معجم قواعد العربیة فی النحو و الصرف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«معجم القواعد العربیة فی النحو و الصرف» اثر عبدالغنی الدقر، کتابی است در موضوع قواعد ادبیات عرب.
«معجم القواعد العربیة فی النحو و الصرف» اثر عبدالغنی الدقر، کتابی است در موضوع قواعد ادبیات
عرب که در سال ۱۴۰۴ ق و به
زبان عربی، نوشته شده است.
اندک بودن کتاب‌هایی که در زمینه قواعد عربی نوشته شده و کمی بازدهی و سود آن‌ها از دید نویسنده، انگیزه تألیف کتاب بوده است.
کتاب با مقدمه نویسنده در اشاره به انگیزه تألیف آغاز و مطالب، دربردارنده قواعد نحو، صرف، حروف و کلمات عربی بوده که به ترتیب حروف الفبایی تنظیم شده است.
مؤلف در پایان کتاب، ملحقه‌ای را آورده است که در آن املاء صحیح کلمات و قواعد آن را بیان نموده است.
برای پیدا کردن قواعد، کلمات و اصطلاحات، باید دو حرف اول آن را انتخاب نمود. مثلا برای پیدا نمودن« مبتدا» باید در میم و باء جست‌وجو نمود یا« خبر» را باید در خاء و باء پیدا کرد.
مؤلف، برای روشن شدن مطالب، از شاهد مثال‌هایی از
قرآن و
اشعار عرب، کمک گرفته است.
کتاب را می‌توان در حقیقت دایرة المعارفی از قواعد علوم عربی دانست که به صورت بسیار منظم و دقیق و با ترتیب حروف الفبا، تنظیم شده است.
مطالب کتاب، بسیار مفید و سودمند بوده و باعث تسهیل کار طالبان علم می‌شود.
کتاب، به تعداد حروف الفبای عربی، دارای بیست و هشت باب است که با «باب الهمزه» شروع و به «باب الیاء» ختم می‌گردد.
به عنوان نمونه، به تعدادی از این قواعد، اصطلاحات و کلمات، اشاره می‌شود:
«آ: از حروف ندا است برای منادا قرار دادن بعید، احکام ندا بر آن جاری می‌شود و این مطلب مسموع است ولی سیبویه آن را
ذکر ننموده است».
«ابد: زمان مطلق، قولی ضعیفی گفته است زمان طولانی که برای آن حد و مرزی نیست، جمع آن، آباد و ابود است و...
ابد الآبدین: که مفرد به جمع اضافه شده، برای تأکید دوام امر است. کلمه ابد همیشه منصوب است و با نفی و اثبات استعمال می‌گردد.
نفی مانند: «
انا لن ندخلها ابدا ما داموا فیها». و اثبات مانند: «
فان له نار جهنم خالدین فیها ابدا».
باب دوم، «باب الباء» می‌باشد. مؤلف، این باب را نیز با توضیحاتی در مورد حرف باء شروع کرده است.
برخی از توضیحات مؤلف پیرامون حرف باء بدین شرح است:
ــ «باء: از حروف جاره است، اسم ظاهر و ضمیر را جر می‌دهد؛ مانند: آمنوا باللهِ و آمنا بهِ.
ــ برای باء چهارده معنا ذکر شده است از جمله:
استعانت، تعدیه، تعویض، مقابله، الصاق و...».
مؤلف، هر کدام از این معنای را تعریف نموده و برای آن‌ها مثال زده است.
از جمله مواردی که در باب الباء پیرامون آن توضیح داده می‌شود، «البناء» است.
بناء عبارت است از لازم بودن اینکه آخر کلمه دارای حالت واحدی باشد و تغیری نکند. مبنیات عبارتند از: کلیه حروف؛ همه
افعال به غیر از برخی افعال مضارع؛ ضمایر؛
اسماء اشاره و...
انواع بنا عبارتند از:
۱. سکون و آن اصل است به دلیل اینکه حرکت ندارد؛
۲. فتح که اقرب حرکات به سکون است؛
۳. کسر، که داخل در اسم مبنی و حرف است؛
۴. ضم، داخل در
اسم و حرف است».
«باب الیاء» آخرین باب کتاب می‌باشد. مولف در مورد یاء می‌نویسد: «یاء ام و اساس حروف ندا بوده و از همین‌جا است که ابوحیان می‌گوید: به‌درستی که یاء اعمّ حروف است، یاء به کار برده می‌شود برای دور و نزدیک مطلقا، و...»
آخرین کلمه این باب یوم است که مؤلف آن را ظرف مبهم تعریف می‌کند.
پس از پایان این بخش، ذیلی آورده شده است پیرامون املاء کلمات عربی و قواعدی که در نوشتن کلمات جاری می‌گردد.
مؤلف، در ابتدا بیان می‌کند که در
زبان عربی نمی‌توان حرفی را پیدا نمود که خوانده نشود، مگر دو یا سه مورد که آن هم علت خاصی دارد. مانند: حرف واو در کلمه «عمرو» و علت آن این است که بین این کلمه و کلمه «عُمر» فرق باشد. یا زیادی حرف الف بعد از واو جمع مانند: آمنوا.
مؤلف سپس شیوه کتابت اسماء حروف را بیان کرده و شرح می‌دهد که اسماء حروف، با حرف اولشان نوشته می‌شود؛ مثلا «ق» صحیح است نه قاف.
از جمله مواردی که مؤلف در این قسمت، توضیحاتی پیرامون آن‌ها داده است، عبارتند از:
کلماتی با «ة و هاء» متصله نوشته می‌شود؛
کلماتی که با الف نوشته می‌شوند؛
نوشتن کلمه« اِذن»؛
صور مختلف همزه؛
جدا نوشتن یا اتصال کلمات؛
حروف زیادة؛
احکام حذف در نوشتن.
فهرست مطالب،
آیات،
اشعار و ابیات مذکور در متن، در انتهای
کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر شماره آیات مذکور در متن، توضیحاتی پیرامون برخی کلمات و عبارات، آورده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
