معارف دین در نماز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
دین اسلام اهميت زيادي به
نماز و ارتباط پيوسته با پروردگار عالم داده شده است. متون دين سرشار از عباراتي است كه در آن نماز و
مناجات با پروردگار از عالي‌ترين جلوه‌هاي
عبودیت، پلكان ترقی و ستون دين و ... شمرده شده است. به عنوان نمونه به برخی از اين عبارات اشاره می‌كنيم.
حقیقت و گستره هر چیز را از درک نحوه هستی آن می‌توان بدست آورد. بنابراین از آنجا که در
شب معراج (و در واقع در برزخ نزولی) چهره ملکوتی
نماز برای مقام ختم مرتبت جلوه نمود،
و در
قبر (در واقع در
برزخ صعودی) برای مومن نماز گزار متمثل می‌شود،
بخوبی می‌توان فهمید که نماز فراتر از وجود اعتباری دنیایی که به صورت ارکان مخصوصه تحقق پیدا می‌کند، دارای وجود حقیقی و عینیت ملکوتی نیز هست.به دلیل این ویژگی نماز است که برخی از معارف دینی بخوبی در آن تجلی کرده و در واقع گستره هستی نماز تجلیگاه بسیار دیگری از معارف دینی نیز هست که در این جا به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
۱.نماز نمودار کامل توحید و یگانه پرستی است، زیرا نماز با
تسبیح و تنزیه ذات حق تعالی شروع می‌شود و به آن ختم می‌گردد.به عنوان مثال، گذشته از تسبیح‌های توحیدی که در
رکوع،
سجود،
اذان،
اقامه،
تشهد و رکعت‌های نماز اداء می‌شود و نماز گزار با گفتارها و کردارهای توحیدی یگانه پرستی خود را به منصه ظهور می‌رساند، گفتن تکبیرات متعدد در آغاز و انجام نماز زیباترین شعار توحیدی است که در نماز اداء می‌شود، زیرا تکبیر گرچه نشانه جمال
حق است، ولی جلال الهی نیز در آن نهفته است، چون خود تکبیر عین تنزیه الهی است، بدلیل آن که معنای «الله اکبر» این نیست که خداوند بزرگتر از اشیای دیگر است، بلکه معنایش این است که خداوند بزرگتر از توصیف است.و از آن جا که در اذان و اقامه و تکبیرهای متعدد افتتاحی و همچنین در تکبیرهای سه گانه تعقیب نماز خداوند تنزیه می‌گردد،
پس بدین ترتیب معلوم می‌شود که معارف توحیدی به زیباترین وجه در نماز جلوه کرده است که شاید در کمتر عبادتی بدان گونه تجلی کرده باشد.
برخی از بزرگان نکته آموز در این باره می‌گویند: «در نماز این مرقاة (وسیله) وصول الی الله، پس از هر ستایش تکبیری وارد است، چنانچه در دخول آن تکبیری است، که اشاره به بزرگتر بودن از ستایش است ولو اعظم آن که نماز است.و پس از خروج تکبیر است که بزرگتر بودن او را از توصیف ذات و صفات و افعال می‌رساند.»
۲.معارف
زکات که یک عبادت مالی است نیز در نماز نهفته است، زیرا زکات محک محبت است و گذشتن از ملک خود در راه تامین رضای دوست و فنای هستی خود در هستی او در پرداخت زکات متبلور است، این اثر در نماز به صورت دل انگیزی تجلی کرده که اوج آن به هنگام قرائت جمله نورانی «مالک یوم الدین»
است.
برخی از بزرگان با اشاره به نمود دل انگیز چهره زکات در کسوت نماز، و این که برای صالحان که با
براق نماز به معراج وصال راه می‌یابند و اصل قرآنی: «لِمن المُُلک الیوم، لِله الواحدِ القهار»
قبل از گذارندن عقبه کئود مرگ طبیعی و برزخ برای او جلوه می‌کند چنین تصریح کرده‌اند: «سر نماز در خرق و پاره کردن همه حجاب‌های ظلمانی و نوری است و معنای
خرق، ندیدن است نه نبودن و خرق نهایی عبارت است از خود را ندیدن، نه نابود شدن، چون نابودی کمال نیست بلکه ندیدن هنر است، سالک که به مقام فناء تام راه یافت، چیزی جز خدا نمی‌بیند.»
بنابراین اگر گفته می‌شود که زکات به عنوان یکی از احکام و معارف دینی در نماز نیز تجلی کرده است، مراد آن است همان طور که گذشتن از مال و دادن زکات محک محبت است، هستی خود را ندیدن و خویشتن را فانی در هستی مطلق حضرت دوست دیدن کاملترین زکاتی است که
سالک راه و مال آن را در راه دوست می‌پردازد و این زیباترین و کاملترین تزکیه است.پس بنابراین اثر زکات نیز در نماز به صورت کامل تر از هر زکاتی در نماز نهفته است.
۳.چون همه مفطرات روزه، (چیزهایی که
روز را باطل می‌کند) در نماز
حرام است و سبب بطلان نماز نیز می‌شود، پس نماز اثر و خاصیت
روزه را نیز داراست و در واقع احکام و معارف روزه نیز در نماز تجلی کرده است، بخصوص آن که غیر از مفطرات روزه گفتن کلام مخلوق نیز در نماز حرام است.
