید،
استصحاب و
قیاس.
بحث تعارض احوال، از صفحه ۸۸ تا ۹۸
و بحث معانی حروفی که در علم اصول مورد نیاز است، از صفحه ۹۸ تا ۱۰۷،
از نوآوری‌های صاحب مفاتیح است، اگر چه بحث
معانی حروف بیشتر به مباحث ادبی نزدیک است. از طرف دیگر، بعضی از
مباحث الفاظ،
مقدمه واجب،
اجتماع امر و نهی و
مسئله ضد در کتاب مطرح نشده است.
بعضی از مباحث کتاب، به صورت مستقل مطرح شده‌اند؛ این مباحث، عبارتند از: مبحث اوامر و نواهی از صفحه ۱۰۸،
عام و خاصاز صفحه ۱۴۹،
مطلق و مقید از صفحه ۱۹۳،
تاسی به نبی از صفحه ۲۷۹،
احکام الشرعیه و التکالیف الدینیه از صفحه ۲۹۲،
ادله الاحکام از صفحه ۳۲۲،
عدالت
راوی از صفحه ۳۷۹،
اخبار متواتر از صفحه ۴۵۰،
حجیت ظن از صفحه ۴۹۳،
ادله عقلیه و قواعد و اصول الشرعیه از صفحه ۵۰۶،
قاعده حرج و قواعد عام در بیع از صفحه ۵۴۰،
بحث عدالت به صورت کلی از صفحه ۵۶۸،
باب استصحاب از صفحه ۶۳۴.
در بعضی از صفحات کتاب، قسمتی از صفحه خالی و سفید است، که به عنوان نمونه در صفحه ۴۲۲ به نظر می‌رسد که عبارت کتاب ناقص باشد، زیرا عبارت «و منها ما یکون حراما» ناتمام است و دنباله آن نوشته نشده و با عبارت «السابع لا اشکال و لا شبهه فی انه اذا حصلت الندامه...» هیچ ارتباطی ندارد.
کتاب، در نهایت گستردگی، دلایل و اقوال و فروع اصولی را مطرح نموده؛ به حدی که ذکر منابع و مآخذ آن بسیار دشوار است و این، نشان از وسعت اطلاعات و توان علمی بالای مؤلف دارد. مباحث مربوط به توبه که در صفحات ۴۱۲ تا ۴۲۸ مطرح شده، از مباحث اخلاقی محسوب می‌شود.
هم چنین مسائل حکم حیوان حلال گوشتی که شک در تذکیه آن هست و
[۲۰] شریفه «احل الله البیع»
و «اوفوا بالعقود»،
صحت بیع در
بیع معاطاتی و
بیع فضولی و
معامله صبی و
بالغ، تعریف
گناهان کبیره و اصرار بر
گناهان صغیره، از مباحث فقهی است که در کتاب «مفاتیح الاصول» مطرح شده است. (صفحه ۵۳۴، از صفحه ۵۳۷ تا ۵۴۷ و صفحه ۵۵۳).
نسخه‌ای که به
خط مؤلف نگاشته شده، در دو جلد است. جلد اول، از بحث
دلالت لفظ تا آخر
نسخ را شامل می‌شود و جلد دوم، از تاسی به افعال
پیامبر تا آخر بحث اجتهاد و تقلید را در بر دارد. این دو جلد، نزد یکی از نوادگانش به نام
سید حسن بن سید جعفر بن علی نقی بن حسن بن محمد مجاهد موجود است.
نسخه‌ای نیز به خط غیر مؤلف در کتاب خانه
سید محمد باقر حجت موجود است. اگر آنچه در «الذریعه» گفته شده (که جلد دوم نسخه خطی تا آخر بحث اجتهاد و تقلید است)، صحیح باشد، مباحث استصحاب، قیاس و تعادل و تراجیح در نسخه‌ای که به خط مؤلف می‌باشد، در ابتدا، جزء کتاب نبوده و بعدها به آن اضافه شده است. مصنف، در بسیاری از موارد، نظریات
جد و
پدر بزرگوارش را بیان کرده و در تایید مطالب علمی استفاده می‌کند، مثل ابطال
نظریهقطع به
خطابات قرآنی : «و لقد اطال جدی رحمه الله علیه، فی مقامات عدیده فی ابطال هذه الدعوی بما لا مزید علیه شکر الله عزوجل مساعیه الجمیله» و یا اینکه در انتهای بحث عام و خاص در تنبیه سیزدهم: «قال جدی رحمه الله علیه... و هو لجدی (قده) و والدی العلامه اعلی الله مقامه».
کتاب مفاتیح، برای اولین بار در سال ۱۲۷۰ با تصحیح
محمد حسن بن علی قمی، در
ایران چاپ شده و برای بار دوم در سال ۱۲۹۶، انتشار یافته است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
