معارج‌السئول و مدارج‌المامول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اين
اثر از آثار ارزنده علاّمه بزرگوار كمال الدين
حسن بن
مولى شمس الدين محمّد بن
الحسن الاسترآبادى
النجفى است.
او, از مفاخر دانشمندان
شیعه در
قرن هشتم هـ.ق. به شمار مى رود و از خبرگان بنام شيعه در
تفسیر و
فقه است.
كمال الدين
حسن، در
بیت علم و
تقوی و فضيلت در
استرآباد طبرستان ديده به جهان گشود. پس از فراگيرى دانشهاى مقدماتى در محضر
پدر،
مولی شمس الدین محمد، كه از فقيهان بنام آن دوران بود، به
نجف اشرف رخت كشيد و در آن جا از محضر عالم فرزانه
فاضل مقداد، كسب فيض كرد و به دليل رشد علمى و تقواى عملى، به زودى در زمره بزرگان زمان خود قرار گرفت.
میرزا عبداللّه افندی در
ریاض العلما، جزء اول، در قسمتى از
ترجمه حسن بن محمّد نگاشته است:
(المولى الجليل كمال الدين
حسن بن
مولى شمس الدين… كان من أجلّة المتأخرين عن الشيخ مقداد من اصحابنا.)
كمال الدين
حسن، از بزرگان فقيهان شيعه پس از شيخ مقداد بود.
تاريخِ درگذشت اين فقيه و مفسر عالى مقام را در
تراجم ثبت نكرده اند،
ولى وقف كننده (معارج السئول)، در پشت كتاب نوشته است:
(معروف است
قبر مولی حسن نجفی مؤلّف معارج السئول در
شهر تون مى باشد.
نوشته هاى
مولى كمال الدين:
۱. شرح كتاب
الفصول النصریّة در سال ۸۷۰هـ.ق.
۲.
عیون التفاسیر: در چهار جلد است.
۳. معارج السئول و مدارج المأمول، در تفسير پانصد
آیه از
آیات الاحکام .
در اين مقال، سخن درباره اثر ارزشمند معارج السئول نوشته
مولى كمال الدين است. اين اثر را بسيارى از دانشوران و صاحب نظران و شرح حال نگاران ستوده اند, از جمله,
آقا بزرگ تهرانی (
الذریعه، شماره ۴۵۱۲) مى نويسد:
(وقال شيخنا النوري: انه أحسن ما اُلّف في تفسير آيات الأحكام وأبسط.)
معارج السئول، از نيكوترين و پرحجم ترين كتابهايى است كه در تفسير آيات الأحكام نگاشته شده است.
ديگرى مى نويسد:
(وقد حذا بهذا الكتاب حذو الشيخ مقداد في كنزل العرفان ولكن هو أبسط وأفيد من كنز العرفان بما لا مزيد عليه وهو كتاب جليل كثير النفع في الفقه والتفسير وقد ينقل عن هذا الكتاب سبط الشيخ علي الكركى في رسالة اللمعة في تحقيق أمر صلاة الجمعة.)
نويسنده در اين كتاب، روش شيخ مقداد را در
کنز العرفان، پيش گرفته و پا جاى پاى او قرار داده است،
ولى كتاب معارج، پر حجم تر و سودمند تر از كنزالعرفان است و كتابى است، شريف و بسيار سودمند در زمينه فقه و تفسير كه گاه
سبط شیخ علی کرکی در رساله: (اللمعة في تحقيق أمر صلاة الجمعة) از آن نقل مى كند.
نويسنده، كتاب را با
حمد و ستايش پروردگار آغاز مى كند و سپس درباره چگونگى نگارش آن مى نويسد:
(فقد أشار إلى من طاعته حتم واسعافه غنم أن استخرج من عيون التفاسير الّذي حضّنى الله بتصنيفه… تفسير الآيات الّتى فى اصول للأحكام الشرعية وأدلة الفروع الفقهيّة ومبلغها خمسمأته آية بحسب الكميّة.)
از مطالب بالا روشن مى شود: اين كتاب، مجموعه اى استخراج شده از نوشته ديگر نويسنده:
عیون التفاسیر است و همان گونه كه خود اشاره كرده، شمار آياتى كه به بحث گذارده، پانصد آيه است.
نويسنده آن گاه در بخشى ديگر، روش نگارش خود را برگرفته شده از كنزالعرفان فاضل مقداد دانسته و مى نويسد:
(… و ترتيبها على الترتيب الواقع في كسب المسائل الفرعيّة شيخنا بل شيخ العالم نادرة نوع بنى آدم جامع الفروع والاصول… أبو عبدالله المقداد بن عبدالله بن محمّد بن السيورى
النجفى، قدس سره.)
نويسنده كتاب را با مقدمه و براساس ترتيب بندى و باب بندى كتابهاى فقهى، از
طهارت شروع و در كتاب
جنایات به انجام رسانده و آن گاه خاتمه اى بر آن نگاشته است.
نويسنده در آغازه كتاب به اختصار، فايده هايى را يادآور مى شود كه همه آنها در راستاى فقه و تفسيرند:
الاُولى: في التعريفات (اصول الفقه).
الثانية: بيان غايته.
الثالثة: بيان مباديه.
الرابعة: بيان موضوعه وهو الادلة والاحكام.