پس نماز تجلی روزه کامل تر است و هر‌اندازه که نماز کامل تر باشد نمودار روزه‌ای کامل تر خواهد بود، چون در روزه کامل گذشته از امساک‌های عمومی، از شهود غیر حق تعالی نیز امساک می‌شود و نماز گزار باید بکوشد با حضور
قلب، خود را در حضور و محضر خدا ببیند و تنها او را با قلب و حقایق ایمانش مشاهده کند، در راستای این نکته است که برخی از اهل معنا گفته‌اند: (طهارت باطنی از ناپاکی
شرک و پلیدیِ رویتِ غیر، در نماز و روزه همچون سایر عبادت‌ها شرط است و همه نماز گزاران باید تلاش کنند تا خود را با زمزم
توحید و نور
ایمان و
اخلاص از آلودگی دیدن غیر خداوند منزه کنند.)
۴.مسئله دیگر تجلی معارف
حج در نماز است، زیرا حج که قصد و توجه و سفر به سوی کعبه ظاهری است، در نماز نه تنها حج به مفهوم قصد قبله ظاهر لازم است بلکه توجه به سوی کعبه دل که بیت المعمور در کشور وجود انسانی است نیز تحقیق می‌یابد، و این زیباترین جلوه معارف حج در نماز است،
زیرا در این حج (نماز) قصد جامع و کاملتری با سیر معنوی نماز گزار در دو نشئه‌ی افاقی و انفسی (توجه به
قبله ظاهر و باطن) انجام می‌شود و سالک خانه حضرت دوست با سلوک معنوی خویش
کعبه جان را قصد کرده و از آن طریق به وصال جان جانان بار می‌یابد.
برخی از بزرگان نکته آموز با اشاره به مطالبی بلند در این باره چنین تصریح کرده‌اند:
(اتصاف انسان نماز گزار که در واقع سالک خانه دوست است به مقام فناء برای او عیدی بزرگ است و بقائی بعد از فنا برای او عیدی کامل تلقی می‌شود و نماز این دو
عید را در مقام خاصی که عبارت از مقام
وحدت حقیقی باشد بجا می‌آورد)
بنابراین نماز کاملترین جلوه گاه حج است.بخصوص آن که نماز یک نحوه حرکت خاصی است آنهم نه در مقوله‌های عرضی نظیر: کیف، متی، این، و مانند آن بلکه در جوهر نماز گزار، زیرا صحت آن به
نیت است و نیت همان انبعاث روح انسان نماز گزار از خلق به سوی حق است.
۵.یکی دیگر از معارف دین که در نماز به صورت بسیار دل انگیز جلوه نموده است،
جهاد است، زیرا در اینجا
تردید نخواهد بود که نماز شورانگیزترین میدان جهاد است، آنهم نه جهاد اصغر بلکه جهاد کبیر و اکبر، بدلیل آن که هرگاه انسانی مومن به نماز بر می‌خیزد، ابلیس همه ذریه خود را
بسیج می‌کند تا به هر نحو ممکن در نماز او مشکل ایجاد کند، به این جهت نماز گزار برای اداء نماز واقعی باید با تمام جنود ابلیس و نفسانی جهاد کند.برخی از بزرگان اهل معنا در این باره چنین زیبا گفته‌اند:
«راه وصول به این مقام منیع نه تنها به صِرف تحصیل شرایط و آداب و احکام نماز حاصل نمی‌شود، بلکه با اکتفا به جهاد مستمر با نفس نیز حاصل نخواهد شد، چون جهاد اکبر هم لازم است و هرگز با اکتفاء به جهاد اوسط که نبرد با نفس می‌باشد میسر نمی‌شود، و جهاد اکبر همانا نبرد
عشق و
عقل است که اگر سالک از قید عقل مصطلح برهد و به عقل ناب که همان عشق به عبادت و سپس حصر در معبود است برسد، در جهاد اکبر پیروز شده است.»
پس بدین ترتیب معلوم می‌شود که نماز بزرگترین میدان جهاد و تجلیگاه معارف جهاد نیز هست.
۶.احکام و معارف دینی دیگر نیز در نماز نهفته است به عنوان نمونه:
پاک بودن و غصبی نبودن
لباس و مکان نماز، اقرار به
رسالت و امامت در اذان و اقامه و تشهد، اعتراف به
معاد و روز واپسین، ذکر و تسبیح و تقدیس،
دعا و نیایش، طلب
رحمت و
مغفرت در
قنوت نماز و ده‌ها آموزه دیگر دینی در نماز وجود دارد که شرح و بیان آن از ظرفیت این مقاله بیرون است و تنها به عنوان حُسن ختام باید به کلام نورانی
امیر مؤمنان درباره خاصیت و اثر
گناه شویی نماز اشاره شود که فرمود: امر نماز را مراعات کنید، و بر آن محافظت نمایید، و این عبادت بزرگ را فراوان به جای آورید، و با آن به خداوند تقرب جویید، که نماز بر مومنان فریضه‌ای است دارای وقت مخصوص، مگر پاسخ دوزخیان را نشنیدید که وقتی از آنان پرسیده می‌شود: چه چیز شما را وارد
جهنم کرد؟ می‌گویند: ما از نماز گزاران نبودیم.
نماز گناهان را همچون برگ درختان می‌ریزد و
ریسمان معصیت را از گردن گناهکاران می‌گشاید آن گونه که مهار از گردن حیوانات باز می‌شود، رسول خدا نماز را به چشمه
آب گرمی تشبیه کرده که بر در خانه انسان است و او شبانه روزی پنج بار خود را در آن می‌شوید، آیا دیگر هیچ آلودگی در او باقی خواهد ماند؟
آنچه اشاره شد تنها جلوه‌ای از معارف دینی در نماز بود و باید توجه داشت که حقایق و معارف فراوان دیگری نیز در
نماز وجود دارد که در این مختصر، مجال بیش از این نبود.
سایت اندیشه قم، برگرفته شده از مقاله «معارف دین در نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۲۶.