در ذيل، به نمونه هايى از آن بحثها اشاره مى كنيم:
(واعلم ان الكفر قد يطلق على ما يقابل التخيل أعني حركة النفس في المحسوسات و هو حركة النفس في المعقولات اى حركة كانت و على مايقابل البداهة.)
نويسنده پس از بحث در مقوله هايى از
منطق در ذيل عنوان: (تعريفات)، مانند: بحث از
اشکال اربعه،
حد و اقسام آن رسم و اقسام آن، شرايط حد و
قیاسهای منطقی و… بحث را به
قرآن و حقيقت و تعريف آن مى كشاند:
(اذا عرفت ذلك فاعلم ان القرآن في اللغة مصدر و في العرف عَلَم لما نقل إلينا بالتواتر أنه انزل على نبينا(ص) من الكلام المعجز.)
… بدان كه قران در لغت،
مصدر و در
عرف مسلمانان عَلَم است. از آن چه به
تواتر براى ما نقل شده: قرآن كلام
معجزه ای است كه بر
پیامبر اسلام (ص) نازل شده است.
سلسله مطالب گذشته را با مباحثى از
علوم قرآن، همچون:
محکم و
متشابه،
قرائات هفتگانه و
حجت بودن آنها و خاتمه اى با رموز الفبايى به پايان مى برد.
ذي المقدمة و هر يك از كتابهاى فقهي نيز، در سه بخش سامان يافته است: مقدمه، تفسير آيات و فروعات فقهى.
نويسنده با كمك از عنوانهاى گوناگون، مانند:
کشف،
تذییل، تدقيق، تحقيق، تنبيه و تبيين، انديشه هاى خود را تشريح مى كند. اشاره به نمونه هايى از عنوانهاى ياد شده، ما را با انديشه هاى نويسنده، آشناتر مى سازد. در كتاب طهارت، بحث كوتاهى را درباره (
سنّت ) ذيل عنوان (تحقيق) اين گونه مطرح مى كند:
(تحقيق: السنة فى اللغة الطريقة والعادة وفي الاصطلاح في العبادة النافلة وقد جاءت بمعنى المستحب والمندوب وهو مايمدح و يثاب فاعله و لايذم و لايعاقب تاركه و في الادلة ما صدر عن النبي(ص) غير القرآن من قوله (أو فعله أو تقريره).)
تحقيق: سنّت در لغت، به معناى روش و عادت است و در اصطلاح فقهى به معناى
عبادت مستحبى. گاهى به معناى
مستحب مى آيد؛ يعنى آنچه كه انجام دهنده آن، براى انجام آن ستايش مى شود و
ثواب مى برد و اگر ترك شود، ترك كننده آن،
نکوهش نخواهد شد.
سنت، در باب ادله، به آنچه كه از
رسول اکرم (ص) صادر شده است اطلاق مى شود، البته غير از قرآن شريف؛ يعنى قول و فعل و
تقریر آن حضرت.
در مبحث
صلات، آياتى را يادآور مى شود كه اصحاب بر واجب بودن
نماز ارائه كرده اند و در ذيل عنوان: (تنبيه).
يكى از آن آيات: (قد أفلح المؤمنون الذين هم في صلوتهم خاشعون) را به بوته بررسى مى نهد و چگونگى دلالت آن را بر واجب بودن نماز، اين گونه متنبه مى شود:
(تنبيه: اما الدلالة على الوجوب: فلان الجملة أعني (الذين هم في صلوتهم خاشعون) إما وصف و إما استئناف كما نبهناك عليه و على كلى التقديرين يفهم منهما و مما عطف عليهما من الجمل علّية الحكم لهم بالفلاح بل بالايمان على تقدير كونه صفة كاشفة والحكم لهم بحصركون الجنّة ميراثاً لهم كما صرح به في قوله: (اولئك هم الوارثون الذين يرثون الفردوس) و لو لم يكن ما أتوا به مأموراً به لما ترتب عليه ما ترتب و اذا كان مأموراً به و الأصل في الأمر الوجوب، كان جميع ما ذكر من مضمون الجمل المذكورة واجباً فيكون الصلوة واجبة.)
در اين كتاب، افزون بر توجه به آراى فقيهان، به أقوال نحويان و قراءات گوناگون نيز به اندازه نياز پرداخته شده است.
نويسنده در پايان، پس از حمد و ثناى
خداوند، درباره تاريخ به پايان رسيدن نگارش اثر مى نويسد:
(كان إتمام هذا النعمة عصر يوم السبت ثامن عشر جمادى الآخر سنة إحدى وتسعين وثمانمأته على يد الفقير إلى اللطيف الحفي،
الحسن بن محمد بن
الحسن النجفى.)
اين كتاب تاكنون به
طبع نرسيده و نسخه هاى فراوانى از آن در كتابخانه هاى بزرگ كشور موجود است. البته، مؤسسه احسن الحديث، از موسسات قرآنى در
قم، هم اكنون در حال تصحيح و
تعلیق (معارج) است، به اميد اين كه خداوند به دست اندركاران اين مؤسسه توفيق دهد، تا هر چه زودتر اين اثر شريف را چاپ و در اختيار فرهيختگان قرار دهند.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «معارج السئول و مدارج المأمول »، ج۱، ص۱۰.
